Апхуэдэущ адыгэхэр ноби зэреджэр Iуащхьэ джабэ нэкIухэм я лъабжьэкIэ къыщежьэ къуэпсхэмкIэ зыкъызэщIэзыкъуэу хым хэлъэдэж псы цIыкIумрэ абдеж дыдэм къыщыунэхуа Новороссийск къалэмрэ. А цIэр зэрехьэ псыIум къегъэщIылIа хыжьэми («Цемесская бухта»).
Новороссийск къалэр здэщыт щIыпIэм адыгэхэр «Щыгу пщыкIуийкIи» еджэрт. А цIэр щIытрагъэIукIами щхьэусыгъуэ пыухыкIа иIэт: пасэ зэманхэм щыгъуэ, Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм укъытеувэу ЦIэмэз зи фIэщыгъэ хыжьэм унэсын папщIэ, иджыри бгыщхьэ тхыцIэу 18 къызэбнэкIын хуейт.
Зи гугъу тщIы щIы кIапэм щытепсэлъыхькIэ, адыгэхэм «ЧIыхэкI» - «ЩIыхэкI» псалъэри къагъэсэбэпырт, «псым жыжьэу хыхьэ щIы кусэ» мыхьэнэр кърагъэкIыу. Сыту жыпIэмэ, нэхъ пасэхэм зэрыщытар аращи, ЦIэмэз зыфIаща псым ирихьэх утхъуахуэхэм ясея дэлъэдапIэр, шэдылъэрэ жыжьэу, ищхъэрэкIэ кIыхьу ехырт.
ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, япэщIыкIэ «ЦIэмэзкIэ» зэджэу щытагъэнур мы щIыпIэм ижькIэрэ къыщыкI мэз цIырхъ тIэкIуращ, «апхуэдизу зэкIэщIэпхъыIуащ, пIащIэщи, цIэ хэсми, плъагъунумэ» хужаIэу.
Языныкъуэхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ (абы щыхьэт техъуэ щапхъэхэр мы щIыпIэм и тхыдэми щыхалъагъуэу), мыбдежым лъэхъэнэ жыжьэхэм куэду къыщыкIырт жыг лъэпкъыгъуэу дэ, къэбэрдейхэм «екIэпцIэ», шапсыгъхэм «пцIэ» - «пцIей» («ольха») зыхужаIэр.
Мыдрейуэ къыхэдгъэщынщи, щIыпIэцIэхэр зэхуэхьэсыным, я зэхэлъыкIэр джыным зэман куэд ятезыгъэкIуэда щIэныгъэлIхэу КIуэкIуэ Джэмалдинрэ Мерэтыкъуэ Къасымрэ къызэралъытамкIэ, «ЦIэмэз» фIэщыгъэр мы Iэшэлъашэм щыпсэуа натхъуэджхэм (адыгэ лъэпкъщ) нэхъ зыхуагъакIуэу щытыгъар «гъудэбадзэхэм я мэз» егупсысыкIэрщ. «ЦIэпс» топонимым и къэхъукIэри абы ирагъэщхь.
Адыгэхэм «ЦIэмэз» псалъэр мы щIыпIэм ехьэлIауэ нэхъ пасэхэми къагъэсэбэ-пу зэрыщытам и щыхьэтщ XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм (1813 гъэм, иужькIэ 1823 - 1824 гъэхэм) Анапэ быдапIэм щыпсэугъа франджы щIэныгъэлI Тэбу де Мариньи иужьым итхыжа и гукъэкIыжхэм абы хуэкIуэу къыщыхигъэща фIэщыгъэхэри.
Мыри дэщIыгъужыпхъэщ. Языныкъуэ адыгэхэм Новороссийск и гугъу щащIкIэ «Дзыгъуэ цIыкIу къалэ» жаIэу щытащ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
