Тхыдэдж, этнограф КIыщ Хьэзрэтэлий дыщэидэ лъэпкъ IэщIагъэр къигъэщIэрэщIэжыну щIэхъуэпсу «IэпщIэлъапщIэ» гупжьей къызэригъэпэщауэ щытащ 1984 гъэм. Абы и деж зыщагъасэрт МэзщIэкIуасэхэ япхъухэу Маринеттэрэ (Дагъырхэ я нысэщ) Джульеттэрэ (Шэт).
Къэбгъэлъагъуэмэ, а зэманым ДыщэидэмкIэ щIэныгъэ щрату, Урысей псом Тверь областым и Торжок къалэм деж зы еджапIэ щыIэу арати, КIыщым и мурадыр зригъэхъулIэн папщIэ, и гъэсэн хъыджэбз цIыкIухэм ящыщу тху (илъэс 14-18-хэм иту) абы еджакIуэ игъэкIуат. Абыхэм яхэтт Маринеттэрэ Джульеттэри. Зэшыпхъухэм зэрыжаIэмкIэ, КIыщым а еджапIэм и хъыбарыр Санкт-Петербург къалэм гъэлъэгъуэныгъэ хэтыну щыкIуам къыщищIауэ арат. А Iуэхум хэта зы бзылъхугъэм и бостейр зэрыщыту дыщэидэкIэ хэдыкIауэ щилъагъум, фIэгъэщIэгъуэныщэ хъури, Хьэзрэтэлий ар зригъэцIыхуат. Бзылъхугъэм щыгъуазэ къищIат тхыпхъэхэр псори IэкIэ езым зэрыхидыкIа щIыкIэм, икIи ар зи гугъу тщIы училищэм и егъэджакIуэу къыщIэкIат. Арати, КIыщыр абдеж ехъуэпсащ адыгэ хъыджэбз цIыкIухэми а IэщIагъэр зрагъэгъуэту, Къэбэрдей-Балъкъэрым ар кърахьэжыну.
Апхуэдэу Маринеттэрэ Джульеттэрэ илъэсищым и кIуэцIкIэ зрагъэщIащ Урысейм щыпсэу лъэпкъхэм я хэдыкI лIэужьыгъуэхэр. Ещанэ курсым дыщэидэми зыхуагъэсащ. ИужькIэ IэпщIэлъапщIэ хъыджэбзхэм я щIэныгъэм щыхагъэхъуэну ягъэкIуащ Торжок къалэм дэт, дыщэидэм щелэжь фабрикэм. Я IэкIуэлъэкIуагъэмрэ Iэзагъымрэ ягу ирихьри, къыкIэлъыкIуэ илъэситIми хъыджэбзхэр егъэджакIуэу къагъанэжри щылэжьащ.
- Хьэзрэтэлий зэпымыууэ къыджиIэрт ди Iуэхур ипэкIэ дгъэкIуэтэн, дызыхуеджам ди щIыналъэм зыщедгъэужьын зэрыхуейр. XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм XX-хэм ипэхэм къыщына ди лъэпкъ IэщIагъэр зэфIэгъэувэжын зэрыхуейр дэри зыхэтщIэрти, ди гъэсакIуэм дедаIуэри, Къэбэрдей-Балъкъэрым къэдгъэзэжауэ щытащ, - жеIэ Джульеттэ.Зэшыпхъухэр илъэс зыбжанэкIэ щылэжьащ абы щыгъуэм КъБКъУ-м Лъэпкъ IэщIагъэхэмкIэ иIа факулътетым (иджы Декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ щыIэм). Иужьым Къэзэнокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ, Эстетикэ гъэсэныгъэ сабийхэм етынымкIэ Налшык къалэм дэт центрым уври, нобэр къыздэсым я IэщIагъэм ныбжьыщIэхэр абдеж щыхагъэгъуазэу щыIэщ.
Абы къищынэмыщIауэ, Маринеттэ щолажьэ IэпщIэлъэпщIагъэмкIэ республикэ центрым, Джульеттэ мы зэманым щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжьу щыIэщ КъБР-м и Лъэпкъ музейм этнографиемкIэ и къудамэм. Зэшыпхъухэм я лэжьыгъэхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым, Санкт-Петербург къалэм щекIуэкI гъэлъэгъуэныгъэхэм мызэ-мытIэу хагъэхьащ, ауэ нэхъыбэу я гупсысэр зытраухуэр лъэпкъ IэщIагъэ зрагъэгъуэтар ныбжьыщIэхэм зэрыбгъэдалъхьэжынырщ. КъБКъУ-м Декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ факультетым и кафедрэм и унафэщIу щыта Мэлбахъуэ Борис и лъэIукIэ, еджапIэ нэхъыщхьэм ягъэзэжри, зэшыпхъуитIыр илъэс 12-кIэ аргуэру егъэджакIуэу щылэжьэжащ.
Къапщтэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым а IэщIагъэм зыщрагъэужьыжащ, зэшыпхъухэм я лъэужьым ирикIуэу, абыхэм ирагъэджахэм иджыпсту ехъулIэныгъэхэр къагъэлъагъуэ, щIэблэр зыгъэсэжи яхэтщ. Джульеттэрэ Маринеттэрэ УФ-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, 1989 гъэм «Урысейм и цIыхубэ IэпщIэлъапщIэ» цIэ лъапIэр тIуми къратащ. Абыхэм я лэжьыгъэхэм я сурэтхэр ихуащ «Черкесы. Воины и мастера» (2012 гъэм къыдэкIащ), «Лучшие художники России» (2017 гъэ) тхылъхэм.
- ЕджапIэм дыкъикIыжу къыщыдгъэзэжам щIэныгъэ зэдгъэгъуэтам лъабжьэ егъэщIын хуейти, ди Лъэпкъ музейм дыкIуэурэ тхыпхъэщIыпхъэхэм дыхэплъащ, КIыщ Хьэзрэтэлий и Iэдакъэ къыщIэкIамрэ нэгъуэщI тхылъхэмрэ дджащ. Нэхъыбэу тегъэщIапIэ тщIыну дызыхуейр нэхъапэм дыщэидэр ди IэпщIэлъапщIэхэм зэращIу щытарат, - жеIэ Маринеттэ. - Псалъэм папщIэ, фащэр зэрагъэщIэращIэу щытар зэрабж хэдыкIрат, дыщэ е дыжьын Iуданэр шылэкIэ ирагъэубыдырт. Апхуэдэ дыпIэхэр лIэужьыгъуэ 30-м щIигъуу зэщхьэщыкIырт икIи дэтхэнэми езым цIэ иIэжырт: хьэлыуэ IупщIэ хъуми зэпырыдз, зэхэкI жыпIэми. Шэч хэмылъу, иджыпсту ди гъэсэн цIыкIухэм IэмалыщIэхэри къадогъэIурыщIэ, уеблэмэ налкъуткIэ, хьэпIацIэщыгъэкIэ хадыкIыу.
- Ауэ щыхъукIи, ди дежкIэ нэхъыщхьэр адыгэм и хэдыкI Iэмалхэрщ: дыщэидэр, дэнлъэчыр, уагъэ, хъагъэ зэхуэмыдэхэр. Апхуэдэуи 1870 гъэхэм адыгэ бзылъхугъэхэм нэхъ щIэхыурэ къагъэсэбэпу хуежьауэ щыта «бэзэридэ» хэдыкIыкIэр къыдогъэсэбэп. Ар ди лъэпкъ IэщIагъэм щыщщи, зэрыдмыгъэкIуэдынырщ иужь дызитыр, - пещэ Джульеттэ.
Маринеттэрэ Джульеттэрэ зэманым добакъуэ, къежьэ IэмалыщIэхэм зэрылъэщIыхьэнми яужь итщ. МашинэкIэ, компьютер программэкIэ хэдыкIхэр зэращIыр къагъэIурыщIэ, апхуэдэ IэмалкIэ тхыгъэ кIэщIхэр, къэрал, лъэпкъ дамыгъэхэр, ныпхэр цIыхухэм я лъэIукIэ хухадыкI, заужь.
МэзщIэкIуасэхэ къахэкIа IэпщIэлъапщIэ бзылъхугъитIым я IэдакъэщIэкI хьэпшыпхэр Урысейми хамэ къэралхэми щызэбгрыкIащ. Адыгэ тхыпхъэхэр зытет пыIэхэр, чысэхэр, бащлъыкъхэр тыгъэ хуащIауэ щытащ Ельцин Борис и щхьэгъусэу щыта Наинэ, Иордание пащтыхьыпхъум, нэгъуэщI куэдми.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
