Белгили малкъар художник Тёппеланы Алимни жашы Хызыр туугъанлы 65 жыл болады. Жарсыугъа, ол бу кюнлеге жетмегенди, дуниясын 2016 жылда майда алышханды. Кетгени не ачы болса да, аны юсюнден эсгериулерим жарыкъдыла, ариудула. Баям, сабийликден башланадыла да, андан.
Школгъа бирге баргъанбыз
Хызырны атасы Алим кёчгюнчюлюкден алгъаракъ келген эди, медицина училищеге киреме, окъургъа деп. Алай къадар башха тюрлю жолла ачханды аны аллында. Алай бла аны тунгуч жашы Хызыр 1956 жылны аягъында Кёнделенде туугъанды. Аппасыны къолунда ёсгенди. Ол да, хар бир башха жашчыкълача, гитчеликден элчи сабийге жетген жумушланы этгенди.
Школгъа биз бирге баргъанбыз. Бир классда окъугъанбыз. Ол заманлада Алим Москвада Горький атлы адабият институтда окъуй эди да, къартла, Мухаммат бла Сапыра, Хызырны кеслерине алып, анасы Фатиматха ишлер онг бергендиле.
Хызыр иги окъугъан, кёп билирге сюйген сабийледен бири эди. Журтубузгъа къайтхан жыллада бизни ата-аналарыбыз бир жерден тыймагъандыла, ала биз ата-бабаларыбызны жерлерин бегирек танысакъ сюйгендиле. Кюнлюм бетде сыртха, анда уа фашист окопланы ызлары тура эди, Тёбе-Артына, Тешик къаягъа иш да, Тызылгъа… биз бармагъан жер аз эди. Жашчыкъла уа, бютюнда Атмырзаланы Юсюп, Хусей, Алийланы Илияс, Мухадин, Тёппеланы Хызыр бирге болуучу эдиле. Ала дорбунлада, къаялада суратлагъа дери кёп зат билгендиле. Хызырны аппасы Мухаммат да, ата журтуна тансыкъ болуп тургъан адам, таулуну жашауундан, ариу табийгъатыбыздан татлыкъсындырып хапар айтханды туудугъуна.
Китап кёп юйде ёсгенди Хызыр. Бирде классха ариу уллу китапны келтирип, аны тёгерегине жыйылып, ол ариу суратлагъа къарагъаныбыз эсимдеди. Биз экинчи классны бошагъанда, Хызыр Нальчикге ата-анасы бла жашаргъа кетген эди.
Бир кере тюкенде тюбеп къалама анга. Жарыкъ болады. Он-онбир жыл бола болур эди бизге. Ол манга драже кампетле алып берген эди. Сабийлигинде окъуна анда аллай таулулукъ бар эди.
Биринчи атламла
Нальчикге кёчгенде, Тёппелары «Восток» кинотеатрны къатында тургъандыла биринчи заманда. Хызыр тогъузунчу номерли школгъа жюрюгенди. Андрей Лукич Ткаченко ол школда сурат этиу дерслени бардыргъанды. Хызырны Пионерле юйюнде студиясына да фахмусун кёрюп чакъыргъанды.
Ол жылла жашны жашауунда бек магъаналы болгъандыла. Биз, аны жууукъ, узакъ тенглери окъуна, билгенбиз Андрей Лукични юсюнден. Ма алай сюйгенди Хызыр сурат этиуде биринчи устазын. Этген суратларын аппасына келтирип, ол алагъа бичген багъагъа тынгылагъанды.
Махачкъалада художестволу училищеге да устазыны таукеллиги бла кирген эди Тёппе улу. Анда алда Акъкъызланы Якуб бла Сияра да окъугъандыла. Дагъыстан сейирлик художниклери бла белгилиди. Кавказда ол сурат этиу искусствону белгили арасыды. Анда алгъан билими бла да кюреширге боллукъ эди Хызыр, алай бир бирден дерс алыу художниклени сейирлерин ёсдюреден ёсдюре барады да, тынчлыкъ жокъду ол затха тюзелгеннге.
Ленинград – маданиятны
бла санатны тёрели арасы
Училищени бошай тургъанлай, Ленинград шахарны ариулугъуна, музейлени байлыкъларына сейирсинип, анда да билимин ёсдюрюрге сюеди. Алай бла 1976 жылда Репин атлы живопись, архитектура эм скульптура институтну орта билим берген художестволу школуна ётеди. Алда ол институт Битеуроссей художестволу академия болгъанын эсге алсакъ, айхай да, анда фахмуну ёсдюрюу уллу насып эди кёнделенчи жашха.
Ол школда жаш суратчылагъа берилген эркинлик биринчи заманда аны сейир этдирген эди. Аны окъутхан педагогла жаш адамланы не оюмлары болгъанын билирге, алагъа болушургъа итиннгендиле. Эки жылдан институтну студенти болгъанды Хызыр. СССР-ни халкъ художниги, монументалист Анатолий Александрович Мельников кесини мастерскоюна чакъыргъан эди аны. Гуданаланы Борис да окъугъанды аны къолунда. Эсигизде эсе, Анатолий Александрович Пёрт I бек аламат суратын ишлеп айтылгъанды. Шекспирни уа аламат статуясын этгенди.
Аллай эрттегили тёрелери болгъан институтда окъугъаны Хызырны кёп затха юйретгенди. Художестволу санатны бек баш шарты сезим теренликге да.
Студент заманында жаш практика кезиулерин Кёнделенни музейинде ётдюргенди. Билмеген, тиймеген ол мекямны мюйюшю да къалгъан болмаз. Ишине ыразы болуп, ызы бла аны Акъбашха да чакъыргъандыла.
1984 жылда Хызыр Репин атлы живопись, архитектура эм скульптура институтну бошап къайтханды. Диплом иши уа – «Кюз арты сюита» – Нальчикде маданият юйню витражыны эскизи болгъанды.
«Сыйрат кёпюр»
Ол жыллада жаш художник Къабарты-Малкъарны маданият эм санат училищесинде ишлегенди. Андрей Лукични юлгюсю тёлюден-тёлюге ёте келгенин Хызырны юсюнде кёрюрге боллукъ эди. Ол алай сюйгенди студентлерин, тюз да кеси сабийлеринча. Аланы юслеринден хапар айтып башласа, суу тохтап тынгылар эди. Дерследен сора да, ала аны мастерскоюна жыйылыргъа сюйгендиле, Хызыр энчи амал бла хазырлаучу татыулу чайдан да уртлай, сурат этиуню жашырынлыкъларына тюзелгендиле, жашаудан хапар айтхандыла.
Студентлерин ол республиканы кёп жерлерине элтгенди. Чегем ауузунда Фардыкга, Малкъар ауузунда Кюннюмге, Кёнделенде Тызылгъа… Бирде ол: «Мен аланы нелерин да билеме – юйюр жашауларын, сагъышларын, умутларын… Ма аны ючюн сюеме», – деген эди.
Ол сохталадан бири, бусагъатда «Кабардино-Балкарская правда» газетде ишлеген Мокъаланы Марина эсгериулеринде устазыны юсюнден былай жаза эди: «Бир кере ол: «Сиз мени сохталарымсыз. Ол а жаланда бир кере болуучу, бек жарыкъ биринчи сюймекликча бир затды», – деген эди. Ол ачыкълыкъ бизге бомба атылгъанча, алай кёрюннген эди ол кюн. Ол сёзлени эшитгенде, бизни хар бирибиз да бир ненча жашаугъа тамата болгъан эдик, къанатла битип…»
Жаш художникле ол заманлада ишлерин кёргюзтюрге энчи залла излемегендиле – училищеге кирген жерде, аны аллында, проспектде иш да орамда тизгендиле суратларын. Ахча ишлеген. монглукъ излеген жокъ эди аланы араларында. Ала жаланда адамла аланы ишлерин кёрселе. алагъа къууансала сюйгендиле. Алай а дуния тюрленнгенди…
Хызыр ол заманда «Сыйрат кёпюр» деген суратын жазгъанды. Ол сурат бюгюн да дуниялыкъны юсюнден сагъыш этдиреди.
Тюркде
1998 жылда Анкарада Къулийланы Къайсыннга атап, солуу парк ачханларында, анда кёрмючге Хызырны суратлары да тюшгендиле. Ол ары шуёху, къаршы жууугъу Къулийланы Азамат бла баргъанды. Андан сора аланы экисин да анда бир кесекге ишлерге чакъыргъандыла.
Ала анда кеслерини школларын ачхандыла. Хызыр юйретген сабийле аны Тюрк дуниясы бла, аны маданияты, санаты, ниети, къылыкъ хунери бла шагъырей этгендиле, ол а – аланы дунияны художестволу санаты бла, аны кенглиги, теренлиги бла.
Хызырны ол жыллада этген суратлары Азияны шартларындан толудула. Сёз ючюн, «Чурукъ сыйпаучу», «Шаркъ базары», «Юйню ауурлугъун элтген къарт», «Элли ловелас», «Сатыучу», «Турция Европа Союзну босагъасында», «Анкара къалада» (къауум сурат) деген эм башха суратларына къарасанг, эрттегили шаркъ жомакъладан келген жигитлени кёресе, алай ала жомакъдан угъай, керти жашаудан тюшгендиле малкъар суратчыны ишине. Натюрмортлары да алай.
Хызыр анда онбеш жыл жашагъанды. Къызы Альбина, ызы бла жашы Измайыл да, школну бошагъанлай, ары кетип, аталары бла бирге туруп, анда бийик билим алгъандыла. Жылгъа бир-эки кере келе-кете тургъанды Хызыр бери. Анга не бек иги болсала да, анда къалыргъа уа сюймегенди. Анда жюрюген бир-бир адетлени уа тюзге санагъанды.
Анга бир юлгю келтирейим. Атасы Алим ауушханда, ол кесин асыры сабыр жюрютгенча кёрюннгенди манга. Жукъ айтмасам да, Хызыр, терен сезимли адам эди да, аны ангылап: «Ёлюм, жаратылыу да Аллахны ишлеридиле. Анга дау айтханча кёрюнеди да, Тюркде адам ауушса, бушууун кёргюзтген тёре жокъду керти муслийманнга. Аллай кюнде Къуран турады ачыкъ жерде. Хар келген аны бир бетин окъуйду. Алай бла, ёлгенни сууабына Къуран юч-тёрт кере окъулады. Мен аны тюзге санайма», – деген эди.
Киши жеринде атынгы иги бла айтдыргъан не заманда да, кимге да къыйынды. Махтауну излемегенди Хызыр, алай ол суратлары бек излемли болгъан художникге саналгъаны уа къууандыргъанды аны эшитгенлени барыбызны да.
Юйюр байламлыкъ
Сабийлери окъуп бошагъандан сора, Хызыр ата журтха къайтыргъа умут эте эди. Бу жол жашы Измайыл да ол къайгъыла бла учхан эди атасына. Алай ала сюйгенча болмады. Май айны жарыкъ кюнюнде телефон бла къууанчлы хапар айта тургъан атасы, жашы да къарап тургъанлай, къабыргъагъа таяна келип, дуниясын алышхан эди.
Тыш къыралдан аны бери келтиргенни къыйынлыгъы къалай уллу болгъанын ол кюнледе кёргенме. Сау болсунла, анда шуёхлары, танышлары да болушуп, ол бюгюн ата журтунда, атасыны бла анасыны къатларында жатады. Юй бийчеси Лариса, жашы Измайыл, къызы Альбина да, Батырбийланы келинлери, энчи юйюр болуп, Акъ-Сууда жашайдыла. Лариса докторду, алай художестволу санат бла байлагъанды жашауун. Ол Нальчикде Хызыр бла бирге ачхан галлереясын тутады, аны юсю бла художниклеге болушханлай турады.
Быйыл Альбина бла Измайыл, Акъ-Сууну школчулары бла тюбешип, алагъа аталарыны, аппаларыны юслеринден хапар айтханлары КъМР-ни халкъ жазыучусу Тёппеланы Алимни бла аны художник жашы Хызырны – халкъыбызны ол эки уллу адамын таныгъанланы къууандыргъанды. Ала да, махтаулу ата-бабаларыбызча, къанларында миллет эсни сакълайдыла.
Тёппеланы Хызыр, мени сабийликде шуёхум, къарындашым, элин, халкъын сюйгенди, аны бла ёхтемленнгенди. Къайда жашап, кимни суратын ишлесе да, не кийим кийдирсе да, аны суртларындан таныулу таулу адамла къарагъандыла.
Ол жаланда художник угъай, философ эди, акъыллы адам, санап, кишини къыйнамаса да, дуния терсликлени кёрюп, алагъа жарсыгъан. Баям, андан мудах эдиле аны кёзлери. Жарысала уа, кюнча жылыулу, андан да жарыкъ бола эдиле, ала бла бирге сау дуния кюлгенча.
Мусукаланы Сакинат.
