Алыджыбзэм къыхэкIа «гидрографие» псалъэм къикIыр «псым и щхьэфэмрэ и зэхэлъыкIэмрэ зыхуэдэр» жыхуиIэщ. А щIэныгъэм и къалэнщ псы щIыIум кхъухьхэм тэмэму къыщакIухьынымкIэ, хуиту зыщагъэзэнымкIэ картэхэмрэ гъуэгурыгъуазэ тхыгъэхэмрэ зэхэгъэувэныр.      

         Зи гугъу тщIы щIэныгъэм и «пщэрылъ» нэхъыщхьэхэм хабжэ хышхуэхэмрэ хы цIыкIухэмрэ, псыежэххэмрэ псы хъумапIэхэмрэ кхъухьхэмрэ кхъуафэжьейхэмрэ шынагъэ къащыхухэмыкIыу къыщакIухьыным хуэунэтIауэ, псым и куууагъыр, и щIагъым и зэхэтыкIэр, и Iуфэм и зыгъэзэкIэр къахутэу, абы ипкъ иткIэ картэхэр зэхэлъхьэныр, псым зэрызыщыгъэзапхъэр къэзыгъэлъагъуэ гъуазэрыблэхэмрэ (маякхэр) нагъыщэхэмрэ зытехуэ щIыпIэхэм щыгъэувыныр.        

         Гидрографием къыщахутахэр зыхуэщхьэпэр псы щIыIум тет кхъуафэхэм я закъуэкъым. Ахэр щIэгъэкъуэныфIщ хыхэм я щIагъым щIэлъ хъугъуэфIыгъуэхэр къыщалъыхъуэкIи, псы IущIэхэр щагъэувкIи, щIыуэпсым лей къытемыгъэхьэнымкIи.   

Зи гугъу тщIы щIэныгъэр къызэрыунэхурэ абы ехьэлIа къэхутэныгъэхэр ирагъэкIуэкI хыр зи зэхэзекIуапIэу ижькIэрэ къэгъуэгурыкIуа къэрал псоми.

                                    Тхыдэм щыщу

Илъэсищэм щIигъуащ Монако къэрал цIыкIум «Къэрал зэхуаку гидрограф бюро» зыфIащу иужькIэ зэгухьэныгъэ хъужар къызэрыщыунэхурэ.

1921 гъэм ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэри щыхьэт техъуащ «ГидрографиемкIэ къэрал зэхуаку зэгухьэныгъэр (International Hydrographic Organization) зэрыщыIэм.    

Урысейр а зэманым (совет властыр щыувагъащIэм) а Iуэхум тIэкIу пэIэщIэу щытыгъами, лъэныкъуэ зригъэзыщауи пхуэлъытэнукъым. Сыту жыпIэмэ. лIэщIыгъуэ блэкIам и пэщIэдзэрщ ди Хэку иным и кхъухьзехуэхэр географием ехьэлIа я къэхутэныгъэ къызэрымыкIуэхэмкIэ дуней псом щадэгуэшар.

Тхыдэтх Минаев Сергей «Морская держава» проектым зэрыщыжиIэмкIэ, гидрографием ехьэлIа япэ къэхутэныгъэхэр Урысейм щрагъэкIуэкI щыхъуар Пётр Езанэм и лъэхъэнэрщ. 1724 гъэм абы  и унафэкIэ, тхыдэм щыяпэ дыдэу, къызэрагъэпэщауэ щытащ «Азиемрэ Америкэмрэ щызэпыхьэр» къэхутэным хуэгъэза, щIэныгъэлIхэмрэ хыдзэлIхэмрэ зыхэт зекIуэ къызэрымыкIуэр. Абы кърикIуар аращи, кхъухь пашэ Беринг Витус зи Iэтащхьэ гупыр тегушхуащ Камчаткэ хытIыгу ныкъуэ абрагъуэм къуэкIыпIэмкIэ гъэза и псыIур и кIыхьагъкIэ (километр мини 3,5-м нэблагъэр) зыхуэдэр къэхутэным, щIыналъэм и зэхэлъыкIэу гу зылъатахэр, зэхагъэкIахэр а лъэхъэнэм къекIуэкIа географ картэхэм игъэувэным.

«ЛIэщIыгъуэкIэрэ цIыхухэр къэгъуэгурыкIуащ щIыналъэщIэхэр къалъыхъуэу, къагъуэтар зи гъунэгъу хышхуи хы цIыкIуи зэпрагъэзрэ «лъэужь» телъыджэу алъандэрэ щымыIахэр щыпхашу.

Псы гущIыIумкIэщ Колумб къызэрилъыхъуауэ щытар Китаимрэ Индиемрэ «нэхъ гъуэгу кIэщI дыдэкIэ» узэрыхуэкIуэ хъуну гъуэгуанэр зищIысыр. АрщхьэкIэ, тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, а хыдзэлI цIэрыIуэр и зекIуэ къызэрымыкIуэм зыщрихьэлIауэ щытар зыхущIэкъуа хэгъэгухэр аракъым, атIэ континентыщIэу, щыIэми-щымыIэми, езыр дэнэ къэна, къэрал псори зыщымыгъуазэу щытарщ. НэгъуэщIу жытIэмэ, кIэлъыкIуэ илъэсхэм «Америкэ» зыфIащыжа континент абрагъуэу ипщэкIи ищхъэрэкIи зыщызыукъуэдиярщ. А зы щапхъэри ирикъунущ щIыналъэм и зэхэлъыкIэр зыдж географие щIэныгъэмрэ псы гущIыIумрэ и щIагъымрэ ехьэлIа гидрографиемрэ къыгуэхыпIэ зэхуамыIэу зэрызэпыщIар кърибгъэлъэгъуэну», - щыжеIэр зи гугъу тщIа проектым зи тхыгъэ ихуа Минаевым.    

         КЪУМАХУЭ Аслъэн.