Кавказ КъухьэпIэ дахащэм и адыгэ лъагъуэжьхэмкIэ ирикIуэныр фIыуэ зылъагъухэм ди гъуэгуанэм пыдощэ.

ЩIалиплIыр: Бышэн Хьэбасрэ сэрэ, ныбжьыщIэхэу Бышэн Аслъэнрэ Мэремыкъуэ Амиррэ Адыгэ Республикэм и къалащхьэ Мейкъуапэ дыкъыдэкIри, Щхьэгуащэ псыхъуащхьэ иужьрейуэ къыдэс Гъуазэрыплъ жылэ цIыкIум дынэсащ. Абдеж нэху дыкъыщекIри, къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ мэзылъэ бгым лъэсу дыкIэрыхьащ.

МахуитI енкIэ, къуакIи-бгыкIи къызэднэкIыу, дыздынэс къыдэIэфIэкIыу, бгыщхьэ аранэ папцIэхэр зи плъапIэ гупыр махуэ ещанэм сэнтх гуэрым дыщхьэщыхьащ. Деплъыхмэ, гу лъыдотэ: Щхьэгуащэ и псыхъуэ бгъуфIэм бгыщхьэхэмкIэ аргуэру зэ дыщыхуэзэжат. Ар апхуэдэу зэрыхъунур гъуэгугъэлъагъуэ картэхэм нэхъ пасэу «къыджаIами», теплъэгъуэм дызэрыIущIэу гъэщIэгъуэныщэ тщыхъуащ.

Iуащхьэ лъащIэ бгыщIэри, адэкIэ къыщылъ хуейри, ар къэзыухъуреихьыж мэзылъэ бгыжьхэри пхуэмыIуэтэщIын хуэдизу дахащэт, узыIэпызышэт. Зэманыр гъэмахуэкIэм нэблэгъами, бгырылъ мылхэр бгыжьэ дурэшхэм щыдэплъагъуэрт. Щхьэгуащэ и псы къуэпсхэр щызэхэлъэдэж лъапэрытми ижьымкIэ тIэкIу-тIэкIуурэ Лагъуэнакъэ бгыщхьэ тафэм зыхуишийрт. Дызытет бжьэпэм и лъабжьэм зыщIэзыубгъуа удзылъэ гъуэфылъэми, къопсэлъэным хуэдэу, зыкърихырт.

Хы ФIыцIэ псыIур уи гъуазэу ищхъэрэкIэ укъыщикIкIэ, мы Iэгъуэблагъэм и нэхъ лъагапIэ Фыщт Iуащхьэжьым и сэмэгу лъэныкъуэмкIэ щхьэдэхыпIэу тхум уащыхуозэ. Мы сэнтхыр абыхэм ящыщ зыт.

Мыбдеж утету къызэбнэкIа «Гъуазэрыплъ» сэнтхри, уи япэкIэ къыщылъ гъуэгуанэри хуиту болъагъу. Мэзышхуэ дыкъызыпхыкIам яужькIэ, къущхьэзэIухуэпхъым дытету губгъуэшэкъракъкIэ дыкърикIуами, адэкIэ жыгхэм щIадзэжат. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр ди пащхьэ уардэу къихута кIей бгъуфIэу Щхьэгуащэ иригъэщIарт, къуэ кууужь зыкъызэкъуэзыхым и лъащIэм аддэ жыжьэу щIэплъагъуэ хуей Iэхуитлъэхуит дахащэм и курыкупсэм ит зыгъэпсэхупIэ унэхэрт, абыхэм я гъунэгъу удзылъэ гъуэфылъэр езыхъуэкI шыхэрт.

Бгыщхьэхэм а махуэм жьышхуэ къыщепщэрт. Аранэжь зэхуакухэм къыдэкIыу, бгы нэкIухэм къежэхыжа псыр, дыгъэ бзийм дэджэгу фIэкIа умыщIэну, щызэлъэщIыса тIуащIэ лъащIэм къыдэпщIыпщIыкIырт. Щхьэгуащэ и псы къуэпсхэр щызэрихьэлIэж лъапэрытми ижьымкIэ тIэкIу-тIэкIуурэ Лагъуэнакъэ бгыщхьэ тафэм зыхуишийрт. Дызэх бгыщIэм щыщIэращIэ хуейр «Фыщт» зыгъэпсэхупIэм и унэхэр мыбдеж зэритым нэхъри игъэбжьыфIэрт.

УсакIуэм и псалъэкIэ къыжыпIэмэ, «хъэрахъэу, фIэрафIэу, уфэразэу, дыгъэм и псэм зыдигъазэу» зыкъытхуэзыгъафIэ тIуащIэм нэри псэри тIэпихырт! Аддэ жыжьэу, къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ нэгъуазэм къызэщIиубыдэ щIэплъыпIэм къыщегъэжьауэ, гъуни-нэзи зимыIэж мэз абрагъуэр, мыщэжьым хуэдэу, къуакIи-бгыкIи къимыгъанэу, мыддэ дэ дызытет нэпкъым нэс къэIэбэрти, тхуэзанщIэ хуей дахэ цIыкIум и гугъу имыщIу, ихъуреягъкIэ къыщыт Iуащхьэжьхэм и «лъапэр» ятришиерт. Къуэпс цIыкIу-цIыкIуурэ зэхэлъэдэж Щхьэгуащэ, здэжэ лъэныкъуэр къытхуэмылъагъужу, сэмэгу лъэныкъуэмкIэ щыкIуасэрт, къызэрыдгурыIуамкIи, ищхъэрэкIэ къыщыдгъэна Гъуазэрыплъ жылэ цIыкIур здэщыIэмкIэ зигъазэрт.

ГъуэгурыкIуэхэм къыджаIат дызыхуэзэ зыгъэпсэхупIэр «Кавказ заповедник (мэзгъэфIэн)» зыфIаща щIыналъэшхуэм и гъунапкъэу зэрыщытри, адэкIэ ущызэхэзекIуэн папщIэ ахъшэ гуэр щIэптын зэрыхуейри. Пэжыр жытIэмэ, етIуанэ Iуэхугъуэрат гупсысэгъуэ дыхэзыдзар: «Дауэ ди Хэкужь дыщызэхэзекIуэн щхьэкIэ ахъшэ зэрыттынур?» - жыхуэтIэу. Гузэрыдзэ тхуэхъуам дыхэтрэ пэт, гу лъыдотэ дыгъэр егъэзыхыгъуэ зэрыхъуами, дэри тIэкIу дызэрешами. «Дызыщымыгъуазэ турбазэм жэщ щитхыну дыIухьэ нэхърэ, джабэ нэкIу дыздехым кIэрыт жыг гуэрэныр егъэзыпIэ тщIымэ мынэхъыфIу пIэрэ?» жытIа къудейуэ, ди Щхьэщыгу итым, дызэхиха фIэкIа умыщIэну, дызыблэкI пэта тэхъуанэ цIыкIуу гъуэгурыкIуэхэм хагъэунэхукIар къэтлъэгъуащ. ЩIы IэнэщI тIэкIум и кум мывэ зэкIэрыупсеяхэм къыхащIыкIауэ жьэгу хьэзырыр итт, Iэшэлъашэм и гъунэгъу къуэкIий цIыкIум псы бгъунжыр бзэрэбзэжурэ щежэхырт.

Адрей пщыхьэщхьэхэми хуэдэу, чэтэн унэхэр псынщIэу къэдухуэри, дакъэжь мафIэри зэщIэдгъэстащ. Сытым щыгъуи хуэдэу, Хьэбас пшэрыхьыныр и жагъуэтэкъыми, лэгъупыIэмпIэхэм пыддза шыуанри шхыныншэ хъуакъым. IэфIу дызэдэшхэщ, жьэгум дрикъуху дыбгъэдэсыжри, нэхъ пасэу зэфIэдгъэува ди «гъуэхэмкIэ» дызэбгрыкIыжащ.

Нэху мыщ щIыкIэ сэ сыкъэтэджри, мыужьыхыжыпа дэпхэм сащIэпщэурэ, мафIэр зэщIэзгъэстыжащ. Гупыр тIэкIу дедзакъэри, тIыгъа хьэпшыпхэр зэщIэткъуэжащ. Дыкъызэх джабэ нэкIум кIэрыт мэз тIыпхым зекIуэлI гупыр дыкъыхэкIри, сэнтхым ех лъагъуэм дытехьэжащ. Куэд дымыкIуу, жыгхэр иджы иухакъэ щыжытIэм ирихьэлIэу гъуэгу нашэкъашэм сэтейм дришащ. Дыплъэмэ, псым адрыщIкIэ къыщыт унэхэми, абыхэм я гъунэгъуу щызэхэзекIуэ цIыхухэми гу ялъыдотэ. АрщхьэкIэ абыхэм дызэхахынум иджыри куэд хуейщ жыдоIэри, Къэбэрдейм икIахэр кIуэрыкIуэм тету ди анэдэлъхубзэмкIэ ину дызопсалъэ, дочэнджащэ.

«Аргуэру Щхьэгуащэ дыкърихьэлIэжауэ ара атIэ?» - жытIэрэ дгъэщIагъуэу, къишкIушкIукIыу ежэх къуршыпс къабзэм дыщыбгъэдыхьэм, «фIэхъус» етхри дызэпрыкIащ. Ди щхьэхэр къэтIэтмэ, долъагъу: дызыхуэкIуэ унэхэм я зэхуаку дэтым и щхьэгъубжэ лъабжьэм кIэщIэт Iэнэм цIыхуищ бгъэдэсщ. КъытщогуфIыкI, къыдоплъ!..

«Сыту-пIэрэ» жытIэу, дызэупщIыжурэ гъунэгъу дащыхуэхъум, урысыбзэкIэ зыр къэпсалъэри: «Черкесы идут!» жиIащ. Ар зэрыдгъэщIэгъуэнур дымыщIэу, щысхэм дащыбгъэдыхьэм, фIэхъус ехынри гушыIэнри зы тщIыри, «Дызэрыадыгэр дауэ къэфщIа?» - жытIэри, захуэдгъэзащ.

Дэ, дауи, дыщыгъуазэт икIи дригушхуэрт адыгэ - абазэ, аптIэхъуэ лъахэжьым дызэритым. АрщхьэкIэ, а гупсысэр адрей лъэпкъхэм къахэкIахэм ящыдбзыщIын хуейуэ къэтлъытэрти, дызыпэмыплъауэ ди гуапэ хъуащ дызрихьэлIахэр «дызэрычеркесым» зэрыщыгуфIыкIар.

- Моуэ иджыпсту фи гугъу тщIа къудейт! – къыдитыжащ жэуап хъумакIуэу зыхуэдгъэфэща лIышхуэм. - Дыгъуэпшыхь щхьэдэхыпIэм фыкъыщытеувам, нэрыплъэкIэ сынаплъэри, фыкъэслъэгъуащ. «ШыфэлIыфэкIэ» нэгъуэщIхэм фахуэдэкъым. Фи бзэр-щэ! Псым фыкъызэрызэпрыкIыу, фи псалъэмакъ къэIуати, къызбгъэдэсхэм, «ди къуэшхэр къокIуэ!» - жаIа къыщIэкIынт, гу ялъыстэу зыкъытраIэтыкIащ.

«Пэжу пIэрэ ар?» - жытIэу, щIалэхэм дащыхуеплъэкIым, адрейхэр къэпсэлъащ: «Фы адыгэкъэ?» жаIэри. ИкIи, пэгъуэкIым пэмыплъэу, дызыбгъэдагъэтIысхьащ. ДызэрыцIыхуащ. Езыхэр Адыгейм хиубыдэ Хьэкурынэ хьэблэ щыщ зэкъуэшхэу Сихъухэ Русланрэ Рэмэзанрэт. Нэхъыжьыр, Руслан, Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм щIэзэуахэм яхэтащ. НэхъыщIэм, Рэмэзан, куэд жиIэртэкъым, нэхъ щэхут. КъызэрыдгурыIуамкIэ, гъуэгугъусэу и къуэшым къыдежьат.

Абдеж дыздэщысым, дигухэр зыр адрейм хузэIухауэ куэдым дытепсэлъыхьащ. Нэхъыбэу зи гугъу тщIар дыкъэзыухъуреихь дунейм, щIыуэпсым хуэсакъын зэрыхуейрт. Абы гулъытэ имыгъуэтмэ, мыхъумыщIагъэу къэхъур щIыпIэ куэдым щыдолъагъу. А псом къыхэкIыуи, «мэзгъэфIэнхэр» зезыхьэхэмрэ абыхэм я хъумакIуэхэмрэ фIыщIэ лей яхуэфащэкъэ, жытIэрт. Мыдрейуэ:

- Мы къуэладжэм сытым фыкъихьа? - жытIэу, зэкъуэшитIым защыхуэдгъазэм, къыдатыжа жэуапри гъэщIэгъуэнщ:

- Дэ ди жьэгужь дыкъихьэжу аращ, - къыхигъэщащ Руслан. ИтIанэ и Iэ ижьыр Щхьэгуащэ здигъазэмкIэ ищIри, - Мес, мо мэз Iувыжьым хэкIуэсэж псым Iусащ Сихъухэ дыкъызыхэкIа жылэжьыр.

Абэзэхэ щIалэм жиIар зэрыщыпкъэм щыхьэт техъуэ тхылъымпIэ гъэщIэгъуэн илъэс зыбжанэ дэкIауэ къытIэрыхьащ. Ар Адыгэ Республикэм хиубыдэ Къэбэхьэблэ жылэм дэт лъахэхутэ музейм и лэжьакIуэ Хьэсэныкъуэ Хьэмэд илъэс 20-м щIигъукIэ зэхуихьэсыжа дэфтэрхэм къатрипщIыкIыжа картэу Урыс-Кавказ зауэм ипэкIэ адыгэхэр зэрыса щIыгур къэзыгъэлъагъуэт. Абы IупщIу къыщыхощ иджырей Гъуазэрыплъ ищхьэкIэ Щхьэгуащэ псыхъуэ иджыри зы жылэ зэрыдэсыгъар. ЦIэуэ зэрихьэри Сихъу-хьэблэт…

Езыхэр дыздэкIуэмкIэ къыщыдэупщIым, Шахэ псыхъуэр ди гъуазэу хы псыIум дызэрыхуэкIуэр яжетIащ. КъыдэхъулIэмэ, а Iэгъуэблагъэм дэт шапсыгъ къуажэхэм я нэхъ уардэу къалъытэ ШахэкIеишхуэ дэс ди нэIуасэ Гъуафэ Руслан зыхуэдгъэзэмэ дызэригуапэри къыхэдгъэщащ. Ар щызэхахым, зэкъуэшитIым я нэхъыжьыр къэпсалъэри: «Гъуафэ Русланрэ сэрэ зыкъом щIауэ дызэроцIыху. Фыхуэзэми, фIэхъус гуапэ схуефхыж, нэIуасэ дызэрызэхуэхъуам и хъыбарри лъэвгъэIэсыж!» - жиIащ.

Лъэгум дэсхэм иджыри зэ фIыщIэ яхуэтщIыжри, гъуэгу дытехьэжащ. Тафэр щиухым, лъагъуэм зиIэтащ, мэзми щIидзэжащ. Щхьэгуащэ адрыщIкIэ къыщыт джабэ нэкIухэрат иджы ди зекIуапIэр. АрщхьэкIэ зи бгъуагъыр тфIэтелъыджащэ кIейр апхуэдизу къыткIэлъыдэхэкIырти, абы иджыри зэ нэхъ лейуэ дыIуплъэжын папщIэ, зекIуэлI гупыр щIэх-щIэхыурэ дыкъэувыIэрт...                

ХЬЭТЫКЪУЭ ЩауапцIэ.