(1640 – 1676)
Къазий Мысост ди тхыдэм щынаIуэ пщышхуэхэм ящыщ зыуэ дыщрихьэлIэр абы и къуэш ХьэтIохъущыкъуэрэ Жамботрэ дунейм ехыжа нэужьщ. Мысост и цIэм тхыгъэхэм дыщрохьэлIэ 1640 гъэм. Къундет Чэлимэтрэ Елдаррэ Тэрч къалэ и дзэпщ Хилков Иван пащтыхь Михаил и цIэкIэ къахуитхащ: «1640 гъэм мазае мазэм Тэрч къалэ къэкIуащ къэбэрдеипщ Мысост, абы къыздишащ шэсыпIэу Тэрч къигъэнэну Алыджыкъуэ Тенджызбий абы шэсыпIэу щыIэ Алыджыкъуэ Талъостэн и пIэкIэ». Мысост езыми и къуэшхэми я цIэкIэ ялэжьа къуаншагъэхэр хуагъэгъуну, пащтыхьым пэжу хущытыну щыжиIэм, дзэпщым иригъэблэгъащ.
Мысост Щэнджэлей, Будэчейрэ Мусалрэ, Елбэздыкъуэ Елдар, дзэпщ Хилков Иван сымэ яIущIа нэужь, абы афэ джанэкIэ хуэпауэ, фочкIэ зэщIэузэдауэ и гъусэ уэркъ шухэри къалэм дыхьащ. Мысострэ Алыджыкъуэ Тенджызбийрэ я уэркъхэри ядэщIыгъуу Тюменкэ псым зэпрашри тхьэмахуищкIэ яIыгъа нэужь, Къэбэрдейм, яутIыпщыжащ.
«Будэчейрэ Мусалрэ я деж дыщыщыхьэщIам щыгъуэ, – хуатхащ пащтыхьым, – Мысост дигъэшынауэ щытащ ди жылагъуэхэр зэхикъутэнкIэ, ди уэркъхэр зэтриукIэнкIэ, ди анэмрэ ди шыпхъухэмрэ залымыгъэкIэ иубыдыну и мурадащ. Лей къаримыхын папщIэ, абыхэм Мысост деж ягъэкIуащ уэ пащтыхьышхуэм абы и къуаншагъэр хуэбгъэгъуну къагъэлъэIуэну, шэсыпIэу анэмэтхэр Тэрч къалэ кърагъэшэну, пащтыхьышхуэм пэжу къыпхущытыну КъурIэнымкIэ псалъэ быдэ езыми и къуэшхэми къыIахыну, ди анэми, ди шыпхъухэми лей къаримыхыну, ди къуажэхэр зэхамыкъутэну, ди цIыхухэр Кърымым иримыщэну дыкъигъэгугъэну. Мысост гъуэгум къыщигъазэри жиIащ уэ, пащтыхьышхуэм, пэжу къыпхущытыну езыми и къуэшхэми я цIэкIэ псалъэ быдэ КъурIэнымкIэ ятыну, уи унафэ лъагэм япэм хуэдэу игъащIэкIэ пэжу щIэтыну, ди анэми, ди шыпхъухэми, ди къуажэхэми, ди уэркъхэми лей трамыгъэхьэу яхъумэну. ДынолъэIу Мысост и анэмэтхэр хузэпхъуэкIыну, Алыджыкъуэ Тенджызбий къэбгъанэу Талъостэн ептыжыну унафэ пщIыну».
Абыхэм пащтыхьым хуатхащ Мысост а псомкIи зэрыгурыIуар. Мысост и жагъуэ ящIауэ зэрыщытари Чэлимэтрэ Елдаррэ адыгэ хабзэмкIэ ягъэзэщIэжащ. «Иджы пащтыхьышхуэ Михаил дынолъэIу пщы Мысост улахуэр Тэрч къалэ щребгъэтыну, анэмэтхэр хуэпхъуэжыну, езыми и къуэшхэми я цIэкIэ Тэрч къалэ дзэзешэ Хилков Иван Мысост Урысейм пэжу хущытыну КъурIэнымкIэ псалъэ быдэ къыIебгъэхыну», – ятхащ пщыхэм.
1643 гъэм мэкъуауэгъуэм и 10-м тэрч дзэзешэ Волынский Михаил Посольскэ приказым итхащ Къазий и Къэбэрдейм псалъэ быдэ къызэратам теухуауэ. Урысей пащтыхь Михаил Федоровичым и унафэкIэ а гъэ дыдэм мазаем и 20-м Щэнджэлей Мусал и уэркъхэри и гъусэу Тэрч къалэ къаутIыпщыжащ, Мэзкуу ягъэтIысауэ щаIыгъати. Абы пащтыхьым къулыкъу хуищIэнути, и анэ къилъхуа и къуэш Алыджыкъуи, Будэчеи, и щхьэгъусэри, и бынхэри, и къуажэхэри Къэбэрдейм къришри Сунш псым деж щигъэтIысыжащ.
ЩэкIуэгъуэм и 24-м Тэрч къалэ Къэбэрдейм къикIри къэкIуащ Щэнджэлей Алыджыкъуэ, ар пщы уэлий Щоджэнокъуэ Алыджыкъуэрэ пщы нэхъыжь ХьэтIохъущыкъуэрэ я Къэбэрдейм щхьэхуимыту щаIыгъат. Абы и анэ Жылэгуащэ, и къуэшхэу Будэчей, Мусал сымэ пащтыхьым пщIэшхуэ къазэрыхуищIам щыгуфIыкIырт. Ахэр иджы игъащIэкIэ Урысейм я адэхэри, я адэжхэри зэрыхуэлэжьам хуэдэу, пэжу бгъэдэтынут. Урысейм абыхэм я пыщIэныгъэр къызэпызыудауэ щытар Къундет Чэлимэтт, ар дзэ щIыгъуу къатеуэу зэхикъута нэужь, ахэр урыс пащтыхь унафэм къыщIэкIат. Ар иджы Тэрч къалэ къэкIуащ езыри, и къуэшхэри, я уэркъхэри, я цIыхухэри пащтыхь унафэм щIэувэжыну. Алыджыкъуи Мусали Тэрч къалэ щыпсэуну псалъэ быдэ КъурIэнымкIэ ятынут. Пщы уэлий Алыджыкъуэ унафэ къыхуищIащ Шэнджэлей Алыджыкъуэ Нэгъуей ЦIыкIум я хъанхэри я хэкури Урысейм и унафэшхуэм щIэтын зэрыхуейм теухуауэ епсэлъэну. ЛъэныкъуитIми лIыкIуэхэр зэхуагъакIуэурэ, зэпсэлъащ илъэс ныкъуэ нэблагъэкIэ.
Пщы уэлий Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ я деж мэлыжьыхьым и 4-м щыIа боярин Сенин Андрей тэрмэш Гришкэ и гъусэу къахьыжащ Iуэхур зытетыр. А зэманым Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ я къуажэхэм кърым тэтэр куэд щыIэт. Тыркумрэ Кърымымрэ я дзэхэр хьэзырт АзовкIэ зэуакIуэ кIуэну, Дон Iуфэ екIуэкIыу къалэ быдапIэхэр щаухуэну. Абы хуэдэ шынагъуэхэр щыIэу Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ дзыхь ящIакъым Андрей и гъусэу Тэрч къалэ кIуэну. Тэтэрхэм абыхэм я къуажэхэм къытеуэурэ къызэхакъутэрт. Ахэр Тэрч лъэныкъуэмкIэ урысхэм я деж кIуауэ зэхахмэ, къэбэрдейхэм зауэ къращIылIэнут. Абы къыхэкIырт ахэр Тэрч лъэныкъуэмкIэ щIэмыIэпхъуэфыр. Къэбэрдейр зэрыт щытыкIэми абы тырку, кърым зауэлI куэд зэрыщыIэми Iэмал къыуитыртэкъым.
1641 гъэм пащтыхьым и унафэншэу Будэчейрэ Мусалрэ, Чэлимэтрэ Елдаррэ я анэ Бабусхъанрэ я шыпхъуитIымрэ Къазий Мысост иратри Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ хурагъэшащ. А зэманым Къэбэрдей пщы уэлий Алыджыкъуэрэ пщы нэхъыжь ХьэтIохъущыкъуэрэ пщы Горчаков Дмитрий и унафэмкIэ боярин Крупенин Андрейрэ тэрмэш Иванов-Ивашкэрэ Мекени е Наур деж щаIущIэн хуеят Чэлимэт и анэмрэ и шыпхъухэмрэ, я къуажэхэм теухуауэ. Пщы Нартшуи Будэчеи зэпсэлъэну къекIуэлIакъым, Алыджыкъуи ХьэтIохъущыкъуи пщы Дмитрий Горчаков зыхуагъэзакъым. А тIум езым я уэркъ Мырзэ гъусэ иIэу кърым хъаным деж ягъэкIуащ езыхэри, я къуажэхэри, я цIыхухэри, я мылъкухэри бгылъэхэм иригъэIэпхъукIыу Псыжь игъэIэпхъуэну, Чэлимэт и анэри, и шыпхъухэри, и къуажэхэри, Нартшурэ Будэчей и къуэшхэмрэ я къуажэхэри езым щIыгъуу ягъэIэпхъуэну щIэлъэIуу.
Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ жаIэрт Мысост кърым хъаным деж кIуэуэ тэтэрыдзэ къишэну щытауэ. Пащтыхьым и унафэкIэ пщы Дмитрий Горчаков урысыдзэ щIыгъуу кIуэри Чэлимэт и анэри, и шыпхъухэри, и цIыхухэри къишэжащ. Абы иужькIэ Алыджыкъуи, ХьэтIохъущыкъуи, Будэчеи, и фызри, и бынхэри, и къуажэхэри щхьэхуимыту яубыдащ. Алыджыкъуи ХьэтIохъущыкъуи пащтыхь унафэм епцIыжащ. Будэчейрэ Мусалрэ Мэзкуу пащтыхьым игъэтIысауэ щыщаIыгъ зэманым Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ Ащтырхъан (Астрахань) лъэныкъуэкIэ къикIыу урысыдзэхэр къатеуэнкIэ шынэрти, ПсыжькIэ щыIэпхъуэм, 1641 гъэм, Будэчеи, и фызри, и къуажэгъухэри я бийхэм къыхуамыгъанэу здашащ.
Алыджыкъуэ жэуап ирет Чэлимэт теуэн хуей щIэхъуам: Чэлимэт Будэчей ягъэтIысауэ Мэзкуу щыщаIыгъым и къуажэхэр залымыгъэкIэ иубыду ендрей сулътIан Мыхьмуд иритыну хущIэкъурти, аращ. А щхьэусыгъуэр къигъэсэбэпащ. Ар щIищIам нэгъуэщI зыи къыхэщащ: Чэлимэт къумыкъухэм я дзэ къарухэр къигъэсэбэпу Къэбэрдеишхуэм къытеуэу изэун мурад зэриIар.
Горчаков Дмитрий щIыхуэмызар дзыхь хуищIыртэкъыми, аращ. 1640 гъэм Тэрч къалэ Мысост яубыду щагъэтIысыну зэрыхэтам къыхэкIащ Дмитрий Горчаковми урыс дзэпщхэми дзыхь щIыхуамыщIар. Алыджыкъуэ и уэркъ Мырзэ щIигъэкIуар хъаным тэтэрыдзэ къыIихыу и бий Щолэхъу теуэну арат.
Мысост мы тхыгъэхэм къызэрыхэщыр пщы уэлийм и унафэхэр зыгъэзащIэ пщы жыIэдаIуэущ. Ауэ щыхъукIи, Мысост кърым тэтэрхэм пыщIауэ къыщIедзыж, урыс архивхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ.
1674 гъэм накъыгъэм и 3-м, Посольскэ приказым зэрыщатхамкIэ, къэбэрдей пщы нэхъыжь Мысост кърым хъаным пыщIат. Ар къызэрыкIар: Тенджызбий къалмыкъыдзэхэр и гъусэу Мысост теуэри и къуажэр яхъунщIащ. Аращ зэш бынхэм я зэбииныгъэр къыщежьауэ Алыджыкъуэ Адэлджэрий Мусал Къасболэт жриIар. Алыджыкъуэ Тенджызбийрэ Адэлджэрийрэ езэуэн папщIэ, Мысост кърым хъаным деж кIуэри елъэIуащ тэтэрыдзэ къритыну. Хъаным дзэ къахуигъэкIуэну къахуитхащ, ХьэтIохъущыкъуэрэ Мысострэ зэрыса я хэкум – Гум, Бещто, Балъкъ, Бахъсэн деж щытIысыжын щхьэкIэ.
1675 гъэм Мусал Къасболэт Посольскэ приказым зэритхамкIэ, 1674 гъэм фокIадэм и 6-м Мысост езым и къуэхэри, Жамбот Бэчмырзи, я къуэрылъхухэри я гъусэу Алыджыкъуэ Тенджызбийрэ Адэлджэрийрэ, Урысейм и телъхьэу зэрыщытым, Кърымым гухьэн зэрамыдэм къыхэкIкIэ, ятоуэ, Адэлджэрий и хэкур ибгынауэ Кърым здэкIуэм лъэщIохьэри япэм щыпсэуа хэкум кърагъэтIысхьэж. Мысост, и къуэш бынхэри и гъусэу, Урысейм игъащIэкIэ пэжу бгъэдэтыну псалъэ быдэ кърагъащтэ. Мысост ХьэтIохъущыкъуэ шэсыпIэу Тэрч къалэ уэркъ гъусэхэр щIыгъуу егъакIуэ.
Къасболэт етх: Мысост Жамбот и къуэ Бэчмырзэ папщIэкIэ, абы и къуэшхэм я цIэкIэ КъурIэнымкIэ псалъэ быдэ къыдитын идакъым, ар къызыхэкIар Бэчмырзэ кърым хъаным и дзэм хэту Полынэм и къалэ Каменец-Подольск деж зэрыщыдэзэуамрэ ар иджыри кърым хъаным и телъхьэу зэрыщытымрэщ.
Мысост и къуэ Алимырзэ пащтыхь Алексей деж Мэзкуу игъэкIуащ къуаншагъэ псори хуагъэгъуну лъаIуэу.
КЪАРДЭН Чэлимэт, тхыдэтх.
