Уи лIакъуэм къикIуа гъуэгуанэм, укъы­зыхэкIа лъэпкъым и къежьапIэм, уи уна­гъуэр къызытехъукIам хэпщIыкIыныр, нэхъыщхьэжыр аращи, ар къэпхутэныр уасэ зимыIэ гуащIэщ, ар ипэкIэ узэрыплъэм, къыпкIэлъыкIуэну щIэблэм узэрегупсы­-сым и нэщэнэщ. Иужьрей зэманхэм нэры­лъагъу мэхъу а Iуэхугъуэхэм жылагъуэм ­гулъытэ инхэр зэрахуищIыр: цIыхухэм ­къахутэ лъыкIэ «зэхэлъэда» лъэпкъхэр, къыздикIа щIыналъэхэр, къызытехъукIахэр, я лъэпкъхэм яIэ ныбжьыр. АтIэ, икIэм-икIэжым, цIыху къэс и акъылыр абы хуэкIуэну ДыкъэзыгъэщIам егъэпс: Iэмал имыIэу пцIыхун хуейкъэ уи къежьапIэр?! 

«Бланэ щалъху йокIуэлIэж» - мы жыIэгъуэр дигу къэзыгъэкIар Али-Бэрдыкъуэ (Хьэгъундыкъуей) жылэжьым дэт музейм къыщызэ­рагъэпэща Iуэхугъуэ къызэрымыкIуэращ. Илъэси 155-рэ зытекIыжа къэхъугъэщ зи гугъу тщIынур. Дауи, дядэжьхэм я гуи къэкIын­тэкъым унэлъащIэ хьэпшыпым лъэпкъ къуэ­псым и зэпыщIэныгъэмкIэ мыхьэнэшхуэ ­иIэну.
КъыщIэддзэнщ и къежьапIэмкIэ. Илъэси 155-кIэ узэIэбэкIыжмэ, Кавказ зауэр зэриухрэ илъэсиплI фIэкIа дэмыкIауэ, Хьэгъундыкъуей адыгэ жылэжьым дэкIри, Къэбэрдей щIыналъэмкIэ яунэтIащ Щокъарэ лъэпкъым я ­щIалитIым: Щауейрэ БатIурэ. Абыхэм къатехъукIыжащ нобэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу унагъуэ 60-м щIигъур.
Абыи къыщымынэу, лъэпкъ жыгым деж зэрыщыгъэнэIуамкIэ, мы лъэпкъым и тхыдэр къэтIэщIыжыным гуащIафIэу елэжьахэм къы­зэрахутамкIэ, нобэкIэ къэралхэм, къалэхэм унагъуи 110-м щIигъу дэсщ «Щокъарэ» уна­гъуэцIэр зэрахьэу.
Мы махуэм музейм къеблэгъа хьэщIэхэр, Щокъарэхэ къахэкIа щIалиплIыр: Хьэбас, ­Руслан, Казбек, Хьэзрэт-Алий сымэ къыздикIар Къэбэрдей-Балъкъэрырщ.
- Ди къакIуэр зытедухуар Iуэху дахэщ… Ди къуэш, адыгэ лъэпкъым и къуэ щыпкъэ Аргун Олег нэIуасэ, ныбжьэгъу къытхуэхъуауэ, дыщигъэгъуэзауэ щытащ Хьэгъундыкъуей адыгэ жылэжьым музей телъыджащэ зэрыдэтым, абы дуней псом адыгэу тетыр къекIуэлIэныр я хъуэпсапIэу зэрыщытым.
Абы щыгъуэми дигу къэкIащ дядэжьхэм ­къащIэна, щIэблэкIэрэ зэIэпытхыу дыхуэсакъыпэу лIэщIыгъуэрэ ныкъуэм щIигъуауэ ­зетхьэ унэлъащIэ хьэпшып зыбжанэ къыздрахауэ щыта хэгъэгум къедгъэгъэзэжыну. Къэ­бэрдейм къыщыхутэн ипэкIэ, а хьэпшыпхэр щащIауэ щыта щIыпIэм къэтхьыжыныр, ди лъэпкъым и лъапсэр къыздежьа щIыналъэм щыIэ музейм пщIэ хуэтщIу ахэр щIэтлъхьэныр ди гуращэу щыжытIэм, Аргун Олег къыдди­Iыгъащ, «Ар сыту фIы хъунт! ДыщыгуфIы­кIыну къудейщ апхуэдэ Iуэху дахэм!» - жиIащ.
НэхъыжьыфIым и псалъэхэм дытрагъэгушхуэри, нобэ къуэш хэгъэгум, Щокъарэхэ ди лъэпкъым и лъапсэр къыщежьа Хьэгъунды­къуей къэтхьэсащ пщIэ зыхуэтщI, ди лъэп­къымкIэ тхыдэ мыхьэнэшхуэ зиIэ хьэп­шып-хэр.
Телъыджащэщ ди нэгу къыщIэувар: ди ­къуэш шэрджэсхэми, дэ дыкъыздикIа Къэ-бэрдей-Балъкъэрми, уеблэмэ, дуней хъурейми мыпхуэдэ музей щыбгъуэтынкъым пасэ­-рей адыгэм къыщIэна хьэпшыпхэмкIэ гъэн­щIауэ, зэхуэщIауэ, адыгэ лIакъуэхэм я тхыдэр хъумэным тегъэчынауэ хуэлажьэу. Абы гугъэшхуэ къытхилъхьащ нобэр къыздэсам ­Щокъарэхэ щытхъума лъэпкъ хьэпшыпхэр зэрымыкIуэдынумкIэ… Тхьэр арэзы къыф­хухъу!
Нобэ ди Iэрылъхьэр мащIэми, дяпэкIэ, ди лъэужьым лъэпкъ куэд къызэрырикIуэнур си фIэщ мэхъу. АтIэ, мы пасэрей жылэжьым ныдэкIауи, хэгъэгум щыщ адыгэ къуажэхэм ящыщуи Къэбэрдей-Балъкъэрым унагъуэ, лъэпкъ куэд щопсэу. Псалъэм папщIэ, Бетыгъуэнхэ, Мэкъуауэхэ, Лыхьхэ...
Каменномост къуажэм и зы район цIыкIум «хьэгъундыкъуей хьэблэ» фIэщыгъэ яIэщ, мыбыкIэ никIахэр дызэрыIыгъыу дызэдопсэу. ГъэщIэгъуэнкъэ ар: дядэжьхэм, мы хэгъэгум никIахэм здыдэса къуажэм и цIэр ягъэкIуэ­дакъым, хьэблэм фIащыжащ, абыкIи я ­лъапсэм и къежьапIэр яхъумащ... Мис, ап­хуэдэурэ зытхъумэжурэ дыкъокIуэкIри, нобэ ди жылэжьым ди къакIуэр тхьэм фIы ищI, ди зэкIэлъыкIуэныгъэри кIыхь ухъу! - жиIащ хьэ­щIэхэм ящыщ Щокъарэ Руслан.
Гупым фIыщIэ ин къыхуащIащ музейм и къызэгъэпэщакIуэхэм, абы кIэлъыплъхэм, къы­хагъэщащ къэкIуэху къэс гуфIэгъуэкIэ къызэрырагъэблагъэр.
- Ди лъэпкъым Кавказ зауэм къыхуихьа насыпыншагъэ иныр тщызымыгъэгъупщэщ адыгэ хэкум япэ дыдэ щагъэува мы мывэ сыныр. Ар здэщытыр нобэ фыкъыздекIуэлIа, фядэжьхэр здыдэкIа къуажэжьращи, ар уасэншэщ. Фи къакIуэр мы къуажэм, мы щIыпIэм ивопхри, ар адыгэ лъэпкъым и зыужьыныгъэм щхьэпэн нэщэнэфIу Тхьэм къыщIигъэкI!
ЗэрумыгъэщIэгъуэн щыIэкъым: зэбградзу, хамэ къэрал, щIыналъэ щхьэхуэхэм ихуахэм нобэ я лъэпкъ къуэпсхэр къатIэщIыж, къа­гъуэтыж, зэпащIэж. Дуней псом щикъухьа ­хъуа ди лъэпкъым Тхьэм Iуэтэжыгъуэ дигъэ­гъуэтыж, лъэпкъ жыгыр зэфIигъэувэжыфа­-уэ, дызэгурыIуэу, дызэрылъагъуу ди хэкужьым дыщызэхуэсыжауэ тхьэм дигъэлъагъу! - за­хуигъэзащ хьэщIэхэм къуажэ Хасэм и тхьэмадэ Аслъэныкъуэ Рэмэзан.
- Тхьэм фигъэпсэу, ди къуэшхэ! Къыдэв­гъэза дзыхьыр узыфIэмыкIыжыну инщ икIи фыкъызэрытщыгугъыу дыкъыщIэкIыжынщ! Хьэпшыпхэм пщIэшхуэ яхуэтщIу зетхьэнущ, дгъэлъэгъуэнущ, щIэблэм ядгъэцIыхунущ ахэр къыздикIамрэ къакIуа тхыдэ гъуэгуа­нэмрэ. Хуабжьу тыгъэфIщ мы хьэпшыпхэр ди къуажэм дежкIи, ди лъэпкъ музеймкIи, - ­къыхигъэщащ музейр зи нэIэм щIэт, и хъу­макIуэ гумызагъэ Хутэ Аслъэн.
- ЛIэщыгуъэрэ ныкъуэм щIигъукIэ узэ­Iэ­бэкIыжмэ, Къэбэрдей щIыналъэм ирахьауэ щыта хьэпшыпхэр зэрымыкIуэдам къегъэ­лъагъуэ лъэпкъыр къызэрызэтенар, зэрызихъумэжар. Апхуэдэ фи щыIэкIэ-псэукIэм, фи Iуэху бгъэдыхьэкIэм пщIэшхуэ хуэщIыпхъэщ, - жиIащ музейр зи нэIэм щIэтхэм ящыщ Иуан Норий.
Иджыри зы Iуэхум гу лъытапхъэщ. Илъэс зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, Хьэгъундыкъуей къуажэм и кхъэхэм ящыщ зым дагъэувауэ щытащ Щокъарэхэ я сын. Мы лъэпкъым къыщIэхъуа щIэблэхэм яхэлъ хэкупсагъэр къэзыгъэлъагъуэщ КъБР-м къикIыурэ а сы­ным деж лъэпкъым щыщхэр къызэрыкIуэр, я щхьэр зэрыхуагъэщхъыр.
КъищынэмыщIауэ, 2008 гъэм Щокъарэхэ я лъэпкъым и зэхуэс Къэбэрдей-Балъкъэрым щызэхашэри, ди хэгъэгум щыщ я унагъуэ­-хэри а зэхыхьэм хэтауэ щытащ. Абы иужь, илъэсипщI дэкIыжауэ, къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэ къызэранэкIри, лъэпкъым и тхылъ купщIафIэ дунейм къытехьащ. Иджы а тхы­лъым и етIуанэ Iыхьэр ягъэхьэзыр. Абдежым къыщызэщIаубыдэнущ дуней псом Щокъа­-  рэ унагъуэцIэр зезыхьэу щыпсэууэ хъуар.
Абыхэми къыщымынэу, щIэбли 10-кIэ (!) зэIэбэкIыжри, лъэпкъ жыгыр зэфIагъэувэ­-жын ялъэкIащ. Ар зыхузэфIэкIа гъуэтыгъуа­фIэкъым. Мис апхуэдэ щIэблэфI къащIэ­хъуащ Хьэгъундыкъуей жылэжьым дэкIа ­Щауейрэ БэтIурэ.
Щокъарэхэ я лъэпкъым щыщ нэхъыжьхэми фIыщIэшхуэ хуащIащ я къуэшхэм. Я зэ­кIэ­лъыкIуэр, зэпыщIэныгъэр зэпымычыну ехъуэхъуащ.
- Щауей - къуитху, БатIу - къуих яIэу Къэ­бэрдей щIыналъэм нихьэжати, абыхэм къатекIыжа къудамэ 11 нобэ абдеж дыщопсэу. ­Къудамэ къэс нэхъыжь пашэ диIэжщ. Абыхэм иджыри зы нэхъыжь къащхьэщытыжщ. Абы   и дежщ лъэпкъым и ныпыр здыщытхъумэр.
Нобэ Щокъарэхэ я тхыдэр зэуэ щызэхуэхьэса хъуащ ди тхылъым. Ари тыгъэ худощI ­музейм. КъБР-м щыпсэу, «Щокъарэ» уна­гъуэцIэр зезыхьэу зы цIыху къэнакъым мы тхылъым имыхуауэ. Абы папщIэ архивхэм дыщылэжьащ, дэфтэр куэд щIэтщыкIащ, тхузэфIэкIар зэхуэтхьэсыжащ. 
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и щIэныгъэрылажьэ Къармэ Руслан и дэIэпыкъуныгъэшхуэ хэлъу къыдэдгъэкIыжащ. ИкIи, Щокъарэхэ я унагъуэ къэс илъыну яIэрыдгъэхьащ. Ауэ, абыкIэ ди лъэпкъ тхы­-   дэр джыныр, зэфIэгъэувэжыныр зэфIэкIыркъым. Куэд къэнащ гулъытэншэу. Абы къы­хэкIкIэ, тхылъым и етIуанэ Iыхьэм ди щIалэ­гъуалэр гуащIафIэу, жыджэру йолэжь. АтIэ, нобэ ди лъэпкъэгъухэр щопсэу хамэ къэрал­хэми: Болгарием, Щамым (Сирием), Тыркум... Абыхэми, Къэрэшей-Шэрджэсым щып­сэухэми дызэрыхуейуэ далъэIэсыфакъыми, иджы ахэр къызэщIэдубыдэнущ, - щIагъужащ хьэщIэхэм.
КъыщIэкIуа Iуэху дахэр, я пщэрылъыр екIуу ягъэзэщIа нэужь, хьэщIэхэм нэгузыужь программэ гъэщIэгъуэн хузэхашащ. ЖыпIэну­рамэ, Хьэгъундыкъуей щыщ Щокъарэхи, хьэ­щIэхэри, лъэпкъ Iуэхум телажьэхэри а махуэм куэд дыдэрэ гупсэхуу зэпсалъэу зэбгъэдэсащ. Иужьым, Щокъарэ Мухьэдин и пщIантIэм деж адыгэ Iэнэ къыщигъэуври, Къэбэрдей-Балъкъэрым къикIа къуэшхэр ягъэхьэщIащ.

ЩОХЪУЖЬ Люсанэ.