КъМР-ни Парламентини кезиулю пленар жыйылыуунда депутатла жарашдырыучу судьяланы юслеринден законнга тюзетиулени къабыл кёргендиле, сабийлени эркинликлерине гарантияланы сюзгендиле эмда бюджет къалай толтурулгъанына къарагъандыла. Битеу да бирге ол кюн 16 законну проекти къабыл этилгенди. Жыйылыуну спикер Татьяна Егорова бардыргъанды.
Сабийлеге гарантияла
Биринчиден, «КъМР-де жарашдырыучу судьяланы юслеринден» республикалы законнга тюрлениуле тинтилгендиле. Жарашдырыучу судьяланы ишлерин къурау жаны бла службаны таматасы Елена Абазованы билдиргенине кёре, сёз республикада сюд участкаланы чеклерин белгилеуню юсюнден барады. Анга федерал жолла кийирилгендиле. «Инсанлагъа таплыкъгъа деп республикада жарашдырыучу сюд участкаланы он-лайн картасын да хазырлагъанбыз»,-дегенди эмда анда битеу тийишли информация болгъанын чертгенди.
«КъМР-де сабийни эркинликлерине гарантияланы юслеринден» эмда «Инсанланы саулукъларын сакълауну къурауну юсюнден» законлагъа тюзетиуле кийирилгендиле. Урунуу, социал политика эм саулукъ сакълау комитетни башчысы Хусейн Кажаровну айтханына кёре, андан федерал полномочияла кетирилгендиле. Андан сора да регион эм муниципал власть органланы акъылбалыкъ болмагъанланы тютюнню эм никотини болгъан затланы рекламасындан сакълау жаны бла мадарла толтурургъа борчла салыннгандыла.
Бир-бир республикалы законлагъа кийирилген тюзетиуле да эки окъулууда къабыл этилгендиле. Хусейн Кажаровну ангылатханына кёре, ала федерал излемлеге келишдирилгендиле. Сёз электрон урунуу китапчыкъны кийириуню юсюнден барады.
«КъМР-де инсанланы бир-бир къауумларына къырал социал болушлукъну юсюнден» законну 4-чю эм 10-чу статьяларына тюзетиуле да тюзге саналгъандыла. Хусейн Кажаровну айтханына кёре, законда билим бериу учреждениялада ишлегенлеге, аланы таматаларыны бла орунбасарларына хар айдан жашау журтла, жылыу эм ток ючюн тёлеулени бир кесегин къайтарыуну низамыны юсюнден барады сёз.
«Къырал эм муниципал ырысхыны приватизациясыны юсюнден» федерал законнга тюзетиуле кийирилгенлери бла байламлы «КъМР-де къырал ырысхыны приватизациясыны юсюнден» законну 8-чи статьясына тюрлениуле хазырланнгандыла. Экономика политика, инновация айнытыу эм предпринимательство жаны бла комитетни башчысы Заур Апшевни айтханына кёре, энди республикалы ырысхыны приватизациясыны юсюнден шартланы КъМР-ни Правительствосу жууаплы федерал толтуруучу власть органнга 1 мартдан кеч къалмай кёргюзтюрге тийишлиди.
Низам тюрленнгенди
Депутатла эки окъулууда КъМР-ни Жер кодексине эмда «КъМР-де эл мюлкге жараулу жерлени сатыу-алыуну юсюнден», «Недраланы юслеринден» республикалы законлагъа тюзетиулени сюзгендиле. Аладан федерал жууаплылыкъда болгъан жумушла кетерилгендиле, башха тюзетиуле да этилгендиле. Ол санда эл мюлкге жараулу жерлени арендагъа бериуню, аны сатыуну низамларына да къаралгъанды.
«Билим бериуню юсюнден» республикалы законну 5-чи эм 6-чы статьяларына тюрлениуле да тюзге саналгъандыла. Жарыкъландырыу, илму эм жаш тёлюню ишлери жаны бла министр Анзор Езаов билдиргенича, билим бериуню къырал эм муниципал учреждениялагъа окъуучуланы сайлауну низамы тохташдырылады. Законда бир-бир дерслени терен юйретген школланы бла гимназияланы юслеринден айтылады.
«КъМР-де депутатха, жер-жерли самоуправление органны айырылгъан органыны келечисине, жер-жерли самоуправление органны айырылгъан къуллукъчусуна полномочияларын толтурургъа гарантияланы юслеринден» эмда «КъМР-ни Парламентини депутатыны полномочияларыны юслеринден» республикалы законлагъа тюзетиуле эки окъулууда сюзюлгендиле. Контроль эм регламент жаны бла комитетни башчысы Кансаланы Елена бюгюнлюкде депутатлагъа, ол санда Парламентни, жер-жерли органны, кеслерини борчларын толтурур ючюн ишлеген жерлеринден кетерге тюшгенин белгилегенди. Законда депутат къуллукъларын толтургъанда ишчи жерлери сакъланырыгъына гарантияла тохташдыргъандыла.
Бюджет профицит бла къуралгъанды
Депутатла республикалы бюджет быйылны биринчи жарымында къалай толтурулгъанын да сюзгендиле. Финансла министр Елена Лисун белгили этген шартлагъа кёре, аны файдалары 19,6 миллиард сомгъа жетгендиле (план кёрюмдюлени 49, 7 проценти). Ол а былтырны бу кезиуюню 125,5 проценти тенглиди. Ол санда налогла эм андан тышында файдала 5,1 миллиард сом болгъандыла (план кёрюмдюлени 42 проценти). Бюджетге 630,2 миллион сом тюшмей къалгъанды. Ол а экономиканы болуму эмда федерал даражада салыннган бир-бир чекле бла байламлыды.
Министрни айтханына кёре, республикада предприятияла бу кезиуде ишлемегенлери бла байламлы налогланы ёлчеми къысхаргъанды. «Экономика болумну тапландырыр эмда гитче эм орталыкъ бизнесни предприятияларына себеплик этер мурат бла апрельде налогланы тёлеу бла байламлы законлагъа тюрлениуле этилген эдиле. Ол санда аланы тёлеуню болжаллары созулгъандыла. Алай бла 477 миллион сом кечирек тёленириги белгиленеди»,-дегенди докладчы.
Андан сора да, пандемиядан бютюнда ачыгъан предприятиялагъа налог ставкала да азайтылгъандыла. Бу жумушлагъа 126,6 миллион сом къоратылгъанды.
Федерал бюджетден хакъсыз берилген файдала 51,3 процентге толтурулгъандыла. Республикагъа 14,5 миллиард сом бёлюннгенди. Дотацияла 137,9 процентге ёсгендиле эмда 9,2 миллиард сомгъа жетгендиле. Субсидияла 175,3 процентге кёбейгендиле эмда 3,2 миллиард сом болгъандыла.
Быйылны биринчи жарымында къоранчланы 43,5 миллиард сомгъа жетдирирге план салыннганды. Болсада ол 17,7 миллиард сом болгъанды. «Социал магъаналы къоранчла 14,3 миллиард сомгъа жетгендиле. Ол а битеу къоранчланы 83 процентинден асламды. Ол санда айлыкъны тёлеуге 3,2 миллиард сом, социал тёлеулеге 3, 8 миллиард сом, коммунал тёлеулеге 235 миллион сом къоратылгъанды, 458 миллион сом дарманланы сатып алыргъа бёлюннгенди»,-дегенди Елена Лисун.
Министр билдиргенича, айлыкъ эмда социал тёлеуле медицинада ишлегенлеге кёллендириу ахча бёлюннгени эмда сабийлери болгъан юйюрлеге къырал болушлукъ этилгени бла байламлы иги да ёсгендиле.
Алай бла бюджет профицит бла къуралгъанды (1,8 миллион сом). Быйылны 1 июлюна республиканы къырал борчу 7,8 миллиард сомгъа жетгенди. Андан 7,5 миллиарды – бюджет кредитди. Къалгъаны къырал гарантияладыла. «Банк кредитлерибиз жокъдула»,-деп къошханды министр.
Докладчыгъа соруула да болгъандыла. Ала медицинагъа къоранчланы, адамланы файдаларыны, жашау журт-коммунал тёлеулени, экологияны сакълауну юслеринден болгъандыла.
Татьяна Егорова налогла азайгъанларына эс буруп, жылны ахырына дери аланы кёбейтирге онг болгъанын бла къалгъанын билирге сюйгенди. Министр экономика болум бла байламлы жылны ахырында хал къалай къураллыгъын алгъадан айтыргъа къыйын болгъанын чертгенди. «Файдала толусунлай жыйылмазгъа боллукъдула, алай федерал бюджетден бизге себеплик этилликди. Андан сора да, къырал борчну тёлеуде да женгилликле бардыла. Бюджет жылны ахырында дефицит бла къураллыгъы уа баямды, алай ол тёлеялмазча ёлчемде боллукъ тюйюлдю»,-дегенди ол.
Жыйылыуда КъМР-ни Парламентинде Жаш тёлю палатаны Болумуна тюзетиулеге да къаралгъанды. Алагъа тийишлиликде, энди аны къауумуна 50 адам кирликди. Андан сора да, жаш депутатланы жыл санына излемле да тюрленнгендиле – 35 жылдан сора анга айырылыргъа эркин этилмейди.
