Мэкъуауэгъуэм и 12-р лъапIэ дыдэщ Урысей Федерацэм дежкIэ. Мы махуэм, 1990 гъэм, РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм и цIыхубэ депутатхэм къащтащ Урысейр къэрал щхьэхуиту зэрыщытыр щIэзыгъэбыдэ декларацэр. 1991 гъэм ар цIыхухэм зыщагъэпсэху махуэу ягъэувауэ щытащ. 1992 гъэ лъандэрэ Урысейм и махуэу ягъэлъапIэ.
Урысейр къэралыгъуэ телъыджэщ: абы и тхыдэри, щIыуэпсри, щэнхабзэри къулейщ. ЩIэныгъэр куэдкIэ ипэкIэ зыгъэкIуэта, къэхутэныгъэ гъуэзэджэхэмкIэ зи цIэр дуней псом щызыгъэIуа, гъуазджэмкIэ, спортымкIэ, медицинэмкIэ ехъулIэныгъэшхуэхэр къэзыгъэлъагъуэ цIыхухэмкIэ гъэнщIащ ар. Пэжу, уи щхьэр лъагэу уэзыгъэIэт IуэхугъуэфIхэр къыддогъуэгурыкIуэ.
Урысейм и махуэшхуэм ирихьэлIэу, мы тхыгъэмкIэ дриплъэжынщ тхыдэм епха Iуэхугъуэхэм.
1. 19-нэ лIэщIыгъуэр къихьэху Урысейм иIакъым и гимн. Къэрал мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэ псори «Гром победы, раздавайся!», «Коль славен наш Господь в Сионе» уэрэдыжьхэмкIэ къызэIуахырт. Урысейм и япэ гимныр 1816 гъэм ятхауэ щытащ, Великобританием и «God Save the King» гимным и макъамэр щIэту, абы Жуковский Василий и «Молитва русских» усэр щIэлъыжу. ИужьыIуэкIэ, пащтыхь Николай Езанэм и унафэкIэ, макъамэтх Львов Алексей итхащ гимныщIэ, «Молитва русских» усэм зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр халъхьауэ щIэту. Апхуэдэу къэунэхуащ «Боже, Царя храни!» гимныр. Аращ Мазае революцэр къэхъеиху Урысейм иIар.
2. Дунейм нэхъ куу дыдэу тет метрор Санкт-Петербург и лъабжьэм щIэтщ. Ар метр 47-120-кIэ йох.
3. Уралым щыIэ, графит къыщыщIах Къэрэндащ Iуащхьэм нэхъыжь дунейм темыту къахутащ. Абы илъэс меларди 4-м щIигъу и ныбжьщ, ЩIым и ныбжьэгъущ.
4. Дунейм нэхъ цIэрыIуэ дыдэу тет Iэщэр – Калашниковым и автоматырщ. Ар къэрали 106-м щызэрахьэ, уеблэмэ Зимбабве, Мозамбик, Тимор КъуэкIыпIэм я къэрал ныпым тетщ абы и сурэт. КъызэрабжамкIэ, нобэкIэ дунейм щызэрахьэ Калашниковым и автомату мелуани 100-м щIигъу.
5. Москва и Къэрал Университетым и унэр еджапIэ нэхъыщхьэу дунейм тетым я нэхъ лъагэ дыдэщ. Абы и къудамэ нэхъыщхьэм метр 240-рэ и лъагагъщ. КъищынэмыщIауэ, МГУ-м и унащхьэм тетщ Европэм и сыхьэт нэхъ ин дыдэр. Абы метри 8,74-рэ и бгъуагъщ. Университетым и къудамэ нэхъыщхьэр зэтралъхьэным и закъуэ гъущI тонн 40-рэ чырбыш мелуани 175-рэ ихьащ.
6. Урысейм и къалэхэм я гербхэм псэущхьэ зэмылIэужьыгъуэхэр къыщыгъэлъэгъуащ. Псалъэм папщIэ, Саранск и гербым - бажэ, Нижний Новгород щыхь тетщ. Ауэ урохьэлIэ укъэзыгъэуIэбжь сурэтхэми: Челябинск и гербым махъшэ тетщ! Ар къызыхэкIам теухуауэ хъыбар хьэлэмэтхэр щыIэщ. ЗэрыжаIэмкIэ, пасэрей зэманым а къалэмкIэ къыкIуэцIрыкIырт Данэ Лъагъуэр икIи бэзэрышхуэ щызэхэту щытагъэнущ.
7. Дунейм и къалэ нэхъ щIыIэ дыдэри здэщыIэр Урысейрщ. Верхоянск жыхуаIэ къалэм щIыIэу градус 67,8-рэ къигъэлъэгъуауэ щытащ. Арагъэнщ абы нэхъ къалэ цIыкIу Урысейм зэримыIэр къызыхэкIари – абы цIыху 828-рэ дэсу аращ.
8. Эрмитаж музейр зымыцIыху е а цIэр зэхэзымыха щыIэу къыщIэкIынкъым. Ауэ абы цIыхухэм я закъуэкъым щылажьэр, атIэ джэду 50-м щIигъу щIэсщ, пэш щхьэхуэ яхухахауэ. Абыхэм я къалэн нэхъыщхьэр – дзыгъуэ къэубыдынырщ, икIи «пэшыр дзыгъуэхэм щызыхъумэ лэжьакIуэ» жиIэу кадр тхылъым итщ дэтхэнэри. ЗэрыжаIэмкIэ, Эрмитажым япэ дыдэу джэду къыщащтар Пётр Езанэм и зэманырщ.
9. «Утро в сосновом лесу» зыфIищауэ Шишкин Иван итха сурэтым нэхъ цIэрыIуэ урысей гъуазджэм хэткъым.
10. Урысейм щыIэщ гуэл нэхъ куу дыдэу дунейм тетыр. Дунейм нэхъ ин дыдэу тет псыхэр – Индыл, Тэн, Днепр, Енисей, Урал, Обь, Ганг, Ориноко, Амазонкэ, Темзэ, Сенэ, Одер псыхэр зэпымычу илъэс псокIэ зэхэбгъэлъадэмэ, Байкал хуэдиз хъуну аращ!
11. Урысейм и щIэныгъэлIхэрщ электрокъарукIэ лажьэ лампочкэр, телевизорыр, микроскопыр, жьыхулъатэр, бомбардировщикыр, видеомагнитафоныр, тракторыр, сурэт щхъуэкIэплъыкIэр, гу IэрыщIыр, бензинкIэ лажьэ двигателыр, гуэдз зэрыIуахыж машинэр, автоматыр, гъущI зэрызэпагъавэ Iэмэпсымэр, хьэфэр, противогазыр, химием и пкъыгъуэхэр къэзыгъэнахуэ таблицэр, псы лъабжьэкIэ зекIуэ кхъуафэжьейр, миномёт, парашют, нэгъуэщI куэди къэзыгупсысар.
12. Дуней псом къыщацIыху Тетрис компьютер джэгур 1985 гъэм зытхар урыс программист Пажитнов Алексейщ.
Илъэс къэс мэкъуауэгъуэм и 12-м Урысейм егъэлъапIэ и къэралыгъуэр. А махуэм и мызакъуэу, сытым дежи дигу илъыпхъэщ ди хэкушхуэр къэралыгъуэм хуэзыша, дуней псом и цIэр щызыгъэIуа цIыху телъыджэхэмрэ хъумэн хуей хугъуэфIыгъуэхэмрэ.
Фырэ Анфисэ.