Ди газетым зэрытетащи, Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимир Налшык къалэ щригъэкIуэкIащ УФ-м и Президентым деж Лъэпкъ зэхущытыкIэ­хэмкIэ щыIэ советым хэтхэм я зи чэзу зэIущIэр. Абы щыхэплъащ Урысей ­Федерацэм и къэрал лъэпкъ политикэм къигъэув къалэнхэмрэ Iуэхухэмрэ гъэзэщIа зэрыхъум. ЗэIущIэм хэтащ УФ-м Кавказ Ищхъэрэм и IуэхухэмкIэ и министр Чеботарёв Сергей, УФ-м и Президентым и полномочнэ лIыкIуэу Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм щыIэ Матовников Александр, КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек сымэ. ЗэIущIэм и пэщIэдзэм Путин Владимир тепсэлъыхьащ лъэпкъ зэ­мылIэужьыгъуэ куэд щыпсэу Урысей къэралыгъуэм дежкIэ Кавказ Ищхъэрэм иIэ мыхьэнэм, урысей ­хэгъэгухэм я зыужьыныгъэр нэхъ­ри щIэзыгъэбыдэ, щIэныгъэ, щэнхабзэ зэпыщIэныгъэр езыгъэфIакIуэ Iуэхугъуэхэм, лъэпкъ зэхущытыкIэм гулъытэ хэха зэрыхуэщIыпхъэм, абы ехьэлIауэ лэжьыгъэ пыухыкIаи зэрегъэкIуэкIыпхъэм. Советым хэтхэм я зи чэзу зэхуэсым къыщагъэнэIуа Iуэхугъуэхэм ящыщт лъэпкъ псори зэгурызыгъаIуэ щэнхабзэ IэнатIэм и Iуэху зыIутыр. Абы теухуауэ къыщыпсалъэм, УФ-м щэнхабзэмкIэ и министр Мединский Владимир и гугъу ищIащ «Щэнхабзэ» лъэпкъ проектым къызэщIиубыдэм, абы ипкъ иткIэ нобэкIэ зэфIагъэкIахэм. Гулъытэ нэхъыбэ зыхуащIхэм ящыщщ къуа­жэхэм дэт ЩэнхабзэмкIэ унэхэр къэгъэщIэ­рэщIэжыныр, сыт щхьэ­кIэ жыпIэмэ, абы цIыхубэр щызэ­хуос, зэ­мылъэпкъэгъухэр щы­зэ­роцIыху, лъэпкъ щэнхабзэр щахъу­мэ, жылэ­дэсхэм сэбэпынагъ пылъу я зэманыр щагъакIуэ. Ар дэни щынэ­рылъагъущ, унэщIэ зыдащIы­хьа къуажэхэм е зи бжэхэр щIэ­рыщIэу къызэIуахыжа уардэунэхэм цIыху­бэр жыджэру щызэхуос, щхьэж дэзыхьэхым елъытауэ зау­жьыну Iэмал ягъуэт. Лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэр хъума хъуным щытепсэлъыхьым, Мединский Владимир къыхигъэщащ программэ щхьэхуэхэмкIэ музейхэр, библиотекэхэр иджырей зэманым декIуу къызэрагъэщIэращIэр, абы Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Осетие Ищхъэрэмрэ зэрыхиубыдэр. - Нобэ зы Iуэхугъуэм гу лъозгъэтэну сыхуейт, Владимир Владимирович, ар мы дыздэщыIэ Налшык къалэм зи ухуэныгъэр куэд щIауэ къыщрагъэжьа щэнхабзэ уардэунэрщ. Иджыпсту а проектыр тIэкIу зыдогъэзэхуэж, абы хэтыну дыхуейщ иджырей мардэм изагъэ концерт гъэлъэгъуапIэ, сурэт гъэлъэгъуэныгъэ щебгъэкIуэкI хъун пэш, кино­театр, шхапIэ, нэгъуэщI­хэри. Зи гугъу сщIы ухуэныгъэр инщ, дахэщ, къалэкум итщ. ЛъэIукIэ зыпхузо­гъазэ, ди жэрдэмхэр къыддэпIыгъыу, а уардэунэр и кIэм нэдгъэ­сынымкIэ дэIэпыкъуэгъу укъытхуэхъуну, - жиIащ щэнхабзэмкIэ министрым. Сабий театрхэм я гугъу щищIым Мединскэр къытеувыIащ зытепсэ­лъыхь лъэпкъ проектым ипкъ иткIэ сабий театр 40 къызэрызэIуахым, Ставрополь къалэм сабий театрым лэжьэн зэрыщыщIидзам, Урысейм щыяпэу гъуазджэмкIэ, макъамэмкIэ сабий школхэм макъамэ Iэмэ­псымэхэр къызэрыхуащэхум, абы лъэпкъ макъамэ Iэмэпсымэхэри хэтщ. Министрым къыхигъэщащ иужьрей илъэсхэм сабий куэд зэпеуэхэм, фестивалхэм хэтыну хамэ къэралхэм зэрагъакIуэр, КъуэкIыпIэ Жы­жьэм, Сыбырым, Кавказ Ищхъэрэм щыщ ныбжьыщIэ куэд абыхэм зэ­рыхагъэхьэр. - Документальнэ кинопроектхэмкIэ сэбэп дызэрыхъуным иужь дитщ, - жиIащ Мединскэм. - Ахэр нэхъыбэу зытеухуар лъэпкъ щэхабзэмрэ хабзэмрэщ. Иужьрей илъэс зыбжанэр къапщтэмэ, апхуэдэ документальнэ фильм 65-рэ къыдэдгъэкIащ, ахэр щIыналъэ телевиденэмкIи федеральнэ телеканалхэмкIи къагъэлъэгъуащ. Мединскэм IуэхугъуэщIэу къыхигъэщахэм ящыщщ творческэ гуп­хэм (самодеятельностхэм) иджы япэу гулъытэ зэрыхуащIынур, лэ­жьыгъэм къахудэхуэ зэманыр фIыуэ ялъагъу IэщIагъэм тезыгъэкIуадэ цIыхухэм, гупхэм мы гъэм грантхэр иратынущ, апхуэдэу 20 къыхахынурэ мелуан тIурытI иратынущ, къэралым зыкъыщагъэлъэ­гъуэныр къыхузэрагъэпэщынущ. - Иджыпсту дэни интернет щыIэщи, щIыпIэкIэ зэпэжыжьэ куэд зэпещIэф. Лъэпкъ проектым и фIыгъэкIэ виртуальнэ концерт зал 400 къызэIутхащ, иджыри апхуэдиз къызэдгъэпэщынущ. Псом нэхърэ нэхъыщ­хьэр абы цIыхухэр къе­кIуэлIэнырщ, концертхэр, кино­фильмхэр, лекцэхэр щегъэкIуэ­кIынырщ. Апхуэдэ концерт тыпIэхэр цIыхухэм я зэпсэлъапIэ, щэнхабзэм и хъумапIэ лъэщ хъун хуейщ, - дыщIигъуащ министрым. 2022 гъэр Лъэпкъ творчествэм и илъэсу зэрагъэувыным теухуауэ ­Мединскэм жиIащ абы цIыху мел­уанхэр зэрыщыгуфIыкIынур, Урысейм и хэгъэгу куэдым, абыхэм щыIэ къуажэ цIыкIу нэгъунэ, цIыху зэчиифIэхэр зэрыдэсыр, абыхэм ­защIэгъэкъуэным мыхьэнэшхуэ зэ­риIэр. «Дэ тлъэгъуащ Щэнхабзэм и илъэсым (2014), Литературэм, Кином, Театрым я илъэсхэм Iуэху­гъуэфI куэдрэ зыужьыныгъэ инрэ къазэрыпэкIуар, апхуэдабзэу си фIэщ мэхъу Лъэпкъ творчествэм и илъэсми лъэпкъ щэнхабзэм куууэ зэрызыдиужьынур», - игъэбелджылащ Мединский Владимир. Къэрал лъэпкъ политикэр Урысейм гъэзэщIа зэрыщыхъум и зы Iыхьэщ «Егъэджэныгъэм зегъэу­жьын» къэрал программэр, абы ­хохьэ «Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектри. Абы и зэхэлъыкIэм зэпкърыхауэ тепсэлъыхьащ УФ-м цIыхухэм щIэ­ныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и министр Васильевэ Ольгэ. - Лъэпкъ проектхэмрэ къэрал ­программэхэмрэ нэмыщI, урысыбзэмрэ Урысей Федерацэм ис лъэпкъхэм я бзэхэмрэ зегъэужьы­нымкIэ ведомственнэ программэ диIэщ, ар 2025 гъэ пщIондэ телэ­жьэнущ лъэпкъ политикэм, - жиIащ Васильевэм. - Гугъуехьхэм я гугъу пщIымэ, лъэпкъыбзэхэр езыгъэ­джын хуабжьу дыхуэныкъуэщ. Министерствэм иригъэкIуэкIа лэжьыгъэм кърикIуахэмкIэ къыдгурыIуащ анэдэлъхубзэхэмкIэ егъэджакIуэ­-хэр дызэримащIэр. Абы ди ягъэ ­хэ­мылъу схужыIэнукъым, ауэ лъэпкъыбзэхэмкIэ егъэджакIуэхэр гъэхьэзырыным щIыналъэхэм хуаIэ бгъэдыхьэкIэм куэд елъытащ. Урысей Федерацэм и хэгъэгу 15-м лъэпкъыбзэ 29-мкIэ егъэджакIуэхэр ягъэхьэзыр. Ар мащIэщ. - Уэ уи унафэкIэ, Владимир Владимирович, Министерствэмрэ Лъэпкъ IуэхухэмкIэ федеральнэ агентствэмрэ къызэрагъэпэщащ Урысей Федерацэм ис лъэпкъхэм я бзэхэр ­хъумэнымрэ джынымкIэ фонд, - къыпищащ министрым. - Абы и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр учебникхэр зэхэгъэувэнырщ, зэрырагъа­джэ-методикэ комплектхэр гъэхьэ­зырынырщ, щэнхабзэ проектхэр гъэзэщIэнырщ. Гу лъывэзгъэтэну сыхуейщ: къэралым зэрыщра­гъаджэ тхылъхэр 222-рэ мэхъури, абыхэм щыщу 10-р лъэпкъыбзэщ. Мы гъэм дэ къызэдгъэпэщащ Урысей Федерацэм ис лъэпкъхэм я бзэхэм ­зегъэужьынымкIэ институт. Сыт абы и къалэну щытынур? Дэ ды­хуейщ абы УФ-м ис лъэпкъхэм я анэдэлъхубзэм я щытыкIэр къихутэну, зэрырагъаджэ программэхэр къипщытэну. Си къэпсэлъэныгъэм и кIэухыу фигу къэзгъэкIыжыну сыхуейщ «Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектым и къалэн нэхъыщхьэу, мыхьэнэшхуэ зиIэу тIу: школым щедгъэкIуэкI егъэджэныгъэмкIэ дуней псом щынэхъыфIу пщIым дыхыхьэнырщ; етIуанэрауэ, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ, жэуаплыныгъэ зыхэлъ щIэблэ къэ­д­гъэхъунырщ - а псор щытхузэ­фIэкIынур ди жылагъуэ лъэпкъыбэр дызэкъуэтмэщ, дызэдэлажьэ­мэщ. Лъэпкъхэм я унэу Москва дэтым и Жылагъуэ советым и унафэщI ­Зорин Владимир жиIащ къэрал лъэпкъ политикэм лъэпкъ-щэнхабзэ, лъэпкъ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэр и Iыхьэ нэхъыщхьэ дыдэу зэрыщытыр, ахэр къэрал къулыкъущIапIэхэм я лэжьэгъуу, къэралым зэхущытыкIэфI илъынымкIэ ахэр граждан жылагъуэ институт лъэщу зэрыщытыр. Дызэрыт зэманым Урысей Федерацэм лъэпкъ-щэнхабзэ автономиеу 1210-рэ щолажьэ, абыхэм ящыщу 20-м федеральнэ статус яIэщ, 288-р щIыналъэхэм яйщ, 92-р щIыпIэ зэгухьэныгъэщ, статистикэм къыщымыгъэлъэгъуа нэгъуэщIхэри щыIэщ. - Сэ мащIэу сыкъытеувыIэну сы­хуейт 2020 гъэм екIуэкIыну къыхэтхыкIыныгъэм. Сыту жыпIэмэ, аращ ди къэралым ис лъэпкъхэмрэ абыхэм я бзэхэмрэ я хъыбар къыдэзытынур, - жиIащ Зориным. - Дэтхэнэри хуитщ Конституцэм и 26-нэ статьям къызэригъэувым тету зыщыщ лъэпкъыр къигъэлъэгъуэну. Адрей къэралхэм апхуэдэ Iэмал яIэкъым. Ди къэралым ис цIыхухэм я процент 15-р лъэпкъитIым щыщ адэ-анэхэм къалъхуащ, абы къыхэкIыу цIыху зыкъомым лъэпкъ зэмыщхьхэр ­къагъэлъэгъуэнущ, бзэ зыбжанэ я анэдэлъхубзэу ятхынущ. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, унагъуэ куэ­дым я анэдэлъхубзэ етIуанэу къалъытэ урысыбзэр. Апхуэдэ щапхъи щыIэщ. Уеблэмэ, ар цIыху мелуан бжыгъэ мэхъу. ИкIи 2002, 2010 гъэхэм екIуэкIа къыхэтхыкIыныгъэхэм деплъыжмэ, языныкъуэ щIыналъэхэм ис лъэпкъхэм я бжыгъэр мыпэжу къыщагъэлъэгъуа щыIэщ. Иджырей къыхэтхыкIыныгъэр Уры­сейм щыяпэу интернетым и IэмалхэмкIэ екIуэкIыну аращ, ар Iэмал гъуэзэджэщ, ауэ быдэу зы­кIэлъыплъыпхъэщ. Жэуаплыныгъэ нэхъыбэ зыпылъыр электроннэ къыхэтхыкIыныгъэм елэжьынухэри цIыхубэри хуэгъэхьэзырынырщ. Зорин Владимир къыхигъэщащ къэрал лъэпкъ политикэ гъэпсыкIэр лъэпкъ зэхущытыкIэр егъэфIэкIуэ­нымкIэ сэбэп зэрыхъур, экстремиз­мэмрэ терроризмэмрэ щымыIэ­нымкIи къалэн зэригъэзащIэр. Урысейм исхэр зыгъэпIейтей Iуэху­гъуэ­хэм я рейтингым 17-нэ увыпIэ щиу­быду аращ нобэкIэ террориз­мэм. АбыкIэ арэзы хъууэ тIысыж зэ­ры­мыхъунур, лъэпкъ шынагъуэншагъэр сытым дежи я нэIэ зэры­щIэтыпхъэр дыщIигъуащ къэпсэлъам. Лъэпкъ IуэхухэмкIэ федеральнэ агентствэм и уна­фэщI Баринов Игорь жи­- Iащ ди къэралым и лъэпкъ политикэм гупсэхуу, псори зэпэлъытауэ бгъэдыхьэн зэ­рыхуейр, лъэпкъ зэ­ху­щы­­ты­кIэхэм куууэ хащIы­кIыу зэ­ры­щытыпхъэр, иужь­­рей илъэсхэм абы и лъэ­ныкъуэ­кIэ IуэхуфI куэд къэралым зэрыщызэфIагъэкIыр. - Зы бзэ закъуэ нэхъ мы­хъуми кIуэдыжыныр зэи из пхуэмыщIыжын хэщIыныгъэу зэрыщытыр дощIэ дэ, абы къыхэкIыу дызы­ху­щIегъуэжын зы лъэбакъуи тчы хъунукъым, - жи­Iащ Бариновым. - ООН-м къыхилъхьэу 2019 гъэр Лъэп­къыбзэхэм я дунейпсо ­илъэ­су зэрыщытар хуаб­-    жьу сэбэп хъуащ. Дэ тлъэ­гъуащ, зэи къэмыхъуауэ, лъэп­къыбзэхэр джыным гулъы­тэшхуэ хуащI зэры­-хъуар. Мис ар щыдгъэт хъунукъым, адэкIи къыпытщэн ­хуейщ. Ди къэралми хамэ къэралхэми лъэпкъыбзэхэм ехьэ­лIа Iуэхугъуэу 750-рэ ще-кIуэ­кIащ мы гъэм, абы Урысейм и цIыхуу мелуан ны­къуэ хэтащ, хамэ къэрал 70-м щыщ цIыху щхьэ­хуэхэри, зэгухьэныгъэхэри къыхыхьащ. Нэхъ ин дыдэу екIуэкIауэ къэплъытэ хъунущ «Этнографие диктант иныр», абы хэта упщIэхэм я нэхъыбэр зытеухуар Урысейм ис лъэпкъ мащIэхэм я бзэрат. Диктантым, ди къэ­ралым ис цIыхухэм нэмыщIу, хамэ къэралхэм щыпсэу ди лъа­хэгъу куэди къы­хыхьащ. Бзэм ехьэлIами, лъэпкъ политикэм епхами блэкIа илъэсым Iуэхугъуэ куэд убзыхуа зэрыхъуар, цIыхухэм  я гупсысэхэр къызэрырахьэлIар жиIащ Бариновым. Абы ипкъ иткIэ, къалъытэ лъэпкъыбзэхэр хъумэнымкIэ стратегие дэфтэр нэхъыщхьэ зэхэгъэувэн ­хуейуэ. Абы хохьэ сабий ­гъэ­­сапIэхэм, пэщIэдзэ еджа­пIэхэм анэдэлъхубзэ­хэр щегъэджын, анэдэлъ­хуб­зэхэмкIэ егъэджакIуэхэр гъэхьэзырын зэрыхуейр. - Къыхэгъэщын хуейуэ къы­­золъытэ, 2020 гъэм ­щегъэжьауэ иджыпсту ды­зэрылажьэ къэрал программэм хухэха мылъкум зэры­хэхъуэнур, ар сом мелуан 900-кIэ нэхъыбэ хъунущ, - къыпищащ Бариновым. - Абы къы­хэкIыу, дяпэкIэ нэгъуэщI Iуэхугъуэхэри тхузэ­фIэ­хынущ, абыхэм ящыщщ Уры­сейм ис лъэпкъхэм я литературэри дэIыгъыныр. Сы­бырым, Урысейм и Ищхъэрэ щIыналъэм, Къуэ­кIыпIэ Жыжьэм щыпсэу лъэпкъ мащIэхэм хухах субсидиеми хэхъуащ. Ахъшэр дапщэ ­мыхъуми, федеральнэ, щIы­налъэ бюджетхэм къы­хэ­кIыр зэхэтлъхьэми, щы­хуримыкъу щыIэщ проект инхэм. ФIыщIэ яхуэ-щIыпхъэщ зи мылъку лъэпкъ Iуэхум хэзылъхьэ хьэры­чэ­тыщIэхэм. Щапхъэу къэс­хьынщ «Лукойл»-р ди дэIэпыкъуэгъуу едгъэкIуэкI «Таланты Арктики. Дети» лъэпкъ проектыр, нэ­гъуэщI­хэри. Щхьэхуэу я гугъу ­щIыпхъэщ, жылагъуэ ­зэгу­хьэныгъэхэмрэ феде­ральнэ лъэпкъ-щэнхабзэ ­автономиехэмрэ. Ахэращ сыт хуэдэ Iуэхури къызэгъэ­пэщынымкIэ сэбэп хъур. Къэрал лъэпкъ политикэр гъэкIуэтэнымкIэ къалэн нэхъыбэ зыгъэзащIэр, дауи, федеральнэ, щIыналъэ, щIы­­пIэ унафэщIхэрщ. Къытпэщылъ Iуэхугъуэхэм ящыщу жэуаплыныгъэшхуэ тхэлъу дызыбгъэдыхьэн ­хуейр 2020 гъэм екIуэкIы-ну КъыхэтхыкIыныгъэращ. 2010 гъэм цIыху куэдым къагъэлъэгъуауэ щытакъым зыщыщ лъэпкъыр. Иджы, Iэмал зэриIэкIэ, абы цIыху псори къетшэлIэн, дэфтэрхэм щыуагъэншэу итыпхъэр иратхэн хуейщ. Абы кърикIуэнур хуабжьу сэбэп къытхуэхъунущ къытпэщылъ Iуэхухэр игъуэм зыхуей хуэ­зэу зэфIэтхынымкIэ. «Кавказым ис лъэпкъхэм я урысей конгресс» уры­сейпсо жылагъуэ зэщIэ­хъееныгъэм и Совет нэхъыщ­хьэм и унафэщI Паскачев Аслъэмбэч УФ-м и Президентым фIыщIэ ­хуищIащ Советыр иджы япэу Кавказым зэрыщригъэкIуэ-кIым папщIэ. «Кавказыр ­игъащIэми Урысейм и тIас­хъапIэр къэзыгъэлъа­гъуэ икIи лъэпкъ зэкъуэ­тыныгъэм и щапхъэ хъу щIыпIэщ. Къэралым и унафэщIыр къызэрыкIуар щыхьэт то­хъуэ абы Урысейм щиубыд увыпIэм, - жиIащ Паскачевым. - Сэ къыхэз­гъэщы­ну сыхуейщ къэрал лъэпкъ ­политикэм и стратегиер ди­-Iэ зэрыхъурэ лъэпкъ зэхущытыкIэр Урысейм зэрыщефIэкIуар дэнэ щIы­пIи зэрыщытлъагъур. Ауэ сыкъытеувыIэнут Кавказ Ищхъэрэм щыщыIэ гугъу­- е­хьхэм. Ар щIалэгъуалэ ­ме­л­­уан ныкъуэ хуэдиз лэжьапIэншэу зэрыдэтырщ. Абы кърикIуэм фэри фыщы­гъуазэщ, ахъшэншэу, Iуэ­хуншэу дэт щIалэгъуалэр Iуэху мыхъумыщIэхэм дахьэх, гуп дзыхьщIыгъуэ­джэхэм зыхашэ. Ахэр къэ­мыхъун папщIэ, КИФЩI-м лэжьапIэ IэнатIэщIэхэр къы­щызэIухын хуейщ, корпорацэ инхэр къыхэшауэ фе­деральнэ мыхьэнэ зиIэ Iэ­натIэхэр ухуэн е къэ- гъэ­щIэрэщIэжын хуейщ. Пса­­­лъэм къыдэкIуэу жы­-пIэ­мэ, Шэшэн Республикэм щIыдагъэ къыщыщIаш и комплексыр, япэм хуэмы­дэми, зэфIэгъэувэжамэ, ­къиин куэд зэфIигъэкIынут. Апхуэдэ гулъытэ яхуэщIын хуейщ Сыбырми КъуэкIыпIэ Жыжьэми. ЩIалэгъуалэр зы утыку щы­­зэIущIэрэ щызэпсалъэу, щызэчэнджэщу къызэгъэ­пэ­щыпхъэщ, абыкIэ щIыпIэ телъыджэщ Кавказыр. Къи­щынэмыщIауэ, Владимир Владимирович, уэ иджы- б­лагъэ жыпIауэ щытащ 2030 гъэм ирихьэлIэу Iэ­щIагъэлI мелуани 3-м нэблагъэ щытхуримыкъу зэман къэхъуну шынагъуэ зэры­щыIэр. Абы иджы щыщIэ­дзауэ иужь димыхьэмэ, тхузэ­фIэмыкIыжынкIэ хъунущ. Правительствэр абы зэ­релэжьынур къызгуроIуэ, ауэ дэ, жылагъуэ лэ­жьа­кIуэ­хэри, дыхэлIыфIыхьыныр игъуэу къысщохъу. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, иджыпсту Кавказ Ищхъэ-рэм апхуэдэ унэтIыныгъэмкIэ лэжьэн щыщIэддзэмэ, зи гугъу пщIа бжыгъэм и Iыхьэ щанэр игъэхьэ­зы­рыфынущ. Абы хохьэ, си япэкIэ къэпсэлъахэм зи гугъу ящIа урысыбзэмрэ литературэмрэ, лъэп­къыб­зэ­хэм­рэ литературэхэмкIэ егъэ­джакIуэхэр гъэхьэ­зы­ры­ныр, нэгъуэщI куэди». Урысей Федерацэм ис лъэпкъ мащIэхэр зыгъэпIейтей Iуэхугъуэ зыбжанэ зэIущIэм къыщиIэтащ Дуней­псо Адыгэ Хасэм и президент Сэхъурокъуэ Хьэутий. Абы жиIащ анэдэлъхубзэр ­хъумэнымкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрми, Урысейм и нэгъуэщI хэгъэгухэми лэжьыгъэшхуэ зэрыщекIуэкIыр, иджыри зэфIэгъэкIыпхъэу щы­Iэр зэрымымащIэр. - Сэ япэу зи гугъу сщIынур зэрырагъаджэ тхылъхэмрэ пособиехэмрэщ. Къэбэрдей-Балъкъэрыр къапщ­тэ­мэ, анэдэлъхубзэхэр зэ­рырагъэдж тхылъу 92-рэ, пособие 50 къыщагъэсэбэп. Ауэ абыхэм ящыщ зыи къэралым щагъэбелджы­лахэм хэткъым. Ар абы ­хэдгъэхуэн папщIэ Москва идогъэхь, ар зыхуей хуэзэу къапщытэн папщIэ щIыналъэхэм щыIэ IэщIагъэлI- хэм я деж кърагъэхьыж, зэ­рыгурыIуэгъуэщи, дэ ди бюджетымкIэ а тхылъхэр къытхудэгъэкIыркъым, - жиIащ Сэ­хъурокъуэм. А Iуэхур нэхъ тыншу зэры­зэфIахын Iэмал гуэр къагупсысыну зыхуигъэзащ Сэхъурокъуэм УФ-м щIэныгъэ зэгъэгъуэтынымкIэ и ми­нистрым икIи жиIащ дэ зэ­ре­дгъэ­джэну тхылъхэр зэхэ­зыгъэувэфын е къэзып­щы­тэн IэщIагъэлIхэр, щIэныгъэ центрхэр, университет, гуманитар  институт дызэ­риIэр, абыхэм уи дзыхь ебгъэз зэрыхъунур. Адыгэ литературэм и классик, иджыб­лагъэ «Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэ лъапIэр къы­зыхуагъэфэща МэшбащIэ Исхьэкъ, балъкъэр цIыхубэ усакIуэ Зумакуловэ Танзиля сымэ хуэдэхэр комиссэм и тхьэмадэу лэжьэфынущ. Сэхъурокъуэ Хьэутий ­къы­хигъэщащ лъэпкъ мащIэхэм я бзэр зэраджын тхылъхэм ехьэлIауэ Президент фондым иригъэкIуэкI лэжьыгъэри, ауэ ахэри хабзэм игъэзэгъэн зэрыхуейр, абы хухахын ахъшэ щIы­налъэ бюджетхэм зэрамыIэр дыщIигъуащ. - А псом къадэкIуэу, анэ­дэлъ­хубзэхэр езыгъэджын IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырынми гулъытэ хэха хуэщIыпхъэу къызолъытэ, Ольгэ Юрьевнэ къызэрыхигъэщащи, - къыпищащ адэкIэ Хьэутий. - Урысыбзэр яджын папщIэ дэIэпыкъуныгъэрэ шэсыпIэрэ хуэныкъуэмэ, Владимир Владимирович, дэ ди анэдэлъхубзэхэм ­нэ­­хъыбэжу гулъытэ хуэ­щIып­хъэщ. Псом нэхърэ нэхъыщ­хьэр дэIэпыкъуныгъэщ, ар къызэрызэрагъ­э­пэ­щын уна­фэщ. Сэхъурокъуэм жиIащ лъэпкъ литературэм дэIэ­пыкъуным, зыхуей бюджет ахъшэр хухэхыным, форумхэр, съездхэр мыхъуу, лъэпкъхэм я тхакIуэхэм защIэгъэкъуэным гулъытэ ­хэха зэрыхуэщIыпхъэр, арын­шамэ, пщэдей анэ­дэлъхубзэмкIэ литературэм идгъэувэн тхыгъэ ды­­зэ­римыIэжынур. - Владимир Владимирович, дэ диIэ дунейпсо зэгурыIэныгъэм ипкъ иткIэ ди лъэпкъэгъухэр щыхэхэс къэ­ралхэм далъэIэсын, я бзэмрэ я щэнхабзэмрэ яхъу­мэжын папщIэ дадэIэпы­къун хуейщ. Абы къыдэкIуэу, ди зэманым хэхэс адыгэхэм урысыбзэри зрагъэщIэну жэрдэм яIэ хъуащ. Иджыри къэс адыгэбзэмкIэ егъэджакIуэ щIэлъэIуамэ, иджы адыгэбзэри урысыбзэри езы­гъэджыфын IэщIагъэлIщ къызыщIэупщIэр, ­ар Израилым (Кфар-Камэ), Тыркум, Иорданием ис-хэрщ. Ар къэрал политикэ-ми елъытащ, Урысейр Си­рием зэрыкъуэувам, нэ­гъуэщI къэралхэм зэрахущытым теухуауэ къилэжьа пщIэщ, - зыхуигъэзащ Сэ­хъу­рокъуэм къэрал уна­фэщIым. Сэхъурокъуэ Хьэутий ­УФ-м и Президент Путин Владимир фIыщIэ хуищIащ ди жылэм дзыхь зрагъэз щIалэщIэр ди республикэм и ­Iэтащхьэу къызэригъэ­кIуэ­жам папщIэ, КIуэкIуэ Казбек щхьэкIэ депутат ­72-м зэ­дэарэзыуэ Iэ зэраIэтар, езыр зыдэлэжьа, пщIэшхуэ зиIэу псэуа, лэжьа, ди республикэм и япэ Президенту щыта КIуэкIуэ Валерэрэ Путин Владимиррэ къэрал IуэхукIэ къы­зэрызэдэгъуэгурыкIуар жи­Iащ икIи абы и фэеплъым ноби пщIэ къызэрыхуищIым щхьэкIэ фIыщIэ хуищIащ. Сэхъурокъуэм къыхигъэща гугъуехьхэм я Iуэху зы­Iу­тыр къызэхуэсахэм я пащ­-хьэ кърилъхьэну Путин Владимир псалъэ иритащ Васильевэ Ольгэ: - Хуабжьу мыхьэнэшхуэ зи­­Iэ Iуэхущ узытепсэлъы-хьар, Хьэутий Хьэзрит и ­къуэ. Абы дэнэ хэ­гъэгу щыпсэу лъэпкъ мащIэри егъэпIейтей, - жиIащ Васильевэм. - Ныбжьэгъухэ, къэралым игъэбелджыла зэрырагъаджэ тхылъхэр фе­деральнэ бюджетым тхухих сом мелуани 10-мкIэ къэт­щэхуурэ щIыналъэхэм пщIэншэу зэбгредгъэххэращ, фызэрыщыгъуазэщи. Къ­эрал тхылъ тедзапIэ ды­зэримыIэм къыхэкIыу, езы тхылъ тедзапIэхэм жыла­гъуэ, щIэныгъэ, егъэджэ­ныгъэ экспертизэхэр къызэ­ра­гъэпэщри, къыдэгъэ­кIы­ным пыщIа Iуэху псори зэ­фIэкIа нэужь, традза тхы­­лъыр зэрырагъаджэм я бжыгъэм хыдогъэхьэ. Мы Iуэхум куэдрэ ды­тепсэ­лъы­хьащ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зэрырагъаджэ тхылъхэмрэ абыхэм я фIагъымрэ къэ­ралым дежкIэ мыхьэнэш-хуэ иIэщ. Ди министерствэм унафэ ищIри, тхылъхэм я фIагъыр къыщапщытэ къэ­рал центр ЕгъэджэныгъэмкIэ академием къыщызэIутхащ. Иджы тхылъ тедзапIэм къыдигъэкIа тхылъхэр эксперт центрым къагъэхьа нэужь, а центрым Къэбэрдей-Балъкъэрым, Санкт-­Петербург, псалъэм папщIэ, я щIэныгъэлIхэм зыхуагъа-зэ, щIэныгъэ, щIэныгъэ-­методическэ экспертизэ ира­гъэкIуэкIын щхьэкIэ. Мис ар къэрал заказ мэхъу. Абы къыхэкIыу, Хьэутий Хьэзрит и къуэ, дяпэкIэ фи щIэныгъэлIхэри Iуэхум къы­хэтшэнущ, ахэр арэзы зытехъуахэр зэрырагъаджэ тхылъ­хэм хэдгъэхьэнурэ къэ­­ралым и ахъшэкIэ къы­дэдгъэкIынущ. Ар дяпэкIэ апхуэдэу дгъэп­сыну ди мурадщ, Владимир Владимирович. УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым Лъэпкъ IуэхухэмкIэ и комитетым и унафэщI, Тэтэрхэм я лъэпкъ-щэнхабзэ федеральнэ автоно­мием и советым и Iэтащхьэ Гиль­мутдинов Ильдар къы­зэхуэсахэм я пащхьэ кърихьащ икIи къыдаIыгъыну лъэIуащ Урысейм ис лъэпкъ мащIэхэм Iэлыфбейр, пэ­жы­рыт­хэр, нагъыщэ гъэувыкIэхэр къахузэгъэпэ­щы­нымкIэ законым и проек-тыр. «НобэкIэ къапщтэмэ, лъэпкъ 30-м Iэлыфбей яIэкъым, нэгъуэщIу жыпIэмэ, тхыбзэншэщ. Мы законыр Правительствэр къыддэIэ­пы­къурэ къыдэкIамэ, хуабжьу Iэмэпсымэ лъэщ хъунут лъэпкъ тхыбзэ дунейм къы­техьэнымкIэ», - жиIащ Гиль­мутдиновым. Сенаторым зи гугъу ищIахэм ящыщщ ОТР телека­налым иджыблагъэ хэгъэгухэм ярита эфир зэманыр. Иджы пщэдджыжьымрэ пщы­хьэщхьэмрэ щIыпIэ программэр къыдагъэувэну хуитщ хэгъэгухэр, ауэ ­ОТР-м лъэпкъыбзэхэмкIэ нэтын ягъэхьэзырыну зэры­хуи­мытым къыхэкIыу, уры­сыбзэкIэщ зэрылэжьэнур. Абы къы­хэкIыу Гильмутдиновым къэ­рал Iэтащхьэм и деж нихьэсащ апхуэдэ лицензэ ОТР-м къыхузэгъэ­пэщыным щIы­налъэхэр зэ­рыщIэ­лъэIур. УФ-м и Федеральнэ Зэ­хуэсым ФедерацэмкIэ и ­Советым и УнафэщIым и ­къуэдзэ Умаханов Ильяс жиIащ: - Кавказыр Iэпкълъэпкъыр зэпызыщIэ псантхуэхэм ­изогъэщхь сэ, мыбы псори зэщIыгъуу гуфIэгъуэхэр ща­Iэт, гугъуехьхэм щапэщIэтщ. ЩэнхабзэмкIэ министрым Налшык щаухуэ Щэнхабзэ уардэунэр и кIэм нэгъэ­сынымкIэ сэбэп хъун ­хуейуэ зэрыжиIар си гуапэ хъуащ. Дэ дыхуэныкъуэщ щIалэ­гъуа­лэр щызэхуэтшэсын апхуэдэ IуэхущIапIэхэм. Пса­­лъэм къыдэкIуэу, Япэ каналымкIэ екIуэкI «Голос» шоум хуэдэ Кавказ Ищхъэрэм къыщызэдгъэпэщ щхьэ мыхъурэ, урысыбзэ- кIи лъэпкъыбзэхэмкIи уэрэд щыжаIэу?! Е Къэзан ще­кIэкIа WorldSkills чемпионатым хуэдэ, ArtSkills фIэтщу, лъэпкъхэм я IэпщIэлъап­-щIэ­хэм я зэфIэкI щагъэлъагъуэ зэпеуэ къызэдгъэ­пэщ-мэ, ехъулIэныгъэ иIэнукъэ?! ЕтIуанэу къыхэзгъэщыну сыхуейт лъэпкъыбзэкIэ тхэ тха­кIуэхэмрэ усакIуэхэмрэ гулъытэ хэха яхуэтщIын зэ­рыхуейр. Ди жагъуэ зэрыхъу­щи, зэдзэкIакIуэхэр диIэжкъым, абы къыхэкIыу ди тхакIуэ ныбжьыщIэхэр яцIы­ху­­ркъым, гулъытэкIэ, сау­гъэт­кIэ дгъафIэркъым. «Урысейм ис полякхэм я конгресс» федеральнэ лъэпкъ щэнхабзэ автоно­мием и унафэщI Романовэ Галинэ лъэIукIэ захуигъэзащ Путин Владимиррэ Васильевэ Ольгэрэ. Урысей Федерацэм къэралыгъуэ щызимыIэу ис лъэпкъхэм я анэдэлъхубзэр яджы­жы­ным­кIэ Iэмалхэр къызэрагъэпэщынымкIэ дэIэпы­къуэгъу хъуну. Лъэпкъ-щэнхабзэ автономиехэм ирагъэкIуэкI а лэжьыгъэр, ауэ абыкIэ сэбэп хъун къудамэ УФ-м цIыхухэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и министерствэм хэмытмэ, Iуэхухэм пэлъэщынукъым. Къищы­нэ­мыщIауэ, Романовэм къелъытэ, курыт еджапIэхэм анэдэлъхубзэхэмкIэ прог­раммэм и лей егъэджэ­ныгъэ сыхьэтхэр къыщы­зэ­рагъэ­пэщын хуейуэ, абыкIэ министерствэм школхэр ­хуит имыщIауэ сабийхэр щра­гъэ­джэнукъым. Путин Владимир зэIущIэм хэтахэм фIыщIэ яхуищIащ икIи къапсэлъам Iуэху пы­у­хыкIа кърикIуэн зэрыхуейр жиIащ.