Производствэм и унэтIыныгъэ зэ­мы­лIэужьыгъуэхэм зэман кIыхьым къриубыдэу ехъулIэныгъэфIхэр къы­щы­зыгъэлъэгъуа, КъБР-м мэкъумэ­шымрэ ухуэныгъэмкIэ и IэнатIэ зыбжанэм я Iэтащхьэу илъэс бжыгъэкIэ лэжьа Тхьэгъэпсо Мухьэмэд Хьэмид ­и къуэр псэужамэ, илъэс 70 ирикъунут.
Пэжыр зи гъуазэ цIыхум дежкIэ ­нэхъыщхьэр зыхуэзэ гугъуехьхэм пэ­лъэщрэ задиузэщIу, псэуныгъэм хуиIэ лъагъуныгъэр и гум щимыгъэкIуэщIу ипэкIэ кIуэтэнырщ. АтIэми, ар зэгуэ-рым нэсынущ зэплъэкIыжу, «сыт хуэдэ лъэужь къызэзнэкIыр, сыкъызыхэкIа унагъуэм, сызыщыщ лIакъуэм, сыкъы­щыхъуа жылэм я пщIэр, я щIыхьыр, ­зымащIэ нэхъ мыхъуми, си гуа­щIэ­дэкIкIэ схуэIэта?» упщIэхэмкIэ зы­щыхуигъэзэжын и пIалъэм.
Тыжьей (Кыщпэк) къуажэм дэт курыт школыр къиуха иужь, Тхьэгъэпсо Му­хьэ­мэд Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым щIэтIысхьащ. ЕджапIэ нэхъыщхьэр ехъулIэныгъэкIэ къэзыуха IэщIагъэлI ныбжьыщIэм «Кэнжэ» пхъэщ­хьэмыщхьэ совхозым лэжьэн щы­щIидзащ. Зэман кIэщIым къриу­быдэу, адыгэ щIалэр а IуэхущIапIэм и инженер нэхъыщхьэ хъуащ. И къару емыблэжрэ жэуаплыныгъи хэлъу лэжьэн зэрыхуейм хуагъэса Мухьэмэд Iуэхум и къызэгъэпэщакIуэ IэкIуэлъа­кIуэу, зи унафэщI къудамэм къыпэ­щылъ къалэнхэр и чэзум гъэзэщIа ­зэ­ры­щыхъуным хущIэкъу IэщIагъэлI нэсу зыкъигъэлъэгъуащ. Зэманым декIуу зи гуащIэдэкI гъащIэм щIэзы-дза щIалэм и зэфIэкIхэм ар я ублапIэт.
И цIыху щIыкIэт
Тхьэгъэпсо Мухьэмэд Хьэмид и ­къуэр ди республикэм пщIэ зыщы­хуащIу, фIы и лъэныкъуэкIэ къыщацIыхуахэм ящыщт. Къызэгъэпэща­кIуэ гъуэзэджэу зэрыщытам и мы­закъуэу, ар икIи жылагъуэ лэ­жьакIуэт. КъыдекIуэкIахэм ягу къы­­зэрагъэкIыжымкIэ, Тхьэгъэпсор гупсысэ лъагэ зыбгъэдэлъа, псэ ­къабзэу щыта цIыхущ. Ар, игуми и щхьэми къыбгъэдэкIыу, сытым де-жи ядэIэпыкъурт зыгуэр хуэныкъуэу зыкъыхуэзыгъазэу щытахэм.
Мухьэмэд IуэхущIапIэ зыбжанэм илъэс куэдкIэ унафэщIу Iутащ, а къу­лыкъу мытыншым абы дерс къыхи­хащ, цIыхухэм фIыуэ закъригъэлъэгъуащ. Апхуэдэу, Тхьэгъэпсом «Къэббалъкъ­меж­колхозстрой»-м механик нэхъыщ­хьэ IэнатIэр щызэрихьащ, Тыжьей щы­зэхэта «Трудовой горец» колхозым и тхьэмадэу щытащ, «Къэббалъкъстрой» - мрэ «Къэббалъкъпромстрой»-мрэ я тхьэмадэхэм я къуэ­дзэу лэжьащ, къигъэщIа иужьрей илъэ­ситхум къриу­быдэу абы Бахъсэн щIыналъэзэхуаку мэз хозяйствэр зэрихьащ.
Мы тхыгъэм яужь дихьэн ипэ зы­зыхуэдгъэзахэм къыджаIам тет­щIы­хь­мэ, Мухьэмэд и ныбжьэгъуу щытахэм, къыдэлэжьахэм я гум къинащ гуа­щIагъэу бгъэдэлъамкIэ, жиIам теб­гъуэтэж цIыху пэжу зэрыщытамкIэ. Уегупсыс зэрыхъунумкIи, Тхьэгъэпсом щапхъэ зытрахым хуэдэ и дуней тетыкIам лъабжьэ хуэхъуар, ар адыгэ ­унагъуэ щыпкъэм къызэрыхэхъукIар зымыгъэгъуащэу, абы бгъэдэлъа Iущагъэрщ, цIыхугъэ лъагэрщ, гъэсэ­ныгъэ дахэрщ, и зэфIэкIырщ.

Колхоз Iэтащхьэу щыщытам
Къыщыхъуа къуажэм «Трудовой горец» цIэр зэрихьэу щызэхэта колхозым и Iэтащхьэу щыщыта лъэхъэнэми Тхьэгъэпсо Мухьэмэд гулъытэ ин хуищIащ езым и унафэм щIэта хозяйствэм сыт и лъэныкъуэкIи зэрызригъэужьыным, жылэдэсхэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным пыщIа Iуэхугъуэхэм.
Колхоз-совхозхэм я унафэщIу щытахэм я дежкIэ, шэч хэмылъу, адыгэ хабзэм зэрыхащIыкIри щIэгъэкъуэ­нышхуэт, зыпэрыта IэнатIэ мытыншым къыщыдэлэжьахэм зэрыщытыпхъэу ща­­декIуэкIын и лъэныкъуэкIэ.
Тхьэгъэпсо Мухьэмэд цIыху зэ­пIэ­зэрыту зэрыщытам щыхьэт тохъуэ къэ­зыцIыхуу щытахэм, къыбгъэдэтахэм ящыщ зым абы къыхужиIа псалъэхэр: «Ар и щэн дахэм, щапхъэ зытепх ­хъунум, къытебэкъукIауэ дэ зэи тлъэ­гъуакъым».
Дауи, дэ дызэрегупсысымкIэ, къэ­хъуагъэнщ Мухьэмэд и макъым зыщ­ригъэIэтаи. Урыс гупсысакIуэ, литературэ критик Добролюбов Николай и тхыгъэхэм ящыщ зым зэрыщитхауэ, унафэщIыр псом я дежкIи щIалэфIу щытмэ, Iуэхур кIуэтэнукъым. Дэ къы­зэрыдгурыIуамкIэ, Тхьэгъэпсор фIыуэ къэзылъагъуу къыдекIуэкIахэр куэд-   кIэ нэхъыбэщ ар зэхэзымыщIыкIыу зи щIыбагъ къыхуэзыгъэзэжахэм нэхърэ.

ГъущIынэ Владимир жеIэ
- Владимир, уэри Тыжьей узэ­ры­щы­щыр къыхэдгъэщынщи, Тхьэгъэпсо Мухьэмэд уи дэгъуэгурыкIуэкIэ ­хъуам и гугъу къытхуэпщIамэ ди гуа­пэт.
- Мухьэмэдрэ сэрэ, ныбжькIэ ды­зэ­рызэщхьэщыкI щымыIэу, зы къуажэ дыкъыщызэдэхъуат, курыт школми ­ды­щы­зэдеджат, Къэбэрдей-Балъкъэр къэ­­рал университетым агрономиемкIэ и факультетри тIуми къэдухати, сытым щыгъуи дызэрыщIэрэ дызэкIэлъыкIуэу апхуэдэт. Парткому колхозым къы­щи­гъэ­зэжами дызэхуэзэрти, зэдетхьэкI лэжьыгъэм, дызыпэрыт IэнатIэм дыте­п­­сэлъыхьрэ дыщызэчэнджэщыжу ды­къызэ­декIуэкIащ. Къызэрызгубзыгъы­жымкIэ, Тхьэгъэпсор парткому илъэси 6 - 7 хуэдиз лажьэри, ди колхозым и уна­фэщIу ягъэувауэ щытащ. А къулыкъур абы илъэситхукIэ зэрихьащ. А зэма-ным сэри, япэщIыкIэ, гъавэгъэкI гупым сраIэтащхьэу, иужькIэ пхъэщхьэ­мыщ­хьэ хадэм щылажьэм я бригадиру сы­щы­тащ. Зыкъызощтэжри, 1972 гъэм къыщыщIэдзауэ 2000 гъэр къихьэху а Iэ­натIэхэр «Трудовой горец» колхозым щызесхьащ. 2000 гъэм сэри а мэ­къу­мэш хозяйствэм и тхьэмадэу сагъэув­ри, 2005 гъэ пщIондэ а къулы­къум сы­тетащ.
- Мухьэмэд и хьэл-щэн, и дуней тетыкIам щыщу сытхэр уигу нэхъ къи­нэжа, Владимир?
- Тхьэгъэпсор адыгэ хабзэм хуабжьу егугъуу, ящыгъупщэжу щIэзыдза нэ­щэ­нэ нэгъунэ къызэрыдихыжыным ­ху­щIэкъуу, зэдэлажьэхэр нэхъы­жь-нэхъы­щIэ­кIэ зэрызэдекIуэкIын хуейм дыкъы­хури­­джэу щытащ. Апхуэдэ и хьэл-­­щэ­ным къыхэкIыуи, къуажэри къы­­хуэа­рэзыуэ щытащ. Мухьэмэд здэкIуам Тхьэм щигъэтынш, зэныбжьэгъухэм, къыдэлажьэу щытахэм дигу къэдгъэкIыжу, и цIэр куэдрэ фIыкIэ къыдоIуэри, цIыхуфIу ди жылэм зэрыдэсам ар и нэщэнэщ.
УнафэщIым и Iуэхур тынш дыдэ-къым. Укъыщыпщтыри, укъыщызэ­фIэ­зэрыхьи къэхъунщ, Iуэхур тэмэму зэ­фIэзымых урихьэлIэмэ, зыгуэрхэм ­мыхъумыщIагъэ ядэплъагъумэ. Ап­хуэдэхэм дежи псоми бзэ щхьэхуэ ­къахуигъуэтыфырт Тхьэгъэпсом.

Елбэд Артур игу къегъэкIыж
Мы зэманым Кыщпэк къуажэм и ­администрацэм и Iэтащхьэщ. Тхьэ­гъэп­со Мухьэмэд дэлэжьащ. 

- Тхьэгъэпсор цIыху къызэрыгуэкI­тэ­къым, и шыфэлIыфэкIи, и зекIу­экIэкIи, и псэлъэкIэкIи. УтехьэулеикIынкIэ Iэмал зимыIэ, удэзыхьэх къэIуэтэкIэ Му­хьэмэд зэрыбгъэдэлъам и лъабжьэр къыщылъыхъуэн хуейр абы зэманым декIун акъыл жан зэриIарщ, псэукIэм куууэ хищIыкIыу зэрыщытарщ. Налшык IэнатIэ хъарзыни щызэрихьауэ къуа­жэм парткому къагъэкIуэжат ар. 

- Уэ абы щыгъуэ «Трудовой горец» кол­хозым сыт хуэдэ IэнатIэ щызепхьар, Артур?
- Мухьэмэд къыщыкIуэжам, колхо­зым и комсомол организацэм и секретару сылажьэрт.
- Дапхуэдэу фызэдекIуэкIа?
- Къапщтэмэ, Тхьэгъэпсом ищIэрт цIыхум фIыуэ удэлажьэ зэрыхъунур. Езыр хьэлэлу щытащ, ауэ нэгъуэщIу щымыхъунухэм я дежи ткIийуэ зыкъигъэлъэгъуэфынут. ИтIани, зэрыхъуа-зэрыщIахэри зригъэщIэнурэ, узэрыхуа щытыкIэми укъришыжыфынут. А псом къищынэмыщIауи, уи унагъуэкIи, уи щхьэкIи къыпхуищIэн хуейуэ къилъытэхэм егупсысынут. И хьэл-щэным къыхуихьауэ къызолъытэ къуажэм абы щигъэзэщIа и лэжьыгъэр хуабжьу къызэрыщехъулIар. 

Щапхъэ зытрахым хуэдэт
Тхьэгъэпсо Мухьэмэд дуней еп­лъыкIэу, гупсысэкIэу иIар и щIэблэу балигъ IэнатIэм куэд щIауэ пэрыувам дежкIэ ноби гъуэгугъэлъагъуэщ.
«Фи гуащIэм къимыкIар хьэлэл фхуэхъунукъым», «Сыт хуэдэ зэмани цIыхур фи щхьэ ефлъыту фыпсэу: фхузэфIэкIымкIэ фадэIэпыкъу, сэбэп фахуэхъу, фэ зыхуэвмыгъэфащэр нэгъуэщIым фащэ яхуэвмыщI» псалъэхэр зи лъабжьэ дуней тетыкIэт адыгэ хабзэм щIапIыкIа, лъэпкъ гупсы­сэ­кIэмрэ зыIыгъыкIэмрэ мыхьэнэшхуэ зэ­­раIэр пасэу къызыгурыIуа Мухьэмэд и гъащIэ псор зытриухуауэ щытари. 

Тхьэгъэпсом ныбжьэгъуфI куэд иIащ. Языныкъуэхэр цIэрыIуэ дыдэщ. Му­хьэмэд зытрищIыхьу къыдекIуэкIари, абы и дежкIэ нэхъыщхьэу щытари къэ­зы­гъэныбжьэгъухэм, къыдэлажьэхэм ящыщу дэтхэнэми и цIыхугъэрт. Езыр зэхэщIыкIыгъуэу, языныкъуэхэм дежи шэрыуэу псалъэрт, гушыIэрейт. Куэ­дым фIыуэ къалъагъуу щIыщытам ари и зы щхьэусыгъуэт. ЖытIам и щыхьэту къэтхьынщ Мухьэмэд ипхъу Мадинэ (мы зэманым ар Тыжьей дэт амбулаторэм и унафэщIщ) дедгъэкIуэкIа псалъэмакъыр. 

Ипхъу Мадинэ и псалъэ
- Къызэдэхъуахэм я гугъу тщIымэ, ­гъащIэ псом зэгъусахэщи, иджыпстуи папэ кIэрыс хуэдэу къысщохъу. Зы классми щызэдеджахэщ, псэухуи зэ­ныб­жьэгъуахэщ. Нобэр къыздэсми, Iуэху щыдиIэхэм деж, ди адэм и хьэ­тыркIэ, абы и фэеплъу, къыткIэ­лъы­кIуэу-дызэкIэлъыкIуэжу апхуэдэщ. Си дэлъхуитIми къыщашам гуфIакIуэ ­къы­т­­хуэкIуауэ щытащ. 

- Мадинэ, къысхуэгъэгъу, фи адэр дэнэ къыщалъхуар?
- Зеикъуэщ. Ди адэшхуэ Хьэмид НКВД-м хэту щытати, щIыпIэ куэдым къыщыщIидзырт. Абыхэм ящыщу, зэхэсхыжауэ, сэ сщIэжыр Докшукинрэ (Нарткъалэ) Зеикъуэрэщ. А псом къы­хэкIыуи, ди адэм курыт школым ще­джэн щыщIидзар Зеикъуэщ. Дапхуэдэу мыхъуами, а къуажэм щыIэу 2-нэ классым щыщеджа лъэхъэнэм щытраха сурэтхэр дигъэлъагъужауэ щытащ. ИтIанэ, 4-нэ классым и щIэтIысхьэ­гъуэу, Тыжьей къашэжри, адэкIэ мыбы щеджащ. Си анэшхуэ Тожан, и адэ-анэм деж къигъэзэжри, и бынищыр Кыщпэк щипIыжащ. 

- Фи лIакъуэм щыщхэр сыт хуэдэ къуа­жэхэра зыдэсыр?
- Дэ езыр дызыщыщыр Къэсейхьэблэщ (Бахъсэнёнкэ). А лъэныкъуэмкIэ щыдиIэ благъэхэмрэ дэрэ нобэр къыздэсми дызэроIыгъ, дызэрощIэ, дызэкIэлъокIуэ. Мы къуажэми Тхьэгъэпсохэ дэсщи, псори дызэролъагъу.

- Фи адэм къиухар Кыщпэк дэт курыт еджапIэра?
- АтIэ. Ди папэ сыт хуэдэ предмет-ми фIыуэ хищIыкIырт. ЕгъэджакIуэу ­хъуам къыдаIуэкIырт (а школрат дэри къэдухари): «Фи адэм хуэдэ щIэсакъым!» - жаIэу. Тхылъ куэд еджати, псоми зэрыхищIыкIым, езыри гурыхуэу зэ­рыщытым къыхэкIыу, «Что? Где? Ког­да?», «Поле чудес» программэхэр ­те­­­левиденэмкIэ къагъэлъагъуэу щы­­хуежьам, упщIэу къыщагъэувхэм, зэма­ну хухахар имыкI щIыкIэ, я жэуа­пыр къищIэу щытащ. Сэри а школыр къэзыухыху къыздэIэпыкъуащ, къызат дерсхэм сапэлъэщынымкIэ. 

- Курыт еджапIэм нэгъуэщI къалэнхэри щигъэзащIэу щыта Мухьэмэд?
- Ди адэр абы щыщеджэм, комсо-мол организацэм и секретару ягъэу­вати, директорым зыгуэрхэм щхьэкIэ губгъэн къыхуищIри, дыщэ медаль кърыри­мыгъэту къригъэухат, и клас- сэгъуу щытахэм зэрыжаIэжым тетщIы­хь­мэ. Есэ­пымкIэ экзаменыр здекIуэ­кIым, упщIэу 23-рэ къратат. Дэ езыр ди адэм дыщышынэрт, дыщыукIытэрти,     а Iуэхум теухуауэ зэи деупщIакъым. Сэри къы­щызухым, дыщэ медаль зратынухэм сыхуагъэхьэзырат. Директорыр ардыдэр арати, ди адэм гужьгъэжьу къыхуиIар абы, дауи, ищIэжырт. Ауэ ­сэ абы зэпымыууэ дахэу сызэрыхущытым (си хьэлыр апхуэдэти) къы­хэ­кIыу, а цIыхум и гур нэхъ щабэ къэ­хъужщ, ­зыкъысхузэридзэкIыжри, къэу­хы­гъуэм деж есэпымкIэ ирагъэт хабзэ экзаменым сыщIэсу, дызыхуейр къы­хэтхын хуэдэу къыдагъэлъэгъуа ­ва­риантитI­ми, экзаменыр иухыным ­да­къикъэ 15 фIэкIа къэмынэжауэ, са­­щыпэлъэщым, ар апхуэдизу гъэщIэ­гъуэныщэ щыхъуати, иужькIи си цIэр куэдрэ къыхигъэщат жаIэ, щапхъэ ­папщIэу сакъыхуихьу. Зызыхъуэжа и къысхущытыкIэр иужьрей уэзджынэр къыщрагъэуа махуэми къызигъэлъэ­гъуат. Зэрыхъуар аращи, сыкъеджэн ­хуейуэ усэ гуэр къызатат, адыгэбзэкIэ схузэхалъхьауэ. Схуэмышэчыжу сы­къэгъащ, къызыхэкIар сымыщIэрэ си нэпсхэр къелъэлъэхыу. Телъыджэр аращи, къуажэ псор зыщышынэу Iулыдж ин зиIа лIышхуэр, школым и унафэщIыр, и балътокур иIыгъыу къэ­тэджарэ, и нэпсхэр щIилъэщIыкIыу къызбгъэдэтат. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ари мы зэманым дунейм тетыжкъым. Ауэ щыхъуакIи, папэ езыгъэ­джахэращ сэри гъэсакIуэ пажэу сиIар. Абыхэм «уи адэр губзыгъэу щытащи, уэри абы ещхь ухъужынущ!» къы­з­жаIэрт. ИтIани, къыхэгъэщыпхъэщ, а ди егъэджакIуэхэр зи пщIэ лъагэу зы­Iыгъыжыф, ди зэхуакум хабзэбзып­хъэ дэлъын зэрыхуейр, абы ды-текI зэ­рымыхъунур зыдэзыщIэж гупу зэ­ры­щы­тари.
Илъэс бжыгъэхэр дэкIауэ, ди адэм и унагъуэкIэ зэхуэс гуэрхэр щригъэ­кIуэкIхэм деж, а ди егъэджакIуэу щы­тахэри къриджэрт, псори зэгъусэу ды­зэхигъэсын мурадкIэ. Ноби си нэгу щIэтщ, ди адэр къызэгъэпэщакIуэу, егъэджакIуэхэр къытхыхьа иужькIэ, абыхэм сызыбгъэдашарэ я зэхуаку сыдэту, хэти «мыбы тхыдэдж къыхэт­щIы­кIынущ», адрейми «хьэуэ, мыр математик тщIынущ» къызиIуэкIыу зэрыщытар. 

- Адыгэ гъэсэныгъэу япэм щыIа- хэм ятетщIыхьмэ, фи адэм ущиягъэу къыдекIуэкIахэм я гугъу къытхуэ­щIыт, Мадинэ.
- ТкIиягъэ хэлъти, дыщыукIытэрт ­икIи дыщышынэрт. Школым зыгуэркIэ ­дыкъыкIэрыхуамэ е, езым къызэрилъы­тэу щытамкIэ, зэкIэлъымыкIуэу зыкъы­щыдгъэлъэгъуамэ, «сыту фымыу­кIы­тэрэ, фи зэхэщIыкIыр мыбы нэсакъэ, апхуэдэу фымыщIэн папщIэ» къы­д­жиIэрт. ЛэжьапIэ сыува иужькIи, ­дакъикъэ бжыгъэ сыгувамэ, е зы­къезгъэутIыпщыныгу сыхъуамэ, «а узыгъэлажьэм сыхуэдамэ, зы махуи ­узгъэлэжьэнтэкъым!» къызжиIэрт, къыт­щIэгубжьэ  хуэдэу фэ зытригъауэр­ти. Ауэ, и гуэныхь сыхуейкъым, фIы гуэр тщIамэ къызэрытщытхъуным яужь итт. IэплIэ-ба къытхуимыщIми, фIыуэ дыкъызэрилъагъур къыдигъащIэрт. Езым и анэ Тожан апхуэдизу пщIэш-      хуэ хуищIырти, абы демыдэIуэныр ­(махуэ псом арат дызигъусэри) дигу къэдгъэкIыххэртэкъым.  Фи нэмыс ­нэхъ лъагэ ухъуи, дэ езым бын диIэ щы­хъуам, ди адэм мыпхуэдэу къызыпхигъэIукIауэ щытащ: «Иджы, сы­мыу­кIытэу, мыхэр къесхьэкI хъунущ!» - жиIэри. 

- И цIыху хэтыкIэу къыдекIуэкIа- хэм къытхутепсэлъыхьыт.
- Зы щIыпIэ кIуамэ, гупым зэрафIэ-фIу, сытым дежи гушыIэ хэлъу, «яхэ­мытаи, гугъу щемыхьаи хуэдэу, зэтету къокIуэж» хужаIэу, щапхъэ къигъэ­лъагъуэу щытащ. Дэнэ щымы­лэ­жьами, зэрыхузэфIэкIкIэ цIыхур игъэ­гушхуэрт, зыщIигъакъуэрт. 

- И ныбжьыр илъэс 57-рэ фIэкIа ­мыхъуауэ дунейм ехыжат…
- АтIэ. 2007 гъэм, жэпуэгъуэм и 29-м.
- И бынхэр фызэрызэкIэлъыкIуэр дапхуэдэу, Мадинэ?
- Сэ сынэхъыжьщ, си дэлъхуитIыр нэхъыщIэщ. Си яужь ит Мурат Къэрэшей-Шэрджэсым и Прикубань щIыналъэм прокурору щолажьэ. Астемыр МВД-ми Бахъсэн къудамэм Iуэху щызэре­- хьэ, дыкъыщыхъуа пщIантIэм дэсщ. Ди адэри, ди анэри димыIэжу, абыхэм иужькIи илъэс 6 - 7 хуэдизкIэ псэу-   жауэ, ди анэшхуэри нэгъабэ дунейм ехыжащ. 

Мухьэмэд и шыпхъу
Нинэ (Лидэ) пещэ
- Быным сранэхъыжьт. Ар си дэлъхут. ЩыIэкъэ зыщыщ лIакъуэр, и благъэ-хэр зэригъэубыдынымкIэ «шхэпсщ мыр» зыхужаIэ цIыхухэр. Мис апхуэдэт ар. Лъэпкъыр зригъэлъэгъуащ, дэнэ сыт хуэдэ Iуэху къыщаIэтами, мыкIуэу зыкъигъэнакъым. Сэри щIэгъэ­къуэ­нышхуэ къысхуэхъурт. Зэрыгуп­цIанэм къыхэкIыу, псори и гум щIигъэхьэрти, тIэкIуи къэгубжьыгъуафIэт, ауэ псын­щIэ дыдэуи теужт. Мухьэмэдрэ абы          и щхьэгъусэ Людэрэт ди анэ Тожан япэщIыкIэ зыбгъэдэсыжари, пенсэ ­къихьми къимыхьми зыхимыщIэу ягъэп­сэуащ, апхуэдизкIэ къы­зы­хуэ­тыншэу ар зыхуей хуагъазэрти. Ди анэми зи гугъу тщIы ди дэлъхур хэIэты­­-кIауэ фIыуэ илъагъурти, зэрытIэщIэкIар икъукIэ зэрызыхищIар, и гум къызэ-      ры­щIитхъыр дэплъагъуу кIэлъыпсэужащ. 

- Зэдэлъхузэшыпхъухэр фыщы­цIы­кIуам дапхуэдэу фызэхущыта? Зым адрейм япэ зригъэщыну фыхущIэ­къурэт?

- Ди анэ Тожан дызэригъэсамкIэ, ап­хуэдэхэр къытхуэгъунутэкъым. Ды­щы­цIы­кIуами дэгъуэу дызэрыIыгъащ. Му­хьэмэд щапхъэ зытрахым хуэдэти, ­ку­рыт школми фIы дыдэу щеджащ. ­Ком­сомолым хэтхэм я гупзешэу зэ­­рыщытари сощIэж. 

- Фи нысэ Людмилэ и щхьэгъусэм дапхуэдэу хущыта?
- ГъэщIэгъуэну зэрихьэлIэжат а тIур! Я зэбгъэдэтыкIэр сигу къыщызгъэ-кIыжкIэ, апхуэдэ цIыхубз мы зэманым щыIэжу си фIэщ хъужыркъым.
- И щхьэгъусэр япэ ищу, Людмилэ и закъуэу къэна иужькIэ хэт зыбгъэ­дэсыжар?
- Кыщпэк къуажэм щаIа я лъапсэм къыдэна я къуэ нэхъыщIэ Астемырщ. ГъэщIэгъуэныр аращи,  ди нысэр, Людэ, дунейм ехыжыным мазэ зытIущ фIэкIа имыIэжу, я къуэ Астемыр кърагъэшауэ щытащ. КъахыхьагъащIэ нысащIэ цIыкIури хуабжьу цIыху хъар­зынэу, гъэсэныгъэ тэмэм зэрыбгъэ­дэлъыр нэрылъагъуу къыщIэкIащ. ­Людэ дунейм щехыжым, ди анэр зыбгъэдэсыжар  и къуэрылъху Астемырщ. Нысэ цIыкIури къелъэIуат: «КхъыIэ, си закъуэу сыкъыдумынэ» жиIэри, Ас­темыр  зыпэрыт  и  IэнатIэкIэ махуэ псом къэт и хабзэти. 

- НысащIэр и гуащэшхуэм дауэ къы­хущытыжа, Нинэ?
- Ди анэр джалэщ, Iэрызехьэу ­къанэри, мазэ пщыкIузкIэ хэлъыжати, цIыху цIыкIум ягъэщIагъуэу, икъукIэ егугъуу зэрихьэжащ.

И къуэш нэхъыщIэ Анатолэ и псалъэ
- Анатолэ, ди гуапэ хъунт фи сабиигъуэу фи цIыкIугъуэм теухуа уи гукъэкIыжхэм ящыщ гуэрхэр къытхуэпIуэтэжатэмэ.
- Сабиигъуэм дыкъыхэкIауэ, курыт еджапIэм дызэрыщIэсахэращ сигу ­нэхъ къинэжар. Япэрауэ, си къуэшыр дэгъуэу еджэу щытащ. Абы и мыза­къуэу, и жыджэрагъым къыхэкIыу, ку­рыт еджапIэм и комсомол зэгухьэныгъэм  и  секретаруи  хахат.  Школыр  ­­фIы дыдэу къиухащ. ЩIалэ тэмэмти, щапхъэ зытрахым хуэдэт, и Iуэху еплъы-      кIэ, и гупсысэкIэ я лъэныкъуэкIэ дэб­гъуэн щымыIэу. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, дэ япэм дызэрагъэсауэ щытамрэ иджыпсту къекIуэкIымрэ, гу зылъыт-тэр аращи, зэщхькъым. «Япэм дынэхъыфIт» жысIэу аракъым. Ауэ, ­дап­хуэдэу мыхъуами, абы щыгъуэ ­ягъэ­лъапIэр къинэмыщI дуней ­ху­щытыкIэхэрат. Псалъэм папщIэ, ды­зэрыцIыкIурэ хэкупсэу дыщытын зэ­рыхуейм дыкъыхураджати, а хьэлыр Мухьэмэди пхыкIауэ бгъэдэлъащ. 

- Анатолэ, уи къуэшым къыде­джахэр уэри уи нэIуасэу щытакъэ?
- ИлъэсищкIэ сынэхъыщIэтэми, я ­кла­с­­сым щыщ щIалэ цIыкIухэмрэ хъыджэбз цIыкIухэмрэ сцIыхуу щытащ. Сыту жыпIэмэ, ахэр хуабжьу зэкIэ­лъыкIуэрт, ауэ щыхъукIи, ди дежи къа­кIуэрт.
- Къыдеджахэр фи пщIантIэм ­къыд­ы­­хьамэ, сытхэр фи зэхущы­ты­кIэт?
- Нэхъыбэу сигу къинэжар спортым ехьэлIа Iуэхухэращ. ЖыпIэнур арамэ, Мухьэмэди сэри ди Iэпкълъэпкъым ­зегъэужьыным хуабжьу дыдихьэхырт. Си щхьэкIэ унэм IэрыщI штангэ щы­зэзгъэпэщыжауэ щызиIэти, къуэш нэхъыжьым и ныбжьэгъухэр, ди деж къыдыхьа иужькIэ, къызбгъэдыхьэр-ти, я гушыIэр япэ иту, «дыгъэлъагъуи, дыкъегъэIэт» жаIэрт.
- Шынэхъыжьым уэ птеухуауэ зигъэщхьэпэлъагэрэт, хьэмэрэ гуща­­бэ-Iущабэу фызэхущытт?
- ЗыкIи зигъэинтэкъым, ауэ апхуэдизу хабзэ-бзыпхъэм и телъхьэт, ар япэ ­иригъэщырти, зыщIебгъэхыу, утехьэулеикIыу идэртэкъым. Къемызэгъын щыуагъэ пIэщIэкIамэ, къызэрыбди-мыщтэр къыбжиIэнут, къехьэкI-нехьэкI химылъхьэу. Ауэ икIи къыбгуригъэIуэнут, щапхъэхэр къыпхуихьурэ, «мып­хуэдэущ зэрыщытын хуейр» жиIэурэ.
- Фэ, зэкъуэшхэр, балигъ фыхъуа иужькIэ, дапхуэдэу фызэкI­элъы­кIуэ­рэт, фызэрылъагъурэт, унагъуэ-унагъуэкIэри, фэ тIум фи закъуэуи?
- ГъэщIэгъуэну къекIуэкIащ а псори, Аслъэн. Мухьэмэд армэм дашарэ ­къулыкъуи щрихьэкIыу, сэ Саратов сыкIуэри, абдежым щыIэ юридическэ институтым сыщIэтIысхьащ икIи ­илъэси 4-кIэ абы сыщеджащ. Ар къэзухуа иужькIэ армэм етIуанэу сра-джащ, «офицер запаса» зыхужаIэм хуэдэу. Абы илъэситIкIэ сыщыIащ. Къыслъагъэса си къулыкъур къыщес­хьэлIэм, Саратов згъэзэжри, абы аргуэру илъэситIкIэ сыдэсыжащ, щхьэ­гъусэ схуэхъуам сызыщеджа институтыр къиухыжыным иджыри илъэситI хуэдиз иIэжти. Арати, Му­хьэ­мэдрэ сэрэ, псори зэхэту, илъэси 8-кIэ дахэ-дахэу дызэрылъэгъуакъым. Ауэ, 1982 гъэм Къэбэрдейм къэзгъэзэжа иужькIэ, дауи, унагъуэкIэрэ дызэ­кIэ­лъыкIуащ. Кыщпэк ди анэр дэсти,нэхъ дыщыхущIыхьэхэм е махуэш­хуэхэм я деж псори къуажэм де­кIуэ­лIэжырти, дыщызэрылъагъурт, дыщызэIущIэрт.

Нэзэр Олег
Бахъсэн щIыналъэзэхуаку мэз хо­зяйствэм къыщыдэлэжьащ.
- Тхьэгъэпсо Мухьэмэд и гъусэу ­уздэщыIа хозяйствэм и хэщIапIэр дэнэ дежт здэщытар, Олег?

- Къэсейхьэблэ ущехкIэ, «Горняк» ­лагерым къыбгъурыту зы унэжь цIыкIу итащ, хэкIуэдэжыпэным нэсауэ, щхьэи темылъыжрэ бжэи-щхьэгъубжи хэмы­лъыжу. ЩIымахуэми нэблэгъауэ, пэшитI хъууэ, ар къыдатати, бжэи, щхьэгъубжи хэтлъхьэжри, дыщIэтIысхьэ­жауэ щытащ.
- Фыщызэдэлэжьа илъэсхэр сыт хуэ­­дэхэра?
- 2002 - 2007 гъэхэм. Сэ сыбухгалтеру, ар унафэщIу лэжьэн зэдыщIэддзат. Мухьэмэд къыщыувагъащIэм, и IэнатIэм пыщIа псоми зэры­химыщIыкIыр зыдищIэжырти, управ­ле­нэм щIыхьэми, Налшык кIуэми, адэ­кIи мыдэкIи щыIэ IэщIагъэлIхэм заIуигъащIэрэ ечэнджэщу, хуей хъумэ, къы­­з­дишэу, япэ илъэсыр екIуэкIащ, Iуэхум фIыуэ хищIыкI хъуху. Сыбухгалтеру арати, куцI хэлъу къыббгъэ­дилъхьэрт жиIэну зыхуейр. Зым я пащ­хьи щIыхуэ къы­щыттехуэнкIэ Iэмал иIэкъым, налог инспекци нэгъуэщI IуэхущIапIи ирехъу, абыхэм дапыщIащи, я деж ди напэр щытекI хъунукъым жиIэрти, къытхуи­Iуэхуар тэмэму зэрыд­гъэ­зэ­щIэным дэри яужь дитт.
- Къыдэлажьэхэм сыт хуэдэ хущы­тыкIэ яхуиIа?
- Си гъащIэм и кIуэцIкIэ унафэщI куэдым садекIуэкIащи, Мухьэмэд хуэ­дэу къыдэлажьэр зэхэзыщIыкIыфрэ цIыхум я гум дыхьэу яхущытыфрэ ­срихьэлIауэ къысхуэгубзыгъыжыркъым. Тхьэгъэпсор ди IуэхущIапIэм къы­щыувам щIэупщIауэ щытащ дэтхэнэ- ри зищIысым, и унагъуэкIэ зыхуэдэм, щхьэж къыщалъхуа махуэм, н. къ. Ахэр зригъащIэри, а псор тхылъымпIэм ирыдигъэтхауэ щытащ. Къы­зэрекIуэкIар аращи, зи махуэ къэсам илъэс къэс Iэнэ хуигъэуву, абы иужькIэ «модэ укIуэжмэ, уи ныбжьэ­гъухэм ядэп­шхынщ» жиIэрэ, сом гуэрхэри яхуи­гъэфащэу щытащ. Абы къи­щы­нэ­мыщIауэ, сыт хуэдэ махуэшхуэ мы­хъуами, къыдэлажьэхэм Iэнэ тхуигъэувурэ дыщигъэсу щытащ. Илъэ­сыщIэр къэсамэ, телъыджэт абы ищIэр! Мух­ьэ­мэд и гум къэкIам хуэдэ нэгъуэщI зы унафэщIми и щхьэ къихьэ­ныр фIэщ­щIыгъуейщ. Апхуэдэ зы­щIы­пIи къы­щыхъуауи слъэгъуакъым, ягъэхъыбарыжуи зэхэсхакъым... Псалъэм ­папщIэ, ИлъэсыщIэ пежьэу, лэжьа­кIуэхэм я сабийхэм тыгъэ цIыкIу гуэр-хэр хуагъэхьэзырыркъэ? АтIэ, Тхьэгъэпсом абы и леижу, коллективым ­къы­щы­дэлажьэ балигъ псоми, зы ­къэ­мынэу, сэмб щхьэхуэхэр яху­зэх­ригъалъхьэрт, «пщыхьэщхьэри хэ­мы­тIэсарэ унэми фыкIуэжауэ, фи гъу­нэгъу е фи ныбжьэгъу къыфлъихьэмэ, унэгуащэм зыгуэрхэр игъэхьэзырыху фыпэмыплъэу, къыщызыкъуэфхынщи, зэдэфшхынщ» жиIэрти. Абы ипэ ­къихуэу дэри, коллективыр, дыщы­зэб­гъэдэсын Iэни къригъэгъэуву щытащ.
- ЩыукIытэр нэхъыбэт, щышынэм нэхърэ?
- Щышынэ жыхуаIэр тщIэххэртэкъым, апхуэдизу тэмэму псалъэрти, ды­щы­у­кIытэрт армыхъуамэ, «злэжьри мыхъуу, щIэн хуейуэ къысщыгъуапщаи щыIэу, мы ди унафэщIыр зыгуэркIэ сымыгъэхутыкъуэу пIэрэ?» жытIэрти. Длэ­жьам пщэдджыжьым дриплъэжа ­иужь­кIи, зыгуэрхэм дыхунэмысауэ гу лъитамэ, кIий-гуо хэмыту, «сыт, атIэ, щIэмыхъуар?» жиIэнти, щIэупщIэнт. «Ауэ щыхъукIи, нобэ а Iуэхум и кIэ дриплъэнщ», - дыщIигъужырти, абыкIэ зэ­фIи­гъэкIырт. Мис апхуэдэу ды­зэ­дэ­лэжьащ, дызэбгъэдэтащ абырэ сэрэ а илъэситхум.
Дызэпсэлъахэм жаIа псоми дэ­щIыд­гъужынщи, зи гъащIэр куп­щIа­фIэрэ гъэнщIауэ езыхьэкIа Тхьэгъэпсо Мухьэ­мэд зэрыщытар аращи, езым и щхьэ Iуэхухэр жылагъуэм ейм япэ иригъэщакъым. Ар зыхуэлэжьари щIэпсэуари цIыхухэрщ.