Ди тхыгъэхэм ящыщ зым къызэрыщыхэдгъэщащи, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ тхыдэм аддэ жыжьэу къыщежьэ я къуэпсыжьхэмкIэ зэрызэблагъэр гурэ псэкIэ къозыгъащIэ хуэмэбжьымэхэр зэрыщыIэм шэч къытезымыхьэжхэр мащIэкъым.

ЛъэпкъыжьитIым къызэранэкIа тхыдэмрэ ижь-ижьыж лъандэрэ къадекIуэкI хабзэ-бзыпхъэхэмрэ щыгъуазэ захуэтщI къудейкIи зэрызэфIэмыкIынур нэрылъагъущ. Абы къыдэкIуэу, «Псэм и лъахэ» («Апсны» - абхъазыбзэкIэ) цIэр зыгъэщыпкъэ щIыналъэм щыпсэухэм я псэкупсэр зыхозыгъащIэ нэщэнэхэм гу ялъыттэныр а псом нэхърэ нэхъыщхьэжу къыщIэкIынкIэ зэрыхъунури узыгъэгупсысэщ.

Зыкъызощтэжри, Абхъаз щIыналъэм щыщу сыздэкIуэну нэхъ къыхэсхыр Кавказ Ищхъэрэм ижькIэрэ щыпсэуа адыгэхэмрэ абазэхэмрэ я зекIуапIэжьу щыта, тхыдэ мыхьэнэ зиIэ щIыпIэхэрат.

Апхуэдэхэм ящыщу къызолъытэ Инал Нэху, адыгэ псоми я пщышхуэу тхыдэм къыхэнар, щыщIалъхьэжа Iуащхьэ телъыджэр, ар здэщыIэ Бзыбэ (Бзыбь, Бзып) тIуащIэ абрагъуэр, абдежым зыдэзыгъэпщкIуа Псхьу жылэ цIыкIур, а псоми къурш тхыцIэ гъуэгукIэ япэщIэха Рицэ хыжьей цIэрыIуэмрэ нэхъ ищхьэжкIэ щыIэ Ауэдхъарэ псы хущхъуэ къыщIэжыпIэхэмрэ, Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм гъунэгъуу кIэщIэт Мдзы хыжьей къабзащэр, гъэм и зэблэхъугъэм а щIыпIэм щхъуэкIэплъыкIэбэу щызэщIэгъагъэ къущхьэхъу хъупIэхэр, нэгъуэщI абы хуэдэхэри.

                   Гъуэгуанэр къызэрыхэтха щIыкIэр                       

- Уэсыр къуршым къытрилъхьа нэужь, Бзыбэ къуэладжэм дыхьэгъуейщ. Иджыпсту абы кIуэн машини цIыхуи тхузэщIэгъэуIуэныр фIэщщIыгъуейщ, - къызжаIат Сыхъум щылажьэ турист зэхэшэхэм, а къалэм сыщыдыхьа бжьыхьэпэ мазэм и пэм жыжьэу бгылъэ-мэзылъэу дызыIуплъэхэм зэуэзэпсэу уэс къызэрыщесам къыхэкIыу.

НэгъуэщI Iэмал щызмыгъуэтыжым, гъуэгугъуазэхэм «я жьэм жьэдэмыкI» Мдзы хыжьейм (абы укIуэныр нэхъ зэгъыу зэрыщытыр я щхьэусыгъуэу) зи лъэр нэзыхусыну зызыгъэхьэзыра гупым захезгъэтхащ. Нэхъри, мы гъуэгуанэри Инал и Iуащхьэр зыдэт къуэладжэ абрагъуэм зэрыпэжыжьэ щыIэтэкъым…

АтIэми, совет къэралым щыпсэуа дэтхэнэми дызэрыцIыкIурэ зи цIэр зэхэтха Рицэ хыжьейр зыдэт тIуащIэм елъытауэ, Мдзы зи фIэщыгъэр хы псыIум куэдкIэ нэхъ щхьэщыIэтыкIащ. Къэдгъэлъагъуэмэ, япэм - метр 950-рэ, етIуанэм - метр 2053-рэ я лъагагъщ.

ФокIадэм и 9 пщэдджыжьым унэм сыкъыщIэкIащ. Къыспежьа «УАЗ» машинэм япэ дыдэу итIысхьар сэращ. Гублащхьэдэсыр къызыхэкIа лъэпкъкIэ алыджт. «Хэт ухъуну?» – жысIэу сыщеупщIым, «Чульфэ Константин. Костя-кIэ укъызэджэми хъунущ», - къызитыжащ абы жэуап.

Сочэ лъэныкъуэкIэ Абхъазым узэрихьэ гъунапкъэм къыщыщIэдзауэ, Сыхъум нэсыху узэрыщызекIуэ автомобиль гъуэгур Урысей Федерацэм и дэIэпыкъуныгъэкIэ къагъэщIэрэщIэжри, иджырей технологиехэмкIэ асфальт дэгъуи тралъхьащ. Дызэрыс машинэм и шэрхъхэр тыншу зэрыщIэжым и фIыгъэкIэ, Бзыбэ псышхуэр къызыдэж тIуащIэм и Iур хым щыхуиущIым дызэримыгугъауэ псынщIэу дынэсащ.

Лъэмыжым дызэрытелъадэу, сызыбгъэдэс гублащхьэдэсым, абы пэплъа нэхъей, и нитIыр лыдрэ езыри гуфIэжу, «иджыпсту жьышхуэ къыкъуэунущ!» - жиIэри, машинэм исхэм я дежкIэ зригъэзэкIащ. Абы и псалъэхэр и кIэм нигъэсагъэнтэкъым, ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ къызэрыкъуэха жьапщэр «къыщыджьэхэпыджам».

Асыхьэтым ар гъэщIэгъуэн тщыхъуами, дегупсысыжа иужь абы и щхьэусыгъуэр зыхуэтхьар мыращ: япэрауэ, Бзыбэ къызыдэж тIуащIэр, хьэкхъуафэжьым ещхьу, бгъуфIэщ икIи бгъунжырыкIуэ шытххэмкIэ лъагэу къэувыхьащ. ЕтIуанэрауэ, псыхъуащхьэр уэсылъэ бгыщхьэхэм гъунэгъубзэу жьэхэгъэкъуащи, абыкIэ щыIэ хьэуар, гъэмахуэм зэрынэхъ щIыIэтыIэм къыхэкIыу, хуабагъэр щытепщэ хы псыIумкIэ къоIэ. Апхуэдэ щIыкIэм тету километри II0-рэ зи кIыхьагъ къуэладжэр къызэзынэкIа хьэуам, и лъабжьэм къызэрысу, жьапщэшхуэу зыкъызэщIещIэ.

Тенджыз Iуфэм декIуэкI гъуэгу нэхъыщхьэм дыкъытежри, псышхуэр къызыдэж тIуащIэм дыдэлъэдащ. МашинитIым исхэм, дигухэр къилъэтыным хуэдэу, дыкъэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэр тфIэщIэщыгъуэу къыдоплъыхь. «МыбыкIэ щыIэ гъуэгуми зэрызыкърих», - жытIэурэ, «лъагъуэщIэм» дакъикъипщI хуэдиз дрижауэ, тIуащIэр зэкIэщIэкIуэтыжри, «Рицэ реликтовэ лъэпкъ парк» мэзгъэфIэным дыкъызэрысам теухуа тхыгъэ зыкIэрылъ пхъэбгъум и деж дыкъыщыувыIащ.

А щIыпIэм машини цIыхуи, фIэкIыпIэ ямыIэу, мэзкъуэдым и гъунапкъэхъумэхэм зрагъэтх, ихьэпщIи щат. ЩIыпIаплъэ къежьахэм зыдамыгъэгъэхъейуэ, а «Iуэхугъуэ жьгъейхэр» гублащхьэдэсхэм тщхьэщахри, машинитIыр адэкIэ дежьэжащ.

ГъущIыгухэмкIэ дэ иджыри ткIуну зытедухуа гъуэгуанэр мащIэтэкъым: Рицэ хыжьей цIэрыIуэм дыбгъурыкIыу, ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ зыкъызэкъуэзых джабэ задэм дэкI гъуэгу нэшэкъашэмкIэ къуэладжитIым я зэхуаку къыдэувэ шытхыжьым дытехутэн хуейт.

 Дыгъэр а махуэм куэдрэ «къыддэджэгуащ»

- Гъунапкъэм дызэпрыкIыу, мэзкъуэдыми дыщихьакIэ, Iэгъуэблагъэм хуиту иджы зыщытплъыхьынкъэ, - зыхужытIэжу дыздэжэм, къытхуэблагъэ бгыхэмрэ мэзхэмрэ, нэгъуэщI зыри къытфIэмыIуэхужу, апхуэдизу зэпэтплъыхьырти, дызэрыс машинэр, къижа щIагъуи щымыIэу, къызэрыувыIам зэуэ гу лъыттакъым.

«Iэгъу! Сыт телъыджэ мыбдежми къыщытпэплъэр?» гупсысэр ди щхьэм къизэрыхьа къудейуэ, гъуэгунапщIэ Iуфэм жьыпэу папщIэу IуащIыхьа хьэщпакъ мащIэм щIэгъэбыдыхьа Iэнэм тегуэша ерыскъымрэ абы хуэм-хуэмурэ зыбгъэдэзыгъэзагъэ цIыхухэмрэ къэтлъэгъуащ. Ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ, зи гугъу тщIы Iэнэм тIэкIу пыIукIуэтауэ, щIыIэм зэрызэхигъэундэрэщхъухьар къапщIэу, Iэпэлъапэсыс хъуарэ кIэкуакуэу бзылъхугъэ цIыкIуитI щытт. Зэ еплъыгъуэкIэ къыпщыхъунут а тIум къыщIэувыIар къафIэмыIуэхущэу, апхуэдизу ахэр щIыIэми щIыпIэми зэхэзещхъуэн ящIати. Дэнэ кърахами хэт ищIэн, ауэ езыхэми, зрагъэхуэбэжын я гугъэу, щащыху гуэрхэр зраубгъуэкIат.

Си гъусэу «гъущIышым» непсыха щIалэм тлъагъу гупыр зищIысым теухуауэ щэхуу сыщыпкърыупщIыхьым, дызыIуплъэ цIыхухэр адрей машинэмкIэ зекIуэ ныддежьахэр зэрыарар къызгуригъэIуащ.

Пшагъуэ мащIэр щIылъэм трищIауэ зекIуэ гъуэгу дытехьами, махуэм и зыужьыгъуэр уэфI зэфэзэщкIэ тхузэрихъуэкIыжыну дыщыгугъат. АрщхьэкIэ, Абхъазым и къалащхьэм дыкъызэрыдэкIыу, уэшх тIэкIу уафэм къыпхидзын щIидзащ. А Iуэхум пэмыплъа дэ, дызэрыс машинэхэр лъэныкъуэ псомкIи къызэрымыгъэбыдыхьар абы хэгъэхьэжи, жьыбгъэ мыухыжым и «фIыгъэкIэ», зыгъэпсэхуакIуэм и нэхъыбэр дыкъэпIыщIат. Ауэ щыхъукIи: «дыундэрэщхъуарэ ди пи лъы ивэжауэ дызэхэт нэхърэ…» - жытIэри, гъуэгугъуазитIым къытхуагъэлъэгъуа санэ пIащIэ лIэужьыгъуищым щыщу щхьэж фIэфIыр къыхихри, игу Iэпих хуэдизкIэ хэIубащ. Апхуэдэ щIыкIэм тету, Iэнэм телъа гъуэмылэмрэ фадэмкIэ тIэкIу зыкъэдгъэхуэбэжри, адэкIэ гъуэгум зэрыхэдгъэщIыным дыхуэпабгъэу, щхьэж зытеса «гъущIышым» дышэсыжащ. Гу зэрылъыстамкIи, турист зэхэшэхэм къытхуаузэда Iэнэм щIыпIаплъэ зэдежьахэр нэхъыфIу дызэригъэцIыхуащ, нэ лейкIи дызэIуигъэплъащ.

Гужан къэхъужа гупым зыкъыддищIрэ зыкъытхуэзыгъэщIагъуэу къыкъуэцIуукIыжа дыгъэми дыщыгуфIыкIын щIэддзэжа къудейуэ, аргуэру уэгу лъащIэм зыщIигъэпщкIуэжащ. «Бетэмал, хъуатэкъым ари!» - хужытIарэ ди гугъэри хэтхыжауэ, уафэм щызэрызекъуэу ита пшэхэм зэрыкъуалъэфэжам езыри иризэгуэпыжа, сытми нур гуащIэ гуакIуэр къызыпхыпс и уэрдыхъу дахэшхуэр аргуэру къытхузэщIигъэблэжащ, и бзий пщтырхэмкIэ дипкъ пыщIахэр нэхъри къытхузэщIигъэплъэжу. А дакъикъэ зыбгъупщIым зыкъызэрытхуищIар мардэ хуэхъуа нэхъей, дыгъэр а махуэм иджыри куэдрэ къыддэджэгуащ.

Зы хъужа гупитIыр дыздынашэсыну дыкъызэрагъэгугъа щIыпIэр иджыри зэрытпэжыжьэIуэм къыхэкIкIэ, Бзыбэ и къуэладжэм махуэм Iув дэхъухь зыгъэпсэхуакIуэхэр малъхъэдисым хуэдэу зыщIэзышэ нэгузыужьыпIэхэм дэ кIуэрыкIуэм тету дыIуагъэплъа фIэкIа, зы медан закъуэ нэхъ мыхъуми я деж дыкъыщыувыIакъым, ящыщ дэтхэнэри гулъытэ зыхуэщIыпхъэ пэтми. Псалъэм папщIэ, апхуэдэщ «Юпшар куэбжэкIэ» зэджэ бгы зэв дыхьэпIэр, «Пщащэм и нэпсхэр щыщIигъэкI» псы къыпыткIупIэхэр, бгъуэнщIагъ гъэщIэгъуэнхэр зыдэт къуэ бгъунжыр, нэгъуэщIхэри. КIуэ, Рицэ гуэл цIэрыIуэм и деж укъыщымыувыIэныр «емыкIу дыдэу» къыщIэкIынти, псы хъурей щхъуантIэшхуэм дыщынэсым, гъущIышхэм «зэдалъэхъащ».

Хыжьей уардэм и Iуфэм дызэрыIутар дакъикъэ 20 иримыкъуами, а пIалъэ кIэщIым къриубыдэу, ди нэплъэгъуэм къытхузэщIегъэубыдэ Iэгъуэблагъэр зэрыдахащэр гукIи псэкIэ зыхэтщIащ. ТIуащIэм удэту ущыдэкIуейкIэ, Рицэ хыжьей цIэрыIуэм япэу узыхуэзэ и нэзыр мывэ джэхурэ плиткэ зэмыфэгъукIэ екIуу къызэрыращIыкIам зэуэ гу лъыботэ. Абдежым дыкъыщыувыIэри, сурэтхэр зытетхащ, тщыщ языныкъуэхэр псы хъурейм и Iуфэм Iут тыкуэн цIыкIухэм щIыхьащ, мыдрейхэми Iэгъуэблагъэр лъэсырыкIуэу зэщIагъэхьащ…

Тхыгъэри сурэтхэри КЪУМАХУЭ Аслъэн ейщ.