Дыкъэзыухъуреихь дунейм дызэрегуэуар дгъэзэкIуэжынымкIэ, щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, зы Iэмал закъуэщ диIэр – экологие гъэсэныгъэ жыхуаIэу апхуэдизу дызыхуэныкъуэ хабзэщIэр щIэблэм яхэлъхьэнырщ. А къалэн хьэлъэр зи пщэ къыдэхуахэм ящыщщ химие щIэныгъэхэмкIэ доктор, КъБКъУ-м и профессор Щауэ Iэбубэчыр.
- Сэ тхыдэм сыхуеджэну сыхъуапсэу курыт еджапIэр къэзухат. Ауэ химием ирилажьэу, пщIэшхуэ зиIэ щIэныгъэлI гуэр газетым къытрадзауэ слъэгъуати, абы сехъуапсэри, а лъэныкъуэм зестыжат. Апхуэдэу 1972 гъэм КъБКъУ-м химиемкIэ и къудамэм сыщIэтIысхьащ. Ар къэзухри, «Севкавэлектроприбор» заводым лэжьэн щыщIэздзащ. ИужькIэ Высокомолекулярнэ пкъыгъуэхэмкIэ щIэныгъэхутэ институтым срагъэблагъэри, щIэныгъэм пысщэжащ икIи кандидат лэжьыгъэр пхызгъэкIащ 1987 гъэм. ЦIыхум и зыужьыныгъэм кърикIуа щIыуэпс ныкъусаныгъэхэр гъэзэкIуэжыныр псоми ди зэхуэдэ лэжьыгъэу къыщыувым, КъБКъУ-м къыщызэIуахат «Дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэнымкIэ» къудамэ. 1994 гъэм лъандэрэ, къызэрызэIуахрэ, абы сыщолажьэ.
- Студент щыхъукIэ, ахэр щIалэщ, я гуащIэгъуэщ. Апхуэдиз мыхьэнэ зиIэ IэщIагъэм хуеджэну къыщIэтIысхьахэм я жэуаплыныгъэр дэнэ нэсрэ?
- Ди жагъуэ зэрыхъунщи, студент щэ ныкъуэм тху къахэкIми аращ зыIуува IэнатIэр къагурыIуэжу. Псоми зэрытщIэщи, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зрагъэгъуэтын къудей щхьэкIэ еджапIэ кIуэр куэдщ. КъищынэмыщIауэ, биологие, медицинэ къудамэхэм щIэмыхуахэри къокIуэ, уэрамым дэмытын щхьэкIэ. Апхуэдэхэм экологиер къафIэмыIуэхущэу фэ изоплъ. ЩIыуэпсыр яджын мурад быдэ зиIэу, я гур абы хуитхьэщIыкIауэ къакIуэхэм ябгъэдэтлъхьэ щIэныгъэр яфIэмащIэу, езыр – езыру нэхъыбэж зэрызэрагъэщIэным пылъщ. Уэрамым зыгуэр щыхыфIэбдзамэ, уагъэукIытэжу апхуэдэщ ахэр. Абы къикIыркъым, экологхэм дыкъэзыухъуреихь дунейр ягъэкъэбзэнымкIэ дащыгугъын хуейуэ. Псори зы дунейщ дызытетыр, псоми ди зэхуэдэ къалэнщ ар.
- Ди щIыналъэр къапщтэмэ, сыт щIыуэпсым зэран нэхъ хуэхъуу къэплъытэр, Iэбубэчыр?
- Иджыпсту республикэм и щIыуэпсым зэран хуэхъун комбинати, заводи, фабрики иIэжкъым. Ар псалъэмакъым щыщкъым, ауэ абы фIым дыхуишакъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ди щIалэгъуалэр, лэжьыгъэ зэрамыгъуэтым къыхэкIкIэ, Урысейм е хамэ къэралхэм мэIэпхъуэ. НобэкIэ ди щIыуэпсым нэхъыбэу зэран хуэхъур машинэм къриху Iугъуэмрэ абы къиIэт сабэмрэщ. Псом хуэмыдэу ар зэран яхуохъу къалэдэсхэм. ИтIанэ, димыгъэпIейтейуэ къанэркъым, къалэкур ягъэкъабзэу, ягъэдахэу къалэ гъунэхэр къызэрагъанэм. Гулъытэ лей хуэфащэу къэгъуэгурыкIуащ щIыпIэ-щIыпIэкIэ щызэтралъхьэ кIэрыхубжьэрыхухэмрэ абыхэм къапкърыкI гынымрэ. Ди гуапэ зэрыхъунщи, кIэрыхубжьэрыхум унафэ игъуэтащ, ар зэтеплъхьэкIэ щIыуэпсыр хъума зэрымыхъунур унафэщIхэм къагурыIуа нэужь.
- Дауи, щIыуэпсыр хъумэным теухуауэ уэри лэжьыгъэ гуэрхэр ебгъэкIуэкIыу къыщIэкIынщ?!
- Илъэс зыбжанэ хъуауэ пластмасс кIэрыхубжьэрыхухэм нэгъуэщI зыгуэрхэр къызэрыхащIыкI Iэмалхэм солэжь. Пластмассыр полимер жыхуэтIэжырщ. Полимерыр мономеру зэхэлъыжщ. АтIэ полимер кIэрыхубжьэрыхухэр согъэвэж, зэрызэпкърылъ мономерыр къыхызогъэкIыжри, дзэ щыIуалъхьэкIэ къагъэсэбэп Iэмэпсымэхэр къыхызощIыкI. Ар икъукIэ сэбэпу къысщохъу. Сыту жыпIэмэ, дызыхуэмеиж пластмассыр щыхыфIэддзэкIэ ар щIым хэкIуэдэжыркъым, илъэси 100-400-кIэ хэлъщ. Сэ абы сыпэщIэтщ, кIэщIу жыпIэмэ…
- Iэбубэчыр, ди газет еджэхэм сыткIэ захуэбгъэзэнт, зи гугъу пщIам теухуауэ?
- Псори къыщежьэжыр гъэсэныгъэращ, абы нэхъ дыкIэлъыплъыну сыхуейт. Ар щIыжысIэр машинэм птулъкIэ нэщI кърадзрэ гъуэгум къытранэу, гъуэгурыкIуэм кIэрыхубжьэрыху къызрадзэкIыу куэдрэ срохьэлIэ, псалъэм папщIэ. Зэ IуплъэгъуэкIэ ар шынагъуэкъым, ауэ абдежщ къыщыщIидзэр псори. Апхуэдэ гъэсэныгъэ фIэкIа ди цIыхухэм яхэмылъмэ, ди дуней дахэр хъума хъунукъым. Ди лъапсэхэм я закъуэ мыхъуу, щIыми, псыми, мэзми дахуэвгъэсакъ!
Епсэлъар Фырэ Анфисэщ.
