Бабыгу шытх
Щхьэгуащэрэ Лабэ ЦIыкIурэ Къухьэп1э Кавказым щежэх псы нэхъ ин дыдэхэм хабжэ. А тIум я псы къуэпсхэр зэхэзыгуэшыкI джабащхьэ екIуэкIым Бабыгу шытхкIэ йоджэ. ТхыцIащхьэр ТхьэщIы (Тхач) бгым и ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ щыIэщ.
Дызэрыщыгъуазэщи, Урыс пащтыхь къэралыгъуэжьым Кавказыр зыIэщIигъэхьэн мурадкIэ, а лъахэм ис лъэпкъхэр зауэ мыухыжым хидзауэ щытащ. Абы ипкъ иткIи, XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм Къэбэрдейр хьэлэбэлыкъышхуэ хэхуат. ЗэрыпхъуакIуэхэм я унафэ щIэувэну хуэмей пщыхэмрэ уэркъхэмрэ, къегъэщIылIа я цIыхухэр я гъусэу, Псыжь зэпрык1ри, адрыщ1к1э къыщылъ щ1ыналъэм зрагъэзэгъауэ щытащ.
Апхуэдэ щIыкIэм тету, Бабыгу (Бабыгуей) къэбэрдей лIакъуэцIэр зезыхьэ пщым и къуажэ зыбжани Лабэрэ Щхьэгуащэрэ я зэхуаку дэлъ щIыналъэм къыщыхутащ. ЩIыпIэцIэхэр зыджхэм я нэхъыбапIэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, шытхым и иджырей фIэщыгъэр а унэцIэм къытехъукIащ (Виноградов Владимир, «Топонимия средней Кубани»).
Бабыгу шытхым ижькIэрэ щыпхаша лъагъуэм ухуешэ зи зэхуакур щхьэдэхыпIэ папщIэу ижь-ижьыж лъандэрэ къагъэсэбэп Ажэжьбэкъу бгыжь дыкъуакъуэм. Къыхэгъэщыпхъэщ, Iуащхьэ «зэтIолъхуэныкъуэр» щIыпIаплъэхэм куэд щIауэ къызэрагъэунэхуари, нэгузыужьыпIэ телъыджэу ар абыхэм къызэралъытэри.
Бабыгу шытх ек1уэк1ым къуапитI иIэщ. КъуэкIыпIэмкIэ щыIэ и щыгум, «Бабыгу ЦIыкIу» («Малый Бабук») цIэр зезыхьэм, метр 1551-рэ, къухьэпIэмкIэ зызыIэта и нэпкъхэм метр 2000-м нэблагъэ я лъагагъщ.
Ажэжьбэкъу бгыжь дыкъуакъуэм, Кавказ мэзкъуэдым мы лъэныкъуэмк1э и хъумак1уэу къыпщыхъум, зэрыщыту къатщтэмэ, километри 5 хуэдиз и бгъуагъщ. И лъэныкъуитIыр блын задитIщи, къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм метр 300 хуэдизкIэ щхьэщыIэтыкIащ. Я зэхуакур дыхьэпIэ-дэкIыпIэщи, и бгъуагъыр метр 500-м нызэрохьэс. Къущхьэхъу хъупIэхэм мыбдежым зэрыщыщIадзэр къыуагъащIэ IуащхьэжьитIым я джабэщIри Iэшэлъашэри удз Iув куэдыкIейм зэрызэщIасеям. Ажэжьбэкъу къурш дыкъуакъуэм къухьэпIэмкIэ щыIэ и бгыщхьэр Кавказ биосферэ мэзкъуэдым и гъунапкъэщ.
Ковешников Вячеслав «Очерки по топонимике Кубани» и тхылъым зэритым тетщIыхьмэ, фIэщыгъэр «Бабыкъуэ» цIыхухъуцIэм къытехъукIащ.
Бабыкъу къуажэ
Шахэ псышхуэм и ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ Беикъуэпсрэ Бушийрэ къыщыхэлъадэкIэ, а щым я зэхуаку къыщыунэху хуей зэхуэщимэ-зэпэплIимэм итщ ар. КIахэ адыгэхэм а щIыпIэм щхьэк1э ноби «Бабыкъу къуажэ» жаIэ.
ФIЭЩЫГЪЭР языныкъуэхэм «Бабыкъуэ» унагъуэцIэм къытехъукIауэ къалъытэ, мыдрейхэм ар «Бабыкъу» цIыхухъуцIэм къытепщIыкIауэ жаIэ.
Урыс-Кавказ зауэм и кIэхэм Шахэ и псыхъуащхьэр и хэщIапIэт къущхьэрыс (бгырыс) убыххэм я дзэпщ нэхъ пажэхэм хабжэу къекIуэкIа, Бэрзэдж лIакъуэм щыщ, хьэжы Бабыкъу Алым-Джэрий. ЗэпэщIэувэныгъэ кIыхьым икIи хьэлъэм и иужьрей илъэсхэм пащтыхьыдзэхэм мы щIыпIэм щыпхраша «Убых кордон линие» зыфIащари мыбдежрат щиухыр.
1864 гъэм мэлыжьыхьым и 14-м Бабыкъу къуажэм и Iэгъуэблагъэм щызэрихьэлIэгъащ зы пIалъэм къриубыдэу убыххэм я щIыналъэм къизэрыгуауэ щыта пащтыхьыдзэхэм ящыщу 3-р: Дыгъэмыс лъэныкъуэмкIэ къикIыу мы щ1ып1эм къихьа дзэ пакIэу генерал-майор Гейман зи Iэтащхьэр, къущхьэщIыб лъэныкъуэмкIэ (Псыжь здэщыIэмкIэ) щежэх Пщыхьэ и къуэладжэм къыдэкIыу, уэсукхъуэхэм я къыгуэугъуэм ирихьэлIэу къуршхэм къащхьэпрыкIа, генерал-майор Граббе Николай зи пашэ гупымрэ Дахэ псыхъуэр Урысейм къыхуэзызэуа дзэмрэ («Даховский отряд»).
КъызэдебгъэрыкIуа урысыдзэхэм езы Бабыкъу хьэжыр япежьэн хуей хъуащ, и жылэхэр бийм зэтримыгъэгъэсхьэн папщIэ. А Iуэхугъуэр езы убыххэм къазэрыхуэщхьэпэжа щIагъуэ щымыIэми, зи гугъу тщIы къуажэм къыдэна псэупIэхэр езы урысхэм иужьым къагъэсэбэпыжащ: дзэ гуэдзэм къадэкIуа лъэсырыкIуэ батальон псо «щIагъэзэгъащ».
ЗэрыпхъуакIуэхэм я нэгу къыщIэува къуажэр и «шыфэлIыфэкIэ» телъыджэт: зыгъэпщкIуа жыг хадэхэм унэхэр адэкIэ-мыдэкIэ къыщыхэлъагъукIырт, я зэхуаку уэрам хэгъэунэхукIа гуэрхэри дэмыту. Абыхэм къахэщхьэхукIырт, гу лъумытэнкIэ Iэмал зимыIэу, езы Бабыкъу хьэжым къатитIу зэтет и псэупIэ дэгъуэр - зи унащхьэр пхъэбгъу зыкъизыххэмкIэ зэщIэIулIар («Кавказ» журнал, 1868 гъэ, Невский Павел: «Закубанский край в 1864 г.», 97-нэ напэкIуэцI).
Бабыкъу къуажэ деж ноби ущрохьэлIэ гъуаплъэрэ гъущIрэ къыщыщIаIущIыкIыу щыта, гъуэжлау теплъэ зиIэ лъэщапIэжьхэм. Iэгъуэблагъэм щыплъагъунущ мы щIыпIэм щыпсэуахэм зи гугъу тщIа лIэужьыгъуэхэр щагъэткIу-щагъэвыжу къадекIуэкIа щIытI абрагъуэхэри. Абыхэм иджыри къыздэсым къыщIагъуатэ гъуаплъэ, гъущI пкъыгъуэхэм я пыдзахуэ зэхуэмыдэхэр. Къыхэгъэщыпхъэщ, мыбы хуэдэ пасэрей къыщIэхыпIэхэмрэ лъэщапIэжьхэмрэ адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэрыбыныр ижь-ижьыжкIэрэ зэрыса адрей бгылъэ щIыналъэхэми дазэрыщрихьэлIэр.
ЩIыпIэцIэхэр джыным куэд щIауэ яужь ита, Адыгэ Республикэм щыпсэуа Мерэтыкъуэ Къасым къызэрихутамкIэ, Бабыкъу къуажэр здэщыт щIыпIэм хуэгъэзауэ адыгэхэм нэхъапэм «Инал и кIей» фIэщыгъэри къагъэсэбэпу щытащ. Мерэтыкъуэм зэрыхуигъэфащэмкIэ, а псалъэхэр етпх хъунущ Инал пщышхуэм, лъэхъэнэ жыжьэу блэкIам адыгэ лъэпкъхэр зэкъуэзыгъэувэфауэ щытам, и цIэм.
1866 гъэм Шахэ и псыхъуащхьэхэр къиплъыхьат щIыналъэр зыIэщIэзыгъэхьа урыс пащтыхь администрацэм къызэригъэпэща комиссэм. А зэманым абы игъэхьэзыра «дэфтэрым» къызэрыщыгъэлъэгъуэжамкIэ, «Бабук-аул» (Бабыкъу къуажэ) зыфIаща щIыпIэ пхыдзар Беикъуэрэ Бушийрэ Шахэ щыхэлъэдэжым деж къыщыунэху хытIыгу ныкъуэщ. Ар щимэ щIыкIэу псищым я зэхуакум «дэубыдащ», щIы къатитIуи зэтетщ.
Зи гугъу тщIа комиссэр щыхьэт зэрытехъуэмкIи, ищхьэ сэтейм и кум хуэзэу псей абрагъуэхэр зэгуэр итыгъащ, дэтхэнэми и щхьэкIэр метр 50-м нэблагъэкIэ щIым щхьэщыIэтыкIауэ. Жыг гуэрэныр ТхьэщIагъ мэзу къалъытэрт икIи абдежым адыги, абази, убыхи щызэхуэсырт, махуэшхуэ тхьэлъэIухэр щызэдаIэту.
Бабыкъу къуажэр куэд дэмыкIыу ябгынэн хуей хъуащ абы къыдагъэтIысхьауэ щыта урысхэми нэгъуэщI лъэпкъхэм щыщхэми, щIыпIэр къазэремызэгъам къыхэкIыу.
Мыбдежыр ижькIэрэ и къежьапIэщ Щхьэгуащэ щхьэдэхыпIэм ноби ухуэзышэ шу-лъэс лъагъуэм, ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ ХъымыщкIей гуэрэным ухуэзышэм.
Къуажэр здэщыта щIыпIэм деж мы зэманым Кавказ мэзкъуэдым и КъухьэпIэ къудамэм и гъунапкъэхъумэхэм я хэщIапIэ итщ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
