Сыйлы Рамазан айны ахыр кюнлери башланнгандыла. Бу кезиуню къалай ётдюрюрге керекди, Къадар кечени, фитир садакъаны магъаналары недеди? Аланы юсюнден  Аль-Азхар ислам университетде билим алгъан, «Ислам в Евразии» регионла аралы дин газетни баш редактору Аккайланы Хасим хажи айтады. 

Эм даражалы бла эм 
деменгили
Сыйлы Къуран Рамазанда берилип башлагъанды. Ислам алимле уа, хадислеге таянып, бу айны ючге юлешедиле. Аны биринчи он кюнюн тилекле этип, намаз къылып  ётдюрген муслийманлы Аллахны ырахматлыгъын табарыкъды.  Экинчи он кюню – кечимликди,   гюняхларыбыздан  тазаланыргъа онг береди. Ахыр он кюню уа жаханим отдан азатлайдыла.  
Мухаммад файгъамбар Рамазанны ахыр он кечесин жукъламай, намазла, тилекле этип ётдюргенди. Айша, ол  белбауун къаты къысханды, дегенди. Аны уа къалай ангыларгъа боллукъду? Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, кече жууукъларын-ахлуларын да уятып, бизни Жаратханнга  къуллукъ этип тургъанды. Ол кечелени межгитде ётдюргенди.  Бу кезиу сыйлы болмаса, файгъамбар анга аллай уллу эс бурлукъ болмаз эди, баям.
Экинчиден а, бу кезиуде биз Къадар кечени сакълайбыз. Къадар кече  къачан болады? Хадиследе аны юсюнден былай айтылады: «Къадар кечени Рамазан айны ахыр он кечесинде излегиз – экиге бёлюнмеген кечелеринде». Алимле   ол Рамазан айны 27-сине тюшеди деген акъылгъа келгендиле, алай аны жаланда Аллахутала биледи. Ол 25, 27, 29 неда башха кечеге тюшерге да боллукъду.   
Къадар кечени  муслийманла  термилип нек сакълайдыла?  Сыйлы Къуранда Аллахутала аны юсюнден былай  айтады: «Биз Къуранны Къадар кече берип башлагъанбыз. Сен Къадар кече не болгъанын къайдан биллик эдинг? Ол минг айдан да сыйлыды». Алимлени оюмларына кёре, Сыйлы Китап сакъланнган жеринден жерге жууукъ кёкге толусунлай ол кече тюшюрюлгенди.  Ызы бла  23 жылны ичинде аятлагъа, суралагъа юлешинип, Мухаммад файгъамбаргъа келип тургъанды. 
Къадар кече этилген намазла, тилекле,   минг айны ичинде тохтаусуз Аллахха табынып туруугъа тенгдиле. Файгъамбаргъа юйдегиси Айша бу заманда не зат тилерге боллукъду деп соргъанды. Ол а былай юйретгенди: «О, Аллахым, сен керти хакъ болуп, гюняхланы кечиучюсе, кечмекликни сюесе,   мени  гюняхларымы кеч».  
Къадар кече дегенни уа алимле юч тюрлю ангылатадыла. Биринчиден, «къадар» деген сёз арап тилден «сыйлы» деп кёчюрюледи. Башхача айтханда, ол  эм даражалы, деменгили кечеди. Экинчи жаны бла алып айтханда, ол  адамны келир жашауу, деп да ангылатылады. Аллах   жылны ичинде боллукъ ишлени, битеу оноуну да жерге ол кече тюшюреди. Аны ючюн, я Аллах,  мени къадарымы ариу эт, деп   тилерге тийишлиди.  Ючюнчюден а, айтханыбызча, бу кече садакъа берирге, тилекле, намаз этерге, Сыйлы Къуранны окъургъа керекди. Этген къуллугъубуз минг айны ичинде тохтаусуз табыныугъа тенгди. 
Минг ай а 82 жылгъа жетеди – адамны орталыкъ жашау ёмюрю. Ма алай бла сау жашауубузну излеген саугъаны бир кечени ичинде табаргъа онгубуз, насыбыбыз барды. 
Аллах Къадар кече Жаханимден сакъларыкъ адамланы сайлайды. Ол берген сёзюне кертичиди –   кечгинликге тийишли болгъан   Отха тюшерик тюйюлдю. Алай  сайланнганланы   санына тюшер ючюн а тилек бла чекленип къалгъан азды. Адамны ниети таза болургъа, ол жюрегин, битеу санлары  бла да  тобагъа къайтыргъа керекди.    
Къадар кечени къалай таныргъа боллукъду? Бир  хадислеге кёре, ол   женгилди,   не сууукъ, не къызыу болмайды, аны эрттенлигинде уа кюнню таякълары кёрюнмейдиле.  Башхаларында айтылгъаныча уа, Къадар кече къарангы болмайды эмда жулдузла «учмайдыла».   
Кяфара – факъырны 
юлюшюдю 
Оразадан къарт-къарыусузла, хронический ауруулары болгъанла,   дарманла ичип тургъанла эркин этиледиле. Алай ала кяфара чыгъарыргъа керекдиле.   Башхача айтханда, Рамазан айны  хар кюнюнде ала бир къарыусуз, факъыр, ач адамны тойдурургъа керекдиле. 
Арап тилде «сахъ» деген ёлчем барды:  муслийманла жашагъан жерледе бютюнда кенг жайылгъан аш  (мирзеу, арпа, пиринч, къургъакъ финикле, хурма  болсунла)  сыйыннган сауут. Орта эсеп бла анга 2,5 килограммгъа жууукъ киреди.  Будай багъаракъ болгъаны ючюн,  аны жарымы  бериледи. Оразаны туталмагъан муслийман хар кюн да аллай сауут бла юлюшюн чыгъарып, къарыусузлагъа берирге тийишлиди.  
Бюгюнлюкде уа аны ахча бла ёнчелеп къоядыла. Республиканы Муслийманларыны дин управлениясы билдиргенича уа, быйыл бир адамгъа кяфара, фитир садакъа да 100 сомгъа жетгенди. Андан кёбюрек берирге сюйгенни аллай онгу барды, алай андан аз этерге уа жарарыкъ тюйюлдю. Къысха айтханда, оразаны ауруп, къарыусуз болуп туталмагъанла оздургъан хар кюню ючюн  100 сомну тёлерге неда   бир ач адамны тойдурургъа керекдиле. Ахчаны тийишли жерге тапдыргъан Аллахны аллында борчун толтургъаннга саналады.
Кяфараны межгитге берип къояргъа да боллукъду. Жаланда аны ангылатып тёлерге керекди, ол башха   жумушлагъа къоратылмаз ючюн.  Кяфара  жарлы, факъыр адамны юлюшюдю.  
Фитир – къаты сюннетди
Оразаны кезиуюнде адам кеси да билмей бир тапсыз зат этерге, гюняхха кирирге боллукъду. Фитир а аладан тазаланыргъа болушады. Ол юйюрде хар адам башына  тёленеди, оразаны тутханлагъа, тутмагъанлагъа, сабийлеге да, ол Рамазан айны ахыр он кюнюнде туугъан эсе да.   Бир-бир алимле уа ананы къарынында балагъа да чыгъарыргъа боллукъду фитирни дейдиле.    Фитир   фарыз тюйюлдю, ол къаты сюннетди. 
Ислам дин бла кюрешген алимле айтханларыча, фитир жарлылагъа, къолларындан келмегенлеге юлешинеди. Бу садакъаны баш мураты – къыйын жашау болумгъа тюшгенлеге болушууду. Аны ючюн ахчаны  туудугъуна,  сабийине неда къолундан келген жууугъуна    берген къабыл этилмейди. Мухаммад файгъамбар былай айтханды: «… байладан жыйыгъыз да, жарлылагъа юлешигиз». 
Бу садакъаны башха магъанасы да барды – социал. Ораза бошалгъан кюн хар муслийман юйде да хант столла хазырланадыла, ариу ашла этип, къонакъланы сыйлайдыла, байрамла къураладыла. Алай къолайсызланы уа аллай онглары жокъду. Фитир садакъа уа ала да бу байрамдан юлюшлю болсунла деп чыгъарылады. 
Фитирни ораза ачылгъан кюн чыгъарса игиди – айны ахыр кюнюнде кюн батхандан сора. Алай аны гъайыт намазгъа дери берирге тийишлиди. Бир сылтауу болуп, аны заманында тёлеялмагъан а байрам намаздан сора кюн батхынчы бу борчун толтурургъа керекди. Мухаммад файгъамбарны быллай сёзлери барды: «Фитир садакъа байрам намазгъа дери  тёленсе, ол къабыл кёрюледи». 
Гюняхлагъа 
къайтмайыкъ 
Адамны ичинде болгъан ниетлени жаланда Аллахутала биледи, башхаланы терслерге, айып салыргъа биз эркин тюйюлбюз. Алай бирле оразада кеслерин гюняхлы ишледен тыйып, ол башалгъанлай а алагъа къайтадыла – тютюн ичген дегенча осал къылыкълагъа.
Оразаны тутханма деп тынчайып  къалыргъа жарамайды, ол къабыл кёрюлгенин бла къалгъанын биз билмейбиз.  Файгъамбарны сахабалары жылны жарымын, я Аллах, мени Рамазан айгъа дери сау-саламат жетдир, деп тилегендиле. Ол бошалгъандан сора уа жылны экинчи жарымында ораза айда этген къуллукъларыбызны къабыл кёр, деп  тургъандыла.  
Тыш къыралда окъугъан кезиуде алимле   оразаны бирле къарынларына бойсундуруп къоядыла, дегенлери эсимдеди. Кюнню ичинде Аллахны да сагъынмай, жаланда ашны юсюнден сагъышха кетип, сау кечени хант столланы артында ётдюрюп тургъанла   бардыла. Алай оразаны  магъанасы  ачлыкъ сынауда угъай, бек алгъа Аллахха къуллукъ этиуде, анга табыныудады. Сау кюнню ичинде ач, суусап болгъан адам а къатында жашагъан къолайсызны    ангылап, жандауурлукъгъа, чомартлыкъгъа эс буруп башлайды. 
Бизге бу ай аман ниетледен, къылыкъладан тазаланыргъа берилгенди, алай адам  аланы излеп тура эсе, ол  тилеклери  къабыл этилмегенлерини белгисиди. Аллай адам  оразасын, тилеклерин Аллах ючюн толтуралмагъанды.  
Байрам 
Исламда эки уллу байрам барды – Ораза эм Къурман.  Биринчиден, ол  гъайыт намаздан башланады. Арап къыраллада Ораза кюн   юйюрле жыйылып, межгитге барадыла – гитче, тамата, тиширыу да.  Андан къайтхандан сора уа бир бирни сыйларгъа, ыразылыкъны берирге, къол тутаргъа керекбиз. Кёлкъалды болгъан бар эсе, кечгинлик тилерге, жарашыргъа тийишлиди.   
Ораза тутмагъан адамны къара чёпге салмай, аны да   алгъышларгъа керекди. Ким биледи, ол анга этилген хурметни эсине алып, келир жыл ораза тутханладан болур эсе уа.