Абшаланы Тахирни жашы Магомет, физика-математика илмуланы доктору, РАЕН-ни академиги, СССР-ни эм КъМР-ни къырал премияларыны лауреаты, Россейни бла КъЧР-ни сыйлы илму къуллукъчусу, «СССР-ни Гидрометслужбасыны отличниги», «Алан» жамауат биригиуню советини председателини орунбасары, КъМР-ни Парламентинде жерлени проблемаларыны келишим комиссиясыны члени, жыйырма жылны ичинде ООН-ну Битеудуния Метеорология организациясыны эксперти, СНГ-ни къыралларыны гидрометеорология жаны бла Къыралла аралы Советини члени, Битеуроссей жаш тёлю аэрокосмос «Союз» обществону Къабарты-Малкъар бёлюмюню президентиди. 1996 жылда анга «Жылны адамы» деген алтын майдал берилгенди. Аны аты Росгидрометни Сыйлы китабына жазылгъанды. Ол алты китапны, оналты брошюраны, жюзге жууукъ илму ишни авторуду.
Бу жамауат сюйген адам, илму ишине алай берилгенинден сора да, кёп окъугъан, адабият, культура жангылыкълагъа, иги ишлеге кимден да бек къууана билген алим миллетибизни бетиди, журтубузну, келлик кюнюбюзню къайгъысын кёрген асыл инсанларыбыздан бириди. Арт кезиуде ол къурап чыгъаргъан «Памятники истории и культуры Балкарии» деген китап халкъыбызгъа уллу саугъады. Асыры суралгъандан, чыгъарманы жангыдан басмаларгъа тюшгенди.
Малкъарны бла малкъарлыланы юслеринден айтыу бла башланады бу магъаналы иш. Къысха шагъырейликден сора тинибизге, динибизге, эсгертме эмда археология маданиятыбызгъа кёре къарачай-малкъар халкъны жаратылыуундан хапар айтады. Магомет былайда тарых тинтиулеге, археологла къазып тапхан энчиликлеге таянады эмда алай бла миллетибиз эрттегили тюрк халкъладан бири болгъанын, ол заман бара-баргъанда тюрлю-тюрлю (киммерийчи скифле, сарматла, гуннла, болгарла, хазарлыла, уйгъурлула, шумерле, аланла, асла… дегенча) атла жюрютгенин белгилейди.
Аны бла бирге культурабызгъа, тилибизни сёз байлыгъына кёре, бизни тарыхыбыз Алтай, Якутия, Къыргъызстан, Къазахстан, Узбекистан, Туркменистан, Башкирия, Азербайджан, Тюрк бла да байламлы болгъанын чертеди. Курган культураны Кавказгъа келтирген кёчгюнчю ата-бабаларыбыз жангы маданият тёреле къурагъанларын, былайда орналып къалгъанларын да айтады ол. Айтханына шагъатлыкъгъа бек эрттегили заманда жашагъан авторланы жазып къойгъанларын да келтиреди.
Ызы бла Малкъар тёрени тюрлюлерин, ары ким айырылгъанын, ала халкъгъа къалай оноу этгенлерин суратлайды. Малкъарны къоншу халкъла бла байламлыгъын, Дигора бла бирге аны Россейге къалай, не сылтау бла къошулгъанын да толу тинтеди.
Былайда Россейни алчы инсанлары Малкъаргъа не жумуш бла, къалай келгенлери, ала, кесибизни белгили адамларыбыз да бизни атыбызны тарыхда къояр ючюн не этгенлери да саналады. Совет власть орналгъандан арысында бизни бла байламлы этилген оноула да тапхандыла китапда жер. Биринчи газетибизден, алфавитден, жарыкъландырыу бла кюрешген эслилерибизден, урушда, урунууда да жигитлерибизден айтылады хапар. Китапны бу бёлюмю бизни къысха тарыхыбызды дерге боллукъду.
Аны экинчи бёлюмю уа бизни эрттегили ата-бабаларыбыз кеслерини жалынчакъсызлыкълары ючюн акъсакъ Темирден башлап, къалай къаты кюрешле бардыргъанларын суратлайды. Ол къазауатланы шагъатлары болуп, Беш да тау Ауузда Жабо, Курнаят, Абай, Амырхан, Жангораз, Болат, Кюнлюм, Малкъар, Усхур, Абрек, Холам, Тотур, Донгат, Малкъарукъ, Лыгыт, Хазар эм башха къалаланы мурдорланы сюеледиле. Ала къалай ишленнгенлерини, окъ-от атарча энчиликлерини юслеринден да айтылады мында. Зылгы къаланы къатында археологла тапхан затланы да суратлайды автор.
Ючюнчю бла тёртюнчю бёлюмле Кёнделен, Лашкута, Быллым, Хабаз, Уллу Малкъар, Булунгу, Ташлы-Тала, Къашхатау, Бабугент, Холам тийрелеринде, республиканы башха жерлеринде да жашау букъусу букъдургъан эски журтлагъа, шыякылагъа, къабыр тёбелеге, обалагъа, алада табылыннган, бизни эрттегили ата-бабаларыбыз жюрютген затланы юслеринден айтадыла. Ёлгенни биргесине салыннган, бизни эрагъа дери IV-чю ёмюрледен (орта жез ёмюр) башлап жюрютюлген, ат керекледен, къошун сауутладан башлап кюмюшден, алтындан этилген, омакълыкъгъа жюрютюлген затлагъа дери – барысы да ол заманны юсюнден хапар бередиле.
Китапны бешинчи бёлюмю уа сын ташланы тюрлюлерини юслеринденди. Андан арысында Абша улу менгирлени бла дольменлени (сыйдамланнган ташладан ишленнген затла), дорбунланы, жер тюбюнде адам къолу ишлеген орунланы сагъынады. Мында Османланы Хыйсаны Быллым тийресинде къаяда табылгъан суратланы юслеринден жазгъаны да къайтарылады.
Малкъарда эртте заманлада жашау журтланы (агъачдан, ташдан) къалай ишленнгенлерини, аланы энчиликлерини юслеринден жетинчи бёлюмде жазылады. Аланы тарыхчы Э. Бернштейн этген планлары, суратлары да бардыла. Хунерли ата-бабаларыбыз этген агъач ундурукъланы, шинтиклени, кюбюрлени, суу тирменлени, эски элледе юй мурдорланы да кёрюрге, аланы юслеринден билирге боллукъду окъуучу.
Сегизинчи бёлюмде халкъыбызны ырысхы культурасы ачыкъланады. Мында бизни ата-бабаларыбыз малчылыкъ, жерчилик, уучулукъ, сатыу-алыу бла да кюрешгенлери, къалай жашау мадар этгенлери айтылады. Улоуланы тюрлюлери, устала этген ат керекле, аланы хар бирини, суратда кёргюзтюлюп, атлары да барды. Тиширыуланы жюн ишде хунерлери да, кийиз этгенден башлап къумач сокъгъаннга дери, бош айтылып къалмай, суратла бла бериледи. Тауатны, тери ийлеген талкъыны, ала бла къалай ишлегенлерин да кёрлюкдю окъуучу.
Уучулукъну, бал чибинле тутууну, жерчилик бла кюрешиуню, жемишле жыйыуну, аланы, дарман хансланы хайырланыуну юслеринден да айтылады бу бёлюмде. Тиширыу эм эр киши миллет кийимлеге уа энчи эс бёлюнеди. Эски суратлада озгъан ёмюрледе, бусагъатда да жашагъан адамланы миллет кийимледе ариу суратлары бериледиле. Тиширыу жаулукъгъа этилген намысны юсюнден энчи айтылады. Омакълыкъгъа жюрютюлген затланы (алтын суу ичирилген кюмюш къамала, тюймеле, кямарла, бел баула…) суратлары да жасайдыла бу аламат китапны.
Музыка инструментлени юслеринден а мында Будайланы Назирни материалы басмаланады. Къыл къобузланы тюрлюлери, сырыйнала, сыбызгъыла, зурна, тулукъ къобуз, зурнай, нынну, дауурбас, быргъы…. – къайсы бирин айтхын! Бу тюрлю бай маданиятыбызны бети ачылады китапда. Аланы сокъгъан адамланы къаууму да сагъынылады.
Таулу халкъ узакъ ёмюрледен башлап аш юйде жюрютген сауутланы кёплюгю сейирсиндиреди. Аланы кёрсенг, бусагъатдагъы устала бла эрттеги усталаны къан бла, жан бла келген байламлыкълары туура болады. Миллет аш-азыкъ элпеклигини юсюнден «Карачаево-балкарская кухня» китапны автору Абдуллаланы Марина айтады.
Журтубайланы Махти уа тин маданиятыбызны тарыхындан тогъузунчу бёлюмде сейир затла жазады. Анда бизни дин эм ийман жаны бла ёсюуюбюз, мифологиядан ангыламыбыз тинтиледи, эрттеги ата-бабаларыбызны дуниялыкъдан оюмлары, ийнаныулары, ала табыннган тейрилени, бийчелени, нартларыбызны юслеринден тынгылы хапар бериледи. Бу бёлюмде халкъ чыгъармачылыкъны (жомакъла, таурухла, жырла…) тюрлюлеринден, тепсеу искусствобузну тарых жолундан, къылыкъ хунерледен да хапарлы боллукъдула окъуучула.
Халкъыбызны тарыхыны юсюнден кёп билирге сюйгенлеге атап, уллу илму ишлерин болжалгъа салып, ма быллай аламат китап хазырлагъанды бизге саугъагъа Абшаланы Магомет. «Халкъым деген хан болсун!» – деп аламат алгъыш барды миллетде. Ол анга да аталады.
Мусукаланы Сакинат
