Къэбэрдей-Балъкъэр республикэм ипсхэм къалэнышхуэхэр ягъэзащIэ: жыг-хадэхэм щIагъэлъадэ, гидроэлектростанцхэр тращIыхь. Апхуэдэу, республикэм игъэкIуэд электракъарум щыщу процент 30-р ди гидроэлектростанцхэм хуозэ. Ар къыщIах Бахъсэн, Аушыджэр, Къэщхьэтау ГЭС-хэм. Къыхэгъэщыпхъэщ, ди щIыналъэм псыуэ щежэхыр электрокъару къыщIэхыным зэрытекIуадэр.

 Кавказ Ищхъэрэм мыхьэнэ нэхъ зиIэ и псы уэрхэм ящыщщ Тэрчыр. Абы къыдэкIуэу, цIыхум лей нэхъ зрихари аращ. 1929 гъэм Тэрчыпсым тращIыхьауэ щытащ Джылэхъстэней псыIущIэр. Абы мыхьэнэуэ иIар къэплъытэн папщIэ, тхыдэм дыхэплъэнщи, дигу къэдгъэкIыжынщ Урожайнэ къуажэм (Абей къуажэ) а лъэхъэнэм НеурожайнэкIэ еджэу зэрыщытар. Джылэхъсэнейм и щIыр гъущэт, жыг-хади гъави тэмэму къахуэкIыртэкъым. ПсыIущIэм и фIыгъэкIэ ахэр хуиту щIым телажьэ хъуат, хасэри къахуэкIырт, абы къыхэкIыу Неурожайнэр УрожайнэкIэ яхъуэжащ.

ФIы дощIэ жаIэри, зы гуныкъуэгъуэм ебэнурэ, нэгъуэщI гуныкъуэгъуэ къыкъуэкIащ - Каспийм къикIыу мыбы къакIуэ бдзантIэмрэ аргъеймрэ я гъуэгур зэхуащIащ. Апхуэдэу, 1956 гъэм ирихьэлIэу зи гугъу тщIа бдзэжьей лIэужьыгъуэхэр КъБР-м щыкIуэдыжыпат.

1936 гъэм Бахъсэн ГЭС-р яухуэри, Тэрч хэлъэдэж Бахъсэныпсым хэIэбэн хуей хъуащ. Зэрытлъагъущи, республикэм аргъеймрэ бдзантIэмрэ щыкIуэдыжыпа лъэхъэнэм ипэжкIэ, Бахъсэныпсым хэкIуэдыкIащ бдзэжьей къуэлэныр. Ар зищIысыр къыбгурыIуэн папщIэ, фи нэгу къыщIэвгъыхьэ цIыхум и лъынтхуэ гуэрым лъы пцIа IуищIэу инсульт хъуауэ! Апхуэдэ дыдэу псымрэ-хымрэ зэпыщIауэ, ЩIым и «Iэпкълъэпкъыр зезыгъакIуэ» къарущ. Куэдми-мащIэми, зыщIыпIэ деж ущыхэIэбэмэ, псоми къофыкI.

Бахъсэн ГЭС-м ди щIыуэпсым ириха лейм ущытепсэлъыхькIэ, уи нэгу къыщIоувэ Тырныауз дэт вольфрам-молибден комбинатымрэ, абы и псы фIей зэхуэхьэсыпIэмрэ. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, ГЭС-м лэжьэн щигъэтыжа щхьэкIэ къэмынэу, Бахъсэныпсым бдзэжьейуэ хэсар зэрыкIуэдыжар аращ зи ягъэр. Сыту жыпIэмэ, комбинатым къыпкъырыкIа фIейр апхуэдизкIэ гуащIэти, илъэс бжыгъэ куэдкIэ ипэкIэ Iэбэу, Бахъсэныпсым и экосистемэр зэтрикъутэфащ. КъищынэмыщIауэ, абы и псы фIей хъумапIэм хэфа Iэщым къата гъэшым цIыхухэм егуэуэкIащ, уз зэмылIэужьыгъуэхэр ирахужьэри.

Тэрч щIыналъэм и тхыдэм гукъэкIыж дыджу къыхэнэжащ 1933 гъэр. А гъэм аргъуейр апхуэдизкIэ куэд хъуати, цIыхухэр техьэгъуэм иукIырт. Уеблэмэ Тропическэ медицинэмкIэ Москва къалэм дэт институтым зекIуэшхуэ къызэригъэпэщат, КъБР-м къыщылыба узыфэ шынагъуэр яджыну. А Iуэхугъуэр техуат колхоз ухуэныгъэми, къуажэм Iэщу дэтар дахуа нэужь, аргъуейхэр зыщIэфын ямыгъуэтыжу, губгъуэм лажьэу ит цIыхухэм зратат. А псори псыIущIэм кърикIуа насыпыншагъэщ.

Джылахъстэней и щIыуэпсым игъуэта удыныр зэрагъэзэкIуэжам и гугъу пщIымэ, уасэшхуэ зиIэ бдзэжьей лIэужьыгъуэхэр зэрагъэкIуэдам къыхэкIыу, псым и Iэхэлъахэм завод щаухуат аргъей щызэрахуэу. СССР-р щылъэлъэжам щыгъуэ а заводри кIуэдыжащ. Шэджэмыпсым тращIыхьа бдзэжьей заводым бдзэжьей къуэлэныр щызэрахуэным ипIэкIэ (и къалэн нэхъыщхьэри арат!), ди щIыуэпсым и хамэ нэгъуэщI лIэужьыгъуэ ягъэхъун щIадзат. Шэрэджыпсым тращIыхьа ГЭС-м къызэдихьа щIыуэпс зэхъуэкIыныгъэхэр ягъэнщIыжыну яужь иту Iуэху гуэрхэр зэрахуэми, мыхьэнэ гуэри иIэу къыпхуэщIэкъым. Къэщхьэтау ГЭС-м и Iэхэлъахэм къыщызэрагъэпэща бдзэжьей хъупIэм къуэлэныр щагъэбэгъуэну жаIами, нэпцIу къыщIэкIыжащ. Бахъсэнрэ Шэрэджрэ апхуэдэ IуэхущIапIэ яIэххэкъым, яухуэну псалъэ ятIами.

КъБР-м ипсхэм тращIыхьа гидроухуэныгъэхэр зэран зэрыхъуар, псыхэм ягъуэта зэхъуэкIыныгъэхэмрэ абы кърикIуа щIыуэпс насыпыншагъэхэмрэ къалъытэн папщIэ, къэпщытэныгъэшхуэхэр ирагъэкIуэкI КъБКъУ-м биологиемкIэ и къудамэм и лэжьакIуэхэм. Абыхэм къагъэлъэгъуащ е здэщыIэм фIы зэрыщымыIэжыр. КъищынэмыщIауэ, дипсыхэм «я махуитI зэхуэдэкъым»: зэм уэру, зэм цIыкIуу къокIуэ, бгыщхьэм псы хъумапIэ щыбухуэну зы Iэмал иIэкъыми, республикэм электрокъарууэ игъэкIуэдыр зэрыщыту мыбдеж къыщыщIэпхыну умыгугъэххэми хъунущ. А псори къэлъытэн хуеягъэнущ ГЭС ухуэныгъэхэр кърахьэжьэн ипэ. Аращи, упщIэ - сыт а псоми мыхьэнэуэ хэлъар?

ФЫРЭ Анфисэ.