ХьэIишэт и гур зи щыпыIэркъым унэм: дунейр щыуэфIхэм къыщIокI­ри, пщIантIэм дэт тIысыпIэм щотIысэх. ГъащIэ гъуэгуанэшхуэ къэ­зыкIуа цIыхубзым игу къигъэ­кIы­жын и мащIэ - и сабиигъуэр, фызабэу къанэу гугъуехьыр зи натIэу къэгъуэгурыкIуа и анэр, и школ лъэхъэнэр. Сыту щIэхыщэу блэлъэта илъэсхэр. Сабий иригъэджэну япэ дыдэу класс бжэщхьэIу щебэкъуа махуэмрэ нобэрэ я зэхуаку дэлъщ илъэс 65-рэ. АтIэми, а зэманыр напIэдэхьеигъуэм къызэринэкIа къы­фIощI. А здэщысым еджакIуэ цIыкIу­хэр блэкI-къыблэкIыжу илъэгъуамэ, я макъ зэхихамэ, ХьэIишэт нэщхъыфIэ къохъу икIи мазэ бжыгъэ ипэкIэ къызыпэрыкIа IэнатIэр, иригъэджа сабийхэр и нэгу къы­щIоувэ, абыхэм яхэту къызыфIегъэщIри, пхужымыIэным хуэдизу дэрэжэгъуэ ин егъуэт. 

И адэ Ехъутэныдж Дин ищIэжыркъым ХьэIишэт. Абы щыгъуэ ар сабий дыдэт. Бийр ди хэкум къыщытеуэм фронтым япэу дашахэм яхэхуат и адэр. Унагъуэм иужькIэ къащIащ Дин и Iуэхур зэрыхъуар: гъэрыпIэм ихуэри, абы иужькIэ и хъыбар гуэри къэIужакъым. Сыт ищIэнт бынищ къызыхуэна анэм? И бгыр щIикъузэри, гугъуехьыр и натIэу лэжьащ, и сабийхэм я ныбэ имыгъэныкъуэу, щыгъыныджэу димыгъэту. 
ХьэIишэт щысабий цIыкIум ехъуа­псэрт школым кIуэ нэхъыжьыIуэхэм. ИкIи еджэным апхуэдизу зи нэ къы­хуикI и сабийр анэм ешэри, щIегъэтIысхьэ япэ классым, ХьэIишэт ­нэхърэ нэхъ цIыкIуи нэхъыщIи яхэ­мыту. Илъэсихт зэрыхъур. Уеблэмэ япэ урокым егъэджакIуэм жиIэм зэ­фIэту едэIуауэ щытащ, партэм къы­дэщыртэкъыми. 
Еджэну, и щIэныгъэм хигъэхъуэну, нэхъыбэ зригъэщIэну зи нэ къикIыр щхьэусыгъуэ лъыхъуэркъым. Ап­хуэ­дэт ХьэIишэти. Унагъуэм сыт хуэдэ ­къалэн и пщэ къыщыдэхуэми, абы щхьэкIэ и дерсхэр Iэпэдэгъэлэл ищIыр­тэкъым. И анэр жьыуэ дэкIа нэужь, зэфIигъэкIын хуейуэ Iуэху ­зыкъом къыпэплъэрт хъыджэбз ­цIыкIум. Уеблэмэ, блэкIми-къыб­лэ­кIыж­ми ягъэ­щIагъуэу, я унэшхуэм сэху къыщрити щыIэт. Апхуэдэу, и егъэ­джакIуэхэр къыхуэарэзыуэ фIы дыдэу еджащ Ехъутэныджхэ я пхъур. Школым сыт хуэдэ Iуэху къыщрахьэ­жьэми, жыджэру хэтащ, уеблэмэ я классым и старостэуи щытащ.
Ебланэ классыр къиуха нэужь, Налшык дэт педучилищэм щIэтIысхьащ ХьэIишэт икIи ар ехъулIэныгъэкIэ ­къиухащ, нэхъыфI дыдэу еджахэм яхэту. Училищэ нэужьым абы и мурадащ, и щIэныгъэм адэкIи хигъэхъуэн хьисэпкIэ, еджапIэ ищхьэм кIуэну, арщхьэкIэ и анэм къыхуидакъым, ла­жьэмэ нэхъ тэмэму къилъытэри. Арати, уващ Вольнэ Аул дэт 17-нэ школым, пэщIэдзэ классхэр иригъаджэу. ЕгъэджакIуэ ныбжьыщIэм бгъэдэлъ Iуэху зехьэкIэр гъэщIэгъуэнт. Япэ классым къыщIэтIысхьа цIыкIухэм хьэрфхэр щаригъащIэкIэ, тетрадым ит линэм хуэдэ доскам мелкIэ щритхъэрт. А иритхъам хьэрфитI иритхэрти, абы ещхьыркъабзэу я тетрадхэм иратхэну яхуигъэувырт. Урок псом хьэрфитI. ИкIи зи хьэрфхэр къуабэбжьабэхэм яйр тэмэм, я хъэтIыр дахэ хъухункIэ иригъэлIалIэрт.
Сабийр тэмэму еджэн, жыIэдаIуэу щытын папщIэ, школым щыгъэува ­хабзэхэми тетын зэрыхуейр фIыуэ къыгурыIуати, япэ классыр къы­щы­IэщIалъхьам щыгъуэ, зы къэмынэу иригъэувэкIри, быдэу яжриIащ: «Мыбдеж фыщыджэгуи, къыщывжыхьи, фызэрымыгъэкIийуэ фыщыпсалъи хъунущ. Ауэ урокым щэху цIыкIуу, фи Iэхэр партэм телъущ фызэрыщIэсынур. Ар быдэу зыгурывгъаIуэ». 
«Зы жьэм жьэдыхьэр жьищэм жьэдохьэ» жи. Бзылъхугъэ щIалэм и егъэ­джэкIэм и хъыбар зэхахат куэдым икIи я быныр абы и классым хагъэтIыс­хьэну школым лъэIуакIуэ къакIуэр мащIэтэкъым: и Iыхьлыи, и гъунэгъуи, псом хуэмыдэу къулыкъущIэхэрат зи сабий абы и деж нэхъыбэу къэзышэр. Зыпэрыт лэжьыгъэм апхуэдизкIэ хьэ­щыкъ хуэхъуати, ХьэIишэт и гъащIэр и нэгу къыхущIэгъэхьэртэкъым цIыкIу­хэм яхэмыту. Абы и зэхуэдэт ири­гъаджэ дэтхэнэ зыри, и быным хуэдэуи псоми елIалIэрт. КъимыдэкIэ, нэхъыфIу еджэхэм нэхъ хуэмыхуIуэхэр дригъэплъеин папщIэ, къигупсысат мыпхуэдэ Iэмал: блыным къыкIэрилъ­хьат я цIэ-унэцIэхэр гупищу гуэшауэ зэрыт тхылъымпIэ: япэ гупым фIы дыдэу еджэхэр къыщыгъэлъэгъуат, етIуанэм «щы» зимыIэхэр, ещанэм - нэхъ къыкIэрыхухэр. Зэман дэкIырти, «щыкIэ» еджэхэр нэхъыфIхэм я гупым хэхуэрт, плIы къэзыхьхэр фIы дыдэм я сатырым кIуэрт. 
- Москва къикIри, зы гъэ щIэныгъэ Iуэхум телажьэ къэпщытакIуэ гуп къэкIуат республикэм, - жеIэ ХьэIишэт, - ахэр си деж къашэри, урокыр зэрезгъэкIуэкIым щыгъуазэ хуащIащ. Щы­щIэкIыжым «фIы дыдэу ибогъэкIуэкI, гунэс тщыхъуащ» жари къысщыт­хъуащ. Абы иужькIэ, куэд дэмыкIыу, гъуэгыу си деж къокIуэ адрей пэщIэ­дзэ классыр зи IэмыщIэ илъ бзылъхугъэр: «Си урокым комиссэр щIэсати, си лэжьэкIэр дыкъуакъуэу къызжа­Iащ, уэ укъыздэIэпыкъуну арэзы ­ухъумэ, сагъэлэжьэнущ, арыншамэ сыIуагъэкIыжынущ». - «Ахьей, сыбдэ­Iэпыкъун», - жысIэри зэманыфIкIэ се­лIэлIащ. А гугъу сызыдехьар, иужь­кIэ уеблэмэ завуч хъуауэ щытащ. Псапэтэкъэ гузэвэгъуэ зылъэIэсам зы­щIэбгъэкъуэну? 
И Iуэхур дэкIыу, щытхъу иIэу лажьэми, ХьэIишэт игу зэгъакъым университетым мыкIуэу. Зэрылажьэм хуэ­дэурэ ари къиухыжащ. Куэд дэ­мы­кIыуи унагъуэ ихьащ. Абы щхьэгъусэ хуэхъуари щIэныгъэлIт, егъэджа­кIуэ­хэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ инс­титутым щылажьэ Къанокъуэ Борист.
Къанокъуэ ХьэIишэт курыт школ №17-м щыщыIа 70 гъэхэм хуозэ щIэ­ныгъэ IуэхумкIэ жэуаптакIуэ къулыкъу­щIэхэм егъэджакIуэхэри ныбжьы­щIэ­хэри еджэн Iуэхум нэхъри куууэ хашэн хьисэпкIэ къызэрагъэпэщу щыта Iуэхугъуэ зэхуэмыдэхэр. Школ къэс ­пэ­щIэдзэ класс зырыз къыхашурэ ­зэп­рагъауэрт, сабийхэм я щIэныгъэр зды­нэсыр къапщытэу. ХьэIишэт и сабийхэр апхуэдэхэм ягъэкIуати, зэм япэ увыпIэр, къыкIэлъыкIуэ зэпеуэм 2-нэ увыпIэр къыхуагъэфэщащ. 
А лъэхъэнэм Налшык и санаторэ-хэр здэщыIэ щIыналъэм щаухуат школыщIэ. ЕджапIэщIэм и уна­фэ­щIым зэхуишэсырт къалэм щыIэ егъэджакIуэ нэхъыфIхэр. ПэщIэдзэ клас­сыр зыIэщIилъхьэн къилъы­хъуэурэ, зы егъэджакIуэ ишэри, игу дыхьакъым, нэгъуэщI зы аргуэру къыхуа­гъуэтри, ари зыхуейм хуэдэу къы­щIэкIакъым. ЩIэупщIэурэ Къа­-но­къуэм и цIэфI щызэхихым, телефонкIэ къепсэлъащ икIи и деж ­ири­гъэблэгъащ. Зыбжанэрэ къе­-лъэIуащ, арщхьэкIэ ХьэIишэт яху­те­чыр­тэкъым: игу пыкIыртэкъым мо ­зэса, фIыуэ илъэгъуа школыр къигъэнэну: 
- Си щхьэгъусэм сытригъэгушхуэри, сыкIуауэ щытащ а еджапIэщIэм. Си лэжьэкIэм щыгъуазэ зищIа нэужь, школым и унафэщIыр аргуэру къы­зэлъэIуащ я деж лэжьапIэ сыувыну. Апхуэдэу щытрагъэчыныхьым сыу­вауэ щытащ санаторэ школ езанэм. 
ЕджапIэщIэм къанэри, илъэс 40-м щIигъукIэ щылэжьащ ХьэIишэт. Щы­лэжьащ, и IэмыщIэ къихуа дэтхэнэ ­зыми щIэныгъэфI зэрыбгъэдилъ­хьэ­ным, гъэсэныгъэ тэмэм зэрагъуэ­тыным и акъыли, и зэфIэкIи щхьэу­-зыхь хуищIу, и щхьэ Iуэхум нэхърэ ар игъэнэхъапэу. И IэнатIэм Iэхъуэгъуэ­тегъэкIыу бгъэдыхьэу есатэкъым ар. 
Школ къэзыухахэм, балигъ, унагъуэ хъужахэм и нэхъыбапIэм я япэ егъэджакIуэр зэм-зэм IэфIу ягу къагъэкIыж, дауи. Налшык дэт 27-нэ курыт еджапIэм щылажьэ Тау Элеонори ящыщщ абыхэм. 
- Илъэс 40-м щIигъуащ 4-нэ клас­-сыр ХьэIишэт къызэрыдигъэухрэ. Телъыджэращи, абы и ныбжьыр илъэс 80-м щIигъуами, егъэлеяуэ гуры­-хуэщ, апхуэдиз зэман дэкIа пэтми, дэ тщыщ дэтхэнэ зыри я цIэ-унэцIэкIэ ещIэж, ди адэ-анэхэри щыгъупщакъым. Ар ди анэ етIуанэу фIэкIа дыбжакъым зэи. Фи фIэщ зэрыхъун, абы и макъ зригъэIэтауэ, къэгубжьауэ дрихьэлIакъым - и плъэкIэ къудеймкIэ къатщIэрт къытхуэарэзырэ къытхуэмыарэзырэ, - жеIэ Элеонорэ. - Ди классым щеджа псоми щхьэж и IэнатIэ щагъуэтыжащ гъащIэм. Зы цIыху къытхэкIакъым гъуэгу пхэнж теувауэ. Ар зи фIыщIэр, шэч хэмылъу, Хьэ­Iи­шэтщ. Дэ, абы иригъэджахэр, ды­зэ­классэгъуауэ зыдбжыркъым - псори зэдэлъхузэшыпхъум хуэдэущ дызэ­ры­зэхущытыр, ди егъэджакIуэфIым апхуэдизкIэ дызэкъуигъэуващи. ИтIа­нэ, гъэщIэгъуэныращи, хъэтI дахэ ­зимыIэу зыри къытхэткъым. Си щхьэ­кIэ, сыпсэуху ХьэIишэт згъэгъуэ­щэ­нукъым - ар къызэрыдэлIэлIар, абы къытхуищIам и инагъыр псалъэкIэ пхуэмыIуэтэным хуэдизщ. 
И IэнатIэм зэрыпэрыувэрэ Къано­къум иригъэджам я бжыгъэр 2600-м щхьэдох. Апхуэдиз сабийм дэтхэнэри бущиин, тетрадхэр, дерс ептахэр къыупщытэн хуейуэ. Ауэ сызыпэрытыр IэнатIэ гугъущ, сезэшащ жиIэу зэи къэ­дзыхакъыым, къэлэнджакъым. Уеблэмэ школым щымыкIуэ, цIыкIу­-хэр щемыджэ, зыгъэпсэхугъуэ махуэхэр фIэкIыхьт, сыту жыпIэмэ абы и лъэр щIэзыгъэкIыр, и гъащIэм къы­пызыщэр и псэм щыщ Iыхьэ хъуа школырт, иригъаджэ сабийхэрт. «Мазэ бжыгъэ фIэкIа хъуакъым IэнатIэм ­сыкъызэрыIукIрэ, итIани зэман куэд дэкIауэ къысщохъу, Iейуэ сахуозэш си сабийхэм». 
И IуэхущIафэм къыпэкIуэу къра­тауэ, ХьэIишэт ехъумэ щIыхь тхылъ зыкъом. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, щIэныгъэ Iуэхум теухуауэ ди респуб­ликэм щыфIащ цIэ лъапIэм хуэдэ ­иIэкъым. ЩIэблэр гъэсэным, егъэ­джэным илъэс 65-кIэ къыщIэмыхуэу, пщIэшхуэ иIэу бгъэдэта цIыхубз щыпкъэм «Къэбэрдей-Балъкъэр ­Республикэм щIыхь зиIэ и егъэджа­кIуэ» цIэр зэрыхуэфащэм шэч къытезыхьэн абы иригъэджахэми, къы­дэ­лэжьами яхэту фIэщхъугъуейщ. 
Сыт нобэ Къанокъуэ (Ехъутэныдж) ХьэIишэт къару къезытыр, и гур зыгъэфIыр, дунейр нэху къыщызы­-щIыр? Япэрауэ, езым ещхьу щабэу, цIыхугъэ, адыгэ хабзэ хэлъу ипIа и щIалэ закъуэрщ - Алимщ. Къы­кIэ­лъыкIуэрауэ, и IэмыщIэ илъа и гъэ­сэнхэм зэращымыгъупщэрщ, къанэ щIагъуэ щымыIэу, балигъ гъащIэм ахэр лъэ быдэкIэ зэрыхэуварщ, и щхьэр лъагэу илъагъуж хъуну, и IуэхущIафэм екIурэ ещхьу зэрыбгъэ­дэтарщ. Апхуэдэ нэхъыжьыфIхэр лъэп­къым диIэныр фIыгъуэ мы­лъытэщ.

САУТ  СулътIан.