Илъэс 60 ипэкIэ цIыхум къехъулIащ дунейм къызэрытехъуэрэ иIа хъуэпсапIэр
Ар абы и гугъапIэу зэрыщытам щыхьэт тохъуэ усакIуэшхуэ Що-джэнцIыкIу Алий и псалъэхэу мы ди тхыгъэ цIыкIум фIэтщари. Зэман дэкIами, дэ, нэхъыжьхэм, фIыуэ дощIэж а махуэр. 1961 гъэм мэлы­жьыхьым и 12-м и шэджагъуэм, еджэныр зэпыдагъэгъэури, школакIуэхэр дыщызэхуашэсат пионерхэм я пэшым. Абдеж диктор цIэрыIуэ Левитан Юрий и макъ лъэщыр радиом къиIукIыу къы­щытщIащ СССР-м и цIыху Гагарин Юрий тхыдэм щыяпэу хьэршым (космосым) зэрылъэтар. Дауи, дэ къыдгурыIуащэртэкъым къэхъуам и мыхьэнэр, ауэ дыкъэзыухъурейхэр егъэлеяуэ зэрыгуфIэр щытлъа­гъукIэ шэч къытетхьэртэкъым ар къызэрымыкIуэу Iуэхушхуэу зэры­щытым. Аращ дигу къыщIинари.
Иджы хьэршым цIыху кIуэнри щы­лэжьэнри зэсэжа Iуэху хъуащ, зыми фIэгъэщIэгъуэныжкъым, ауэ а япэ лъэ­­бакъуэр икъусыкъужкIэ гугъуу, тегушхуэгъуейуэ щытащ. А псори зи нэгу щIэкIахэр тегъэщIапIэ тщIыурэ мы­кIыхьыщэу къытедгъэзэжынщ Iуэ­хур зэрекIуэкIам.
Совет Союзым тIэунейрэ и ЛIы­хъужь Волынов Борис и закъуэщ 1960 гъэм гъатхэпэм и 7-м Москва щызэ­хуашэса япэ космонавт гупым щыщу псэужыр. Абы игу къегъэкIыж: «Кхъухьлъатэзехуэ ныбжьыщIэхэм къы­­щIыдэджар къыджаIэртэкъым. ТехникэщIэ дагъэгъэунэхуну я мура- ду хуэдгъэфащэрт. Ауэ абы и пIэкIэ лекцэхэм драгъэдаIуэу щIадзащ гум и лэжьэкIэм, лъым и зекIуэкIэм теу­хуауэ. СыткIэ дыхуей? - дызэуп­щIыжырт. ИтIанэ къыджаIащ парашю­тым дыхуэмыIэзэу мыхъуну. АбыкIэ дыкъелъэфын хуейт сыт хуэдэ щы­тыкIэми диту. Арати, гупыр Саратов и гъунэгъу Энгельс къалэм и Iэшэлъашэм дыкъыщыхутащ. Абы щыгъуэщ нэхъ дыщызэрыцIыхуар. Сэ си гъусэт Гагариныр, Титовыр, Леоновыр, Бы­ковс­кэр».
Волыновым псом хуэмыдэу къы­хегъэщхьэхукI космонавт хъунухэр гъэу­нэхуныгъэ хьэлъэ дыдэхэм зэрып­хыкIар. ЦентрифугэкIэ ягъэ­джэ­рэ­зырт. Мыпхуэдэхэм деж цIыхур хуэди 10-12-кIэ нэхъ хьэлъэ мэхъу, я Iэхэр яхуэгъэхъеижыртэкъым, я ­напIэхэр яхудэхьеижыртэкъым. «Дэ дызы­хуагъэхьэзырыр наIуэ къэхъуа иужь, къэсщIащ сэ хьэршым япэу сызэрамыгъэлъэтэнур. Си лъагагъыр сан­тиметри 172-рэ хъурт - къагъэув пщалъэм сантиметритI щIи­гъурт. Хуабжьу си жагъуэ хъуат, - ­пещэ Волыновым. - Я инагъкIи ­узыншагъэкIи езэгъыу цIыхуи 6 ­къыхахащ. Титов Герман и кIэн нэхъ къикIын хуэдэт, ауэ и цIэр зэран къыхуэхъуауэ къыщIэкIынущ. Уры­сыбзэмрэ литературэмкIэ езы­гъаджэ и адэм Пушкин Александр и «Пиковая дама»-м и лIыхъужьым и цIэр къызэрыфIищар зыми къи­лъы­тэнутэкъым. ИтIанэ псоми къыдгу­рыIуащ конструктор нэхъыщхьэ ­Ко­ролёв Сергей япэ космонавту Га­гарин Юрий илъагъуну зэрыхуейр: абы и нэIэ нэхъ тригъэтт. Езы Юри ­хуабжьу цIыху гуапэт, зэпсалъэ псори къыдишэхыу. Зэрылъэтэну ­кхъухьыр щызэпкъралъ­хьэ цехым щIэт лэжьакIуэхэми, академик цIэ­рыIуэхэми бзэ къахуи­гъуэтырт. Гагариным фIэфIт цIыхухэм ядэIэпы­къун».
АрщхьэкIэ, жэуап псори и пщэ дэлъми, Королёв Сергей и фIэфIыныгъэ закъуэкIэ Iуэхур зэфIэкIыртэкъым. ИкIэм-икIэжым а Iуэхум унафэ те­зыщIыхьынур Къэрал комиссэрт. Мэ­лыжьыхьым и 8-м ирагъэкIуэкIа зэIущIэм щыжаIащ Гагарин Юрий къызэ­рыхахар. Ар зыгуэркIэ хуэмыхъумэ, ­Титов Герман абы и пIэкIэ лъэтэнут.
ЕпIэщIэкIыни хуейт. Америкэм и Штат Зэгуэтхэм хьэршым кIуэну зы­щигъэхьэзырырт Шепард Алан. Ар щылъэтэну пIалъэр тхьэмахуэ зыбжанэкIэ ягъэIэпхъуат, арщхьэкIэ мэ­лы­жьыхь мазэм фIэкIынутэкъым. Мыбдежым зэуэ щыжытIэнщи, ­США-м и унафэщIхэм хуабжьу я жа­гъуэ хъуащ Совет Союзыр япэ зэрищар. Президент Кеннеди Джон еджагъэшхуэхэр зэхуигъэсри еупщIащ: «Сыт хуэдэ жэуап еттыфыну урыс-хэм?» «Абы щхьэкIэ Мазэм цIыху дгъэлъэтэн хуейщ», - къыжраIащ. ИкIи ягъэлъэтащ, ауэ зыкъомкIэ нэхъ иужьу.
ИкIи, мис, къэсащ мэлыжьыхьым и 12-р. А махуэм ЩIы хъурейм и цIыхухэм зэхахащ кхъухьыр щаутIып­щым Гагарин Юрий къыжьэдэкIа ­«Поехали!» псалъэр. Иджы абы лъандэрэ а псалъэр жаIэ хьэршым кIуэну гъуэгу теувэ космонавт псоми.
ЦIыхур зылъэIэса а ехъулIэныгъэшхуэм къыкIэлъыкIуащ нэгъуэщI­хэри. Абыхэм ящыщ зыкъомыр зейр Совет Союзырщ: псалъэм и хьэтыр-кIэ, дунейм щыяпэ цIыхубз космо­навтыр Терешковэ Валентинэщ, кхъу­хьым икIыу космос зэIухам хыхьар ­Леонов Алексейщ, ди къэралым и ­космонавтхэм зэпымыууэ рекордхэр ягъэув хьэршым зэрыщылажьэ зэманым и кIыхьагъымкIэ. А псори зрикIуар Гагарин Юрий пхиша лъа­гъуэ угъурлырщ.
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ди къэралым уэгу жыжьэр къэгъэIурыщIэн и лъэныкъуэкIэ хузэфIэкIахэм дэ ды­топсэлъыхь, блэкIа зэманымкIэ зы­дгъазэурэ. Совет Союзыр лъэлъэжа иужь абы и пIэ иува Урысейм мыбдеж щыIэщIэкIащ пэрыт увыпIэр. Ар щхьэусыгъуэ зыкъомым къыхокI: хьэр­шыр къэхутэным мылъкуу трагъэкIуадэр нэхъ мащIэ мэхъу, хуащI гулъытэри йохуэх. Нэхъыщхьэращи, Королёв Сергей хуэдэ еджагъэшхуэ щэджащэхэр икIи ерыщхэр щыIэжкъым. Абыи Гагаринми шэч гуэри къытрахьэртэкъым ди цIыхухэр Ма­зэми Марсми мыгувэу зэрылъэтэ- нум. АрщхьэкIэ нобэр къыздэсым ди къэралыр тIуми лъэIэсакъым. Пэжщ, Мазэр къэгъэIурыщIэным теухуа ­программэ зэхалъхьащ, ауэ ар ягъэ­зэщIэным яужь ихьауэ тлъагъуркъым. Дызэрыт лIэщIыгъуэм и зэхуэдитIым цIыхум и лъэр Марсым нэсыну къы­щIэкIынущ. Дыщыгугъынщ Урысейри къыкIэрымыхуну.
ЗэкIэ ди гур догъэфI УФ-р хьэршыр къэзыгъэIурыщIэ къэрал пашэхэм ящыщу къызэрынэжымкIэ. Абы и ­щы­хьэтщ Урысеймрэ США-мрэ кос-мо­сым щызэдэлэжьэным теухуауэ яку дэлъ зэгурыIуэныгъэм къару щи­Iэну пIалъэр 2030 гъэ пщIондэ зэрагъэIэпхъуар.
2021 гъэр Гагариным и илъэсу ягъэуващ. А цIыху гъуэзэджэм и фэеплъыр илъэсхэм я мызакъуэу, лIэщIыгъуэ куэдми хэкIуэдэжынукъым.