Илъэси 150-рэ хуэдэкIэ узэIэбэкIыжмэ, хэт и гугъэнт цIыхум бзум хуэдэу зиIэту уэгум къыщызылъэтыхь кхъухьлъатэхэр, ракетэхэр, ЩIы лъагъуэм ит спутникхэр къигупсысу хьэршыр къихьэхуну?! Абы и закъуэ, а Iуэхугъуэ телъыджэр бзылъхугъэм дзыхь хуащIу ягъэлъэтэну! 2023 гъэм мэкъуауэгъуэм и 16-м илъэс 60 ирикъуащ урысей космонавт бзылъхугъэ Терешковэ Валентинэ хьэршым зэрылъатэрэ.
Валетнинэ къызэрыгуэр мэкъумэшыщIэ унагъуэм 1937 гъэм гъатхэпэм и 6-м къыщалъхуащ. Жьыуэ адэ-анэм дэIэпыкъуэн щIэзыдза хъы 1961 гъэм хьэршым ягъэлъэтэну бзылъхугъэ гуп щагъэхьэзырым, дауи, хагъэхьащ Терешковэр. Ёркинэ Ж. Д., Кузнецовэ Т. Д., Пономарёвэ В. Л., Соловьёвэ И. Б., Терешковэ В. В. сымэ ящыщу цIыхубзитI ягъэлъэтэну траухуат, ауэ 1963 гъэм жаIащ ягъэхьэзыра пщащэхэм ящыщу хьэршым зы закъуэ зэраутIыпщынур. А Iуэхугъуэ мытыншыр цIыхубз Iэпкълъэпкъым хуэшэчынрэ хуэмышэчынрэ къалъытэну хъыджэбзхэр къапщытащ термокамерэкIэ, сурдокамерэкIэ, парашэткIэ. Къэпщытэныгъэхэм къагъэлъэгъуат Терешковэ Валентинэ узыншагъэ быдэ зэриIэр, хьэршым цIыхум зэрызыкъытригъэхьэлъэр зэрыхуэшэчынур. Апхуэдэу, 1963 гъэм мэкъуауэгъуэм и 16-м Терешковэр хьэршым лъэтауэ щытащ. Валентинэ ЩIым и лъагъуэм итащ сыхьэт 70-рэ дакъикъэ 50-кIэ. а зэманым къриубыдэу Терешковэр ЩIым и хъуреягъым 48-рэ къекIуэкIащ, километр 1,971,000-рэ зэпичащ.
Езы Терешковэм зэрыжиIэжамкIэ, хьэршым зэритыр хуабжьу къехьэлъэкIырт, ауэ абы щхьэкIэ къигъэнакъым илъагъу псори журналым иритхэн, хьэршым сурэт трихын. Апхуэдиз къару тригъэкIуадэу бзылъхугъэм уэм къриха сурэтхэрщ атмосферэм и зэхэлъыкIэр къэзыхутари.
Абы иужькIэ хьэршым бзылъхугъэ илъэгъуакъым илъэс 19-кIэ… Терешковэм къилъыкъуэкIа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ лъэщIыхьэн дуней псом зы бзылъхугъи щагъуэтакъым!
Терешковэ Валентинэ теухуауэ пэжхэр:
1. Валентинэ апхуэдизкIэ цIыху зэкIуэцIылъти, ар хьэршым зэрылъатэр и благъэхэм яжриIатэкъым. Абы и Iыхьлыхэм а хъыбарыр къыщащIар иужьыIуэкIэщ, радием къиту зэхахауэ арат.
2. Хьэршым зэрита махуищым къриубыдэу Валентинэ шхын дзакъэгъуэ и джий ехакъым. Къызэдишта гъуэмылэр Алтай крайм щыпсэухэм яхуигуэшауэ щытащ, къигъэзэжа нэужь.
3. Хьэршыр цIыхубз Iэпкълъэпкъым зэран зэрыхуэхъур къигъэлъэгъуащ абы щыгъуэ. Терешковэ уэндэгъу хъуа нэужь мазибгъури сымаджэщым щрихьэкIат. Абы и Iэпкълъэпкъым илъа кальцийр куэдкIэ нэхъ мащIэ, и лъыр пIащIэ хъуауэ къигъэзэжат, Арами, Валентинэ пхъу игъуэтащ.
4. Нобэ Валентинэ илъэс 86-рэ мэхъу. Арами, ар жанщ, узыншэщ, нэжэгужэщ. ЗэрыжаIэмкIэ, ар пщэдджыжьым сыхьэти 6:30-м къотэджри и Iэпкълъэпкъым зрегъэукъуэдий, псы хуабэнэпцIкIэ зегъэпскI, ерыскъы узыншэ ешх.
5. Илъэс бжыгъэ дэкIыжауэ, хьэрш-медицинэм и дохутыр Ядзовскйи Владимир итхыжащ хьэршым ягъэлъэтэну ягъэхьэзырауэ щыта хъыджэбзитхум ящыщу псом нэхърэ нэхъ мыузыншэ дыдэу яхэтар Терешковэр арауэ зэрыщытар. Абы, зэ IуплъэгъуэкIэ, къегъэлъагъуэ Терешковэм «щымысхьу» хьэршым зэраутIыпщар. КъызэрыщIэкIыжамкIэ, «цIыхубэм» щыщ пщащэ хьэршым гъэлъэтэныр зи унафэр Хрущев Никитэщ. Мыдрей цIыхубзхэр къулыкъу Iутт. КъищынэмыщIауэ, Валентинэ адрейхэм нэхърэ нэхъ дахэт, гуакIуэт, нэгуфIэт. Ар дуней псом СССР-м къыдалъэгъуну пщащэт!
6. А зэманым цIыхур тхьэусыхэну хуиттэкъыми, Валентинэ къару зэримыIэжри, зэрыхузэфIэмыкIыжри имыгъэлъагъуэу хьэршым итащ. ИужьыIуэкIэ абы зэрыжиIэжамкIэ, нэхъ Iей дыдэу къехьэлъэкIар къыщехыжырщ: «…Илъабжьэм гуэл иIэт. ЩIым сыкъэсыным километри 4 иIэу парашютыр зэIусхати, схуэгъэIэкIуэртэкъым. Къару сиIэжтэкъым, ерагъыу зысIыгъыу арат. Си кIэн къикIауэ жыпIэ хъунущ – гуэлым сыхэмыхуэу, жьым срихьэкIри, щIым лъэ быдэкIэ сытеуващ».
7. Терешковэр парашюткIэ къызэретIысэхыжам и сурэтхэмрэ видеомрэ нэпцIщ. Ахэр щытрахар етIуанэ махуэрщ, зигъэпсэхужа нэужь.
8. Хрущёв арэзыт, гуфIэрт. Ауэ мыдрейхэм ягу ирихьатэкъым Терешковэр уэм зэрыщыIа щIыкIэр. ЦIыхубзым хьэршыр къызэрехьэлъэкIым къыхэкIыу игъэзэщIэн хуея лэжьыгъэм и зэхуэдитIым пэлъэщатэкъым.
9. Валентинэ къэкIуэжа нэужь къраIыха интервьюхэм нэжэгужэу щыжиIэт хьэршыр къемыхьэлъэкIауэ. Илъэс куэд дэкIыжауэщ абы зыщиумысыжар: «Иджыпсту сымэхынущ жысIэу къызэхьэлъэкIырт, арами, камерэм сыкъиплъэурэ сыгуфIэрт, «сыфIы дыдэщ, сытэмэмщ» жысIэрт. НэгъуэщIу хъунутэкъым! Ар къэрал псом къыддалъэгъуну Iуэхугъуэт. Дунейр зэрыщыту къыскIэлъыплъырт. Скафандр хьэлъэм уикъузу, зыпхуэмыгъэхъейуэ, уипщIэнтIыхьу махуищкIэ пщыгъын жыхуэпIэр уи нэгу къыпхущIэмыгъэхьэну гугъуехьышхуэт. Арами, зысшыIащ. Сытхьэусыхэн сфIэемыкIу хъуат».
I0. Арами, Терешковэ куэдрэ кърихьэкIащ зы хъуэпсапIэ – ар хуейт Марсым лъэтэну, къимыгъэзэжыну ищIами.
Къэралым апхуэдиз щIыхь къыхуэзылэжьа бзылъхугъэм хуэфэщэн пщIэрэ гулъытэрэ хуищIащ СССР-ми, УФ-ми.
Фырэ Анфисэ.
