Анэдэлъхубзэм и IэфIыр зыхэзыщIэ щIэблэ къэгъэтэджыныр егъэджэныгъэм пщэрылъ зыщищIыжын, Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къилъытэн хуей пщэрылъщ. Зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж лъэпкъым абы теухуауэ зэфIигъэкI лэжьыгъэр тхэрэ еджэфу еджакIуэм есэныгъэ иритым къыщыувыIэн хуейкъым, атIэ анэдэлъхубзэмкIэ гупсысэу, гъащIэм и лъэныкъуэ псоми щызэрахьэу, шэщIауэ ирипсалъэу, ар шэрыуэу псэлъэкIэм хиухуанэу, жыпIэпэнумэ, фащэу щызэрихьэу зэпыу зимыIэ гъэсэныгъэ лэжьыгъэ иригъэкIуэкIыпхъэщ.
ЗэрытщIэщи, бзэр лъэпкъым къикIуа тхыдэ гъуэгуанэм и гъуджэщ. Ауэ, нэхъыщхьэращи, ар къэкIуэнум и гъуэгугъэлъагъуэщ, пщэдейрей махуэ-хэм лъэ быдэкIэ ухэзыгъэтын хъугъуэфIыгъуэщ. Анэдэлъхубзэр быным езыгъащIэр, япэ бзэ щIэныгъэр абы ябгъэдэзылъхьэр адэ-анэхэра пэтми, иджырей лъэхъэнэм а IуэхумкIэ мынэхъ мащIэу пщэдэкIыж яхь хъуащ егъэджакIуэм, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм, къэрал къулыкъущIапIэхэм. Абы къикIыр аращи - анэдэлъхубзэр хъумэныр, егъэфIэкIуэныр, зегъэужьыныр зэрылъэпкъыу я зэхуэдэ пщэрылъщ.
Адыгэбзэр утыкум зэпымычу итыным, абы и пщIэр къэIэтыным хуэунэтIауэ иужьрей илъэсхэм Iуэху-гъуэ зэмылIэужьыгъуэ куэд дыдэ зэфIегъэкI ХьэтIохъущокъуэ Къазий и цIэр зезыхьэ Адыгэбзэ Хасэм. Абы къызэригъэпэщ икIи иригъэкIуэкI зэхьэзэхуэхэмрэ гъэлъэгъуэныгъэхэмрэ теухуащ ныбжьыщIэхэм я адыгэбзэм зегъэубгъуным икIи гъэкуууным, ар лъагэ щIыным. Лъэпкъ IуэрыIуатэхэм къыщегъэжьауэ дыкъэзыухъуреихь дунейм и щэхухэмрэ ахэр хъума зэрыхъуну Iэмалхэр къэгъуэтынымрэ ирипсэлъэжынымрэ щыщIэкIыжу щIэблэм я къэухьым зезыгъэужь, я гупсысэкIэм зыкъезыгъэIэт проект хьэлэмэт куэд утыку кърелъхьэ Адыгэбзэ Хасэм. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, егъэджакIуэхэмрэ еджакIуэхэмрэ я деж щIэупщIэшхуэ щызыгъуэта, гушыIэрейхэмрэ къэщIэрейхэмрэ я «Джэгурэш» гушыIэ зэпеуэр, «ЛIакъуэеджэ» щIэныгъэ-узэщIакIуэ зэпеуэр, щIэныгъэщIэкъухэм я «Жыжьаплъэ» лъахэхутэ зэпеуэр, къэхутэныгъэ езыгъэкIуэкI ныбжьыщIэхэм я «ЩIэнхабзэЛъахэ» зэпеуэр, «БэрэIущ» Iущырыхэш зэпеуэр, «Усэпсэ» унагъуэ зэпеуэр, нэгъуэщI куэдри.
Лэжьыгъэ купщIафIэ куэд ирегъэкIуэкI къызэрыунэхурэ куэд мыщIа «Адыгэ дуней» лъэпкъ фондми. Абы и фIыгъэщ Налохэ къахэкIа щIэныгъэлIхэм - Жансэхъу, Ахьмэдхъан, Заур, Евгение сымэ - я цIэхэр зэрихьэу Хьэтуей къуажэ къыщызэIуаха щIэныгъэ-узэщIакIуэ центрыр щыIэ зэрыхъуар, лъэпкъым дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ тхылъ зыбжанэ дунейм къызэрытехьар, «Сыринэ» зи фIэщыгъэ ныбжьыщIэ театрыр къызэрызэпэщар. Дэтхэнэ проектми анэдэлъхубзэм и пщIэр еIэт, ныбжьыщIэхэр зэрешалIэ, пщэрылъ зыщищIыжа Iуэхугъуэ пыухыкIахэр зэщIа мэхъу.
Къэбэрдей-Балъкъэрым ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм егъэджакIуэхэм я IэщIагъэмрэ щIэныгъэмрэ щыхагъахъуэ икIи щрагъэфIакIуэ и центрым анэдэлъхубзэхэм яхуэгъэзауэ лажьэ лабораторие щыIэ зэрыхъурэ куэд щIакъым. ПIалъэ кIэщIым къриубыдэу унафэ пыухыкIа зыгъуэтын хуей IуэхугъуэфI зыбжанэ зэфIигъэкIащ абы. Дызэрыщыгъуазэщи, анэдэлъхубзэхэр зэрадж тхылъхэр еджэныгъэм къигъэув мардэщIэхэм тету зэхэгъэувэжын, программэщIэхэр абыхэм яхуэтхын, бзэри литературэри зэраджын методикэ дэIэпыкъуэгъухэр гъэхьэзырын хуейуэ щытыкIэ лъэпкъ мащIэхэр иува хъуат. Лабораторием и гуащIэ хэлъщ зи гугъу тщIа Iуэхугъуэ псори псынщIэу икIи купщIафIэу зэфIэгъэкIа зэрыхъуам. УзыщыгуфIыкIын хуейуэ мыбы хэлъщ дяпэкIэ курыт еджапIэхэм яIэщIыхьэну тхылъхэр щIыналъитIым - Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ - зэдайуэ зэрызэхалъхьар, лъэныкъуитIми щыщ IэщIагъэлIхэр Iуэхум зэрыхэлэжьар, адыгэбзэм и фIэщыгъэр хамэбзэкIэ зыуэ Iууэ зэращIар.
Лабораторием и лэжьакIуэхэм - Щоджэн Iэминатрэ (адыгэбзэмкIэ пщэдэкIыж зыхь IэщIагъэлI) Конаковэ Любэрэ (балъкъэрыбзэмкIэ пщэдэкIыж зыхь IэщIагъэлI) - еш имыIэу ирагъэкIуэкI зэпеуэхэм къыхашэр еджакIуэхэмрэ егъэджакIуэхэмрэ я закъуэкъым, атIэ ахэр унагъуэмкIи йоплъэкI, абы телъ хьэкъри гъэсэныгъэмрэ еджэныгъэмрэ нэрылъагъу щащIу, щхьэж къылъыс къалэныр къыхалъхьэ проектхэм щрагъэгъэзащIэу.
Анэдэлъхубзэмрэ лъэпкъ щэнхабзэмрэ хъумэным хуэунэтIащ иджыблагъэ лабораторием и лэжьакIуэхэм ирагъэкIуэкIа «Гуащэгъэджэгур анэдэлъхубзэхэмкIэ» зи фIэщыгъэ проект дахэр. Мыбдеж занщIэу къыщыхэгъэщын хуейщ мы гупсысэр Урысейм щызекIуэ лъэпкъхэм я анэдэлъхубзэхэм заужьынымкIэ щыIэ фондым (Фонд развития родных языков РФ) и дэIэпыкъуныгъэ хэлъу зэрырагъэкIуэкIыр. Ар теухуат еджапIэхэм лъэпкъ IуэрыIуатэм щыщу нэхъ езэгърабгъуу къалъытэ таурыхъхэр е хъыбархэр къащтэу гуащэгъэджэгу щIыным икIи утыку къилъхьэным.
Лабораторием мы гъэм япэ дыдэу иригъэкIуэкI мы гуащэгъэджэгу гъэлъэгъуэныгъэм къыхыхьащ ХьэтIохъущыкъуей къуажэ дэт ЩэнхабзэмкIэ унэр, Бахъсэн къалэ дэт, Пащты СулътIан и цIэр зезыхьэ 1-нэ курыт еджапIэр, Мысостей къуажэ дэт курыт еджапIэр, Инарыкъуей цIыкIурэ Тамбовскэрэ зэдай, Щомахуэ Алексей и цIэр зезыхьэ курыт еджапIэм я ныбжьыщIэ гупхэр.
Курыт еджапIэхэм Iэмал хъарзынэхэр яIэщ ныбжьыщIэхэм жылагъуэ зэхэтыкIэмрэ щэнхабзэмкIэ пэщIэдзэ есэныгъэхэр езыт дерсхэр къызэрагъэпэщыну. Абы и лъэныкъуэкIэ театрымрэ гуащэгъэджэгухэм-рэ яхуэбгъадэ хъун щымы-Iэу Iэмал хъарзынэхэр якъуэлъщ. Сабийм театрым е гуащэгъэджэгум щигъакIуэ зэманым и бзэм зригъэужь къудейм къыщынэркъым, атIэ абы и зыIыгъыкIэм, псэлъэкIэм, утыку ихьэкIэ-икIыжыкIэм я нэщэнэхэм зыщегъэгъуазэ, ахэр лъэпкъ хабзэхэм я жыпхъэм иту зэрихьэу зегъасэ. Сабийр щыпсалъэкIэ гупсы-сэр зэпигъэувэфу гъэсэ-ным мыхьэнэшхуэ иIэщ. Гуащэр щигъэджэгум деж, ныбжьыщIэм щапхъэу илъагъу псэлъэкIэмрэ Iуэху зегъэкIуэкIэмрэ абы пкърилъхьэну хуожьэ, къызэрыкIуэ щытыкIэм ещхьу утIыпщауэ псалъэу щIедзэ, зыщIыкIэ-зыIыгъыкIэхэмкIэ къэзыкъуз щымыIэу екIуэкIым хелъасэ. Арыххэуи, ар и щэным щыщ зы Iыхьэу, къытригъэзэжмэ имыжагъуэу зыхущIэкъу есэныгъэу ныбжьыщIэм иIэ мэхъу. Гъэсэныгъэр зэрыщытыр аращи, зэ щапхъэу ирагъэлъэгъуар сабийхэм бзыпхъэу къащтэри, абы адэкIэ гъащIэ егъуэт.
Гъэлъэгъуэныгъэм и къалэн нэхъыщхьэри аращ: гуащэгъэджэгум гъуэгу етынырщ, ар гъэсэныгъэ лэжьыгъэм щыщ Iыхьэ нэхъыщхьэу гъэувынырщ, адыгэбзэр щIэблэм фIыуэ ящIэнымкIэ дэIэпыкъуэгъу нэхъыщхьэхэм ящыщу къегъэщтэнырщ, театр Iэмалхэр хэлъу цIыкIухэр лъэпкъ щэнхабзэм куууэ щыгъэгъуэзэнырщ.
Абы и лъэныкъуэкIэ къапщтэмэ, гуащэгъэджэгу зэпеуэм къыхыхьа гупхэм зэфIэкIышхуэ къакъуэкIащ. Дэтхэнэ зы гупми гуащэгъэджэгур гъэхьэзырыным зэманышхуэрэ къаруушхуэрэ зэрырихьэлIар нэрылъагъут. ХьэтIохъущыкъуейхэм я «Мыщэ и къуэ Батыр» таурыхъри (зыгъэхьэзырар Тембот Оксанэрэ Псэныкъуэ Стеллэрэщ), бахъсэндэсхэм я «ТхьэкIумэкIыхь анэр, бажэр, дыгъужьыр» псысэри (зыгъэхьэзырар Бэрбэч Юлэщ), мысостейхэм я «Мывэм и къуэ» нарт тхыдэжьри (зыгъэхьэзырар Зыхьэ Маритэщ), джылахъстэней ныбжьыщIэхэм ягъэува «Бажэ пшынэ» литературэ псысэри (зыгъэхьэзырар Бузд Хьэрифэтщ) бгъэувынкIэ тынш яхэткъым. Джэгунухэм я къалэныр щхьэж и хьэлым хуэфащэу къыхэхыныр, текстыр зэрыщыIэ бзэр сабийм Iурылъхьэныр, щызэпыуд къыхэкIмэ, хуэкIуэ псалъэкIэ джэгур «егъэдыжыныр», Iэпэгъэджэгумрэ утыкумрэ зэщымыкъуэу, екIуэкIыр еплъым къыгурыIуэу гъэпсыныр, макъамэр екIуу щIэлъхьэныр - нэгъуэщIу жыпIэмэ иджыри зы гъуазджэ дуней щIэрыпс къэгъэщIыныр - егъэджакIуэми еджакIуэми зэдащIэ лэжьыгъэшхуэщ.
А IэнатIэм пэрыувахэм ар хъарзынэу къазэрехъулIам шэч хэлъкъым, къэпщытакIуэ гупми къызэгъэпэщакIуэхэми фIэщхъуныгъэ быдэ яIэ хъуащ гуащэгъэ-джэгу зэпеуэр илъэс къэс ебгъэкIуэкIи зебгъэубгъуи зэрыхъунум.
Iуэхугъуэм хэта сабийхэр сыт и лъэныкъуэкIи абы и курыхт. Я нэгур зэлъыIухарэ зыхэтым гукъыдэж къазэрыритыр зыхэпщIу я къалэныр нэсу ягъэзэщIащ. Ар щыплъагъукIэ, уогупсыс: хэт деж къыщынэр анэдэлъхубзэм и псэуныгъэр - ар щIэблэм я деж нэзыхьэсын хуейхэра хьэмэрэ нэсу зыхуэмыгъэIэкIуэлъакIуэхэ- ра, жыпIэу. Анэдэлъхубзэхэм яхуэгъэзауэ лажьэ лабораторием апхуэдэ упщIэрэ гурыщхъуэрэ къыхэмыкIыу ди щIыналъэм щызекIуэ бзэхэм я щыIэныгъэм толажьэри, я гупыжыр ядэпIыгъыну уасэ иIэкъым.
Зэхьэзэхуэр иджыри и кIэм нэсакъым, адыгэбзэ Iыхьэр зэфIэкIауэ, балъкъэрыбзэмрэ урысыбзэмрэ я гъэлъэгъуэныгъэхэр мы махуэхэм екIуэкIын хуейщ. ФIым я фIыжыр къыхэхыныр, сабийхэр гъэфIэжыныр лабораторием къыщыпэщылъыр дяпэкIэщ.
ШУРДЫМ Динэ.
