ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэм 2003 гъэм иригъэкIуэкIа и 57-нэ зэхуэсым дыгъэгъазэм и 11-р Бгыхэм я дунейпсо махуэу къыщащтащ. Ауэ, а жэрдэмыр нэхъ пасэу, 1992 гъэм зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэм зэхиша зэхуэсышхуэу дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэнымрэ зегъэужьынымрэ траухуауэ щытам, къыщыхалъхьат.
Ди планетэм щIыгуу иIэм и Iыхьэ плIанэр (процент 22-м щIигъур) щIахъумащ къуршхэмрэ къуакIэбгыкIэхэмрэ. Урысей Федерацэр къэтщтэнщи, и щIыналъэхэм ящыщу 43-м къуршхэмрэ лъагапIэхэмрэ зыщаубгъуащ.
ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, дунейпсо экономикэм зиужьынымкIэ бгылъэ щIыпIэхэм я мыхьэнэр къыпхуэмылъытэн хуэдизу инщ. ЩIы Хъурейм тес цIыхухэм ящыщу процент 13-р (зи бжыгъэкIэ мелардым нэблагъэр) къырылъэ-къуршылъэхэм щопсэу. Абыхэм я дежкIэ ахэр икIи я ерыскъы къэкIуапIэщ. Ауэ щыхъукIи, къыхэгъэщыпхъэщ къуршхэр нэгъуэщI щIыпIэхэм узыщримыхьэлIэну къэкIыгъэхэмрэ псэущхьэхэмрэ я хэгъуэгуу, ди планетэм и щIыгум щежэх псышхуэхэм я нэхъыбапIэм я «гущапIэу» зэрыщытри, цIыхухэм зыщаплъыхьынымкIэ, туризмэм нэхъ зыщиужьынымкIэ щIыпIэ нэхъ телъыджэхэм зэрыхалъытэри.
Къырылъэхэми ди нэIэ ятетыпхъэ
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, кIуэтэху къэси нэрылъагъу мэхъу бгыхэми тIасхъапIэ зэраIэр, ахэри игъащIэкIэ зэтемыщэхэжын быдапIэу зэрыщымытыр. Дигу къемыуэнкIи Iэмал зимыIэщ, къуршхэм хъугъуэфIыгъуэхэр къыщIэзых языныкъуэ IуэхущIапIэхэм я унафэщIхэр я лэжьыгъэм зэрыхуэмыIэижьым, я гуащIэдэкIым къарикIуэнум зэрытемыгузэвыхьым къыхэкIыу, зыхэIэба, щылъэща щIыпIэхэр къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу теплъаджэ зэрыхъури.
ГъэщIэгъуэныр аращи, бгырыкIуэхэми туристхэми яхэтщ зэхакIухь джабэ нэкIухэмрэ абыхэм я зэхуаку дэт тIуащIэхэмрэ зэхауфIейуэ леишхуэ тезыгъэхьэхэри. А псом я гущIыIужкIи, къуршхэм ис жылэхэм дэсхэми щыпсэу щIыпIэхэм зэхъуэкIыныгъэ узыхуэмейхэр къыщагъэхъу.
Зи гугъу тщIахэм мыри дэщIыгъужыпхъэщ: дыкъэзыухъуреихь дунейм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм - уэгъум, ятIэпс къежэххэм, уафэм къех псыIагъэм гуилъэсыкI-гуигъэухэм, уэсукхъуэхэм къыздрахьэх мывэхэм, цIыхухэм я зэхуаку къыдэхъуэ зэгурымыIуэныгъэхэм, нэгъуэщIхэми - я зэрани бгылъэхэм йокI.
УмыгъэщIэгъуэнкIэ Iэмал зимыIэ
ЩIы Хъурейм щынэхъ лъагэ дыдэ Iуащхьэжьхэр зыхыхьэ Гималаи къурш зэрыIыгъым километр мини 3-м нэблагъэ и кIыхьагъщ, и бгъуагъыр километр 350-м нызэрохьэс. Къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм ар апхуэдизу щхьэщыIэтыкIащи, и лъэныкъуэ зырызымкIэ дунейм и щытыкIэр щызэхуэдэкъым: ищхъэрэкIэ зыкъыщызэкъуэзых губгъуэшэкракъ абрагъуэхэм Сыбыр щIыIэр къынэсми, ИндиемкIэ гъэза и джабэ нэкIухэр зыхуэкIуэж тIуащIэ щIэращIэхэм, мэзылъэ бгыщIэхэм я лъабжьэхэм, жэнэтым укъыщыхутам хуэдэщи, щыхуабэщ, къэкIыгъэу къыщыкIхэри нэри-пэри пIэпызыхщ. Дызэрыщыгъуазэщи, Гималаи къурш зэрыбыным хеубыдэ метр 8848-рэ зи лъагагъ Джомолунгмэ (Эверест) бгыжьри абы куэдкIэ зыкъыкIэрызымыгъэху Iуащхьэхэм ящыщу 10-ри.
ЗэрытщIэщи, куэд щIащ дыщыпсэу Кавказыр зыщыбгъэпсэхункIэ, лъэс туризмэм зыщебгъэужьынымкIэ, лыжэхэмкIэ къыщыбжыхьынымкIэ, альпинизмэм ехьэлIа зэхьэзэхуэхэр щебгъэкIуэкIынымкIэ зыхуэдэ щымыIэ щIыпIэхэм ящыщу къызэралъытэри. ИтIани, мы зэманым дунейм нэхъ зыщызыужьа, щынэхъ цIэрыIуэ дыдэ бгы-лыжэ курортхэр зэрытыр, дызэрыщыгъуазэщи, Европэм и курыкупсэм зыщызыукъуэдия Альпы къуршылъэ щIыпIэрщ. Абы и бгы нэхъ лъагэ дыдэ Монблан и щыгумкIэ Франджымрэ Италиемрэ я гъунапкъэр ирокIуэ. 1965 гъэм ирихьэлIэу, а Iуащхьэм и лъабжьэр лъэныкъуитIымкIи щыпхаудри, абдежым къыщызэIуахащ зи гугъу тщIы хэгъэгуитIым я зыгъэпсэхупIэ нэхъ зыкъизыххэр зэпызыщIэ къурш гъуэгу цIэрыIуэр.
Иджы Японие къэралымкIэ зедгъэзэкIынщи, абы и хытIыгухэм ящхьэщылъэгыкI Фудзи бгыжьыр куэд щIакъым ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм дунейпсо щIэинхэм ящыщу къызэрилъытэрэ, абы теухуа лъэIу тхылъхэр зыбжанэрэ а IуэхущIапIэм хуагъэхьауэ щытыгъами. Къыхуамыдэу щIекIуэкIар, а Iуащхьэм, Фудзи, и джабэ нэкIухэр, къыщIэмыщыжын хуэдизу, кIэрыхубжьэрыхухэм ясеяуэ зэрыщытарщ.
Щхьэусыгъуэу къыдалъэгъуам «ириукIытэжа» японхэм зыкъызэщIакъуэри къэралпсо Iуэху кърахьэжьащ: компаниехэм щылажьэхэр, пенсионерхэр, альпинистхэмрэ туристхэмрэ, егъэджакIуэхэмрэ абыхэм я гъэсэнхэмрэ - щхьэх зымыщIэ дэтхэнэри - еувэлIащ Япониер зэрыгушхуэ лъагапIэжьым и бгы нэкIухэр зэрыщытауэ къыщIэгъэщыжыным, гъэкъэбзэным. Абы кърикIуар аращи, 2013 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къыщалъытащ Фудзи Iуащхьэр дунейпсо щIэинхэм ящыщ зыуэ.
А махуэм ирихьэлIэу
Къырылъэ щIыпIэхэр фIыуэ зылъагъухэм я зэгухьэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм, дыгъэгъазэм и 11-р зыхыхьэ тхьэмахуэ зэхуакум къриубыдэу, дыкъэзыухъуреихь дунейм фIыуэ хущытын зэрыхуейм, бгылъэ щIыпIэхэм мыхьэнэуэ яIэр зыхуэдизыр цIыхухэм ягу къэгъэкIыжыным теухуа зэIущIэхэр щIыпIэ куэдым къыщызэрагъэпэщ, тхылъхэр щащэ жармыкIэхэм зрагъэубгъу, а Iуэхум ехьэлIа дерсхэм курыт еджапIэхэм щIэс цIыкIухэр щIагъэдэIу.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.