Дунейм щикъухьа адыгэхэм лIэщIыгъуэ хьэлъэ къызэранэкIахэм ямылъытауэ адрей лъэпкъхэм яхэмыкIухьыжу къызэрызэтенар ди Хабзэм и фIыщIэщ. Иджы щыхупIэм иува езы Адыгэ Хабзэм лъэпкъым зыщIэдгъэкъуэжыну, къыдэтхыжыну игъуэ хъуащ. Ди цIыху пэрытхэм, губзыгъэхэм, зи зэхэщIыкIыр лъагэу, щIэныгъэ хуэфащэ зыбгъэдэлъхэм, ахэр дэнэ къэрал щыпсэуми, акъыл зэхэдзэ ящIу, егугъуу ди Хабзэм хэщIар, кIэрыхуар ирагъэгъуэтыжыныр къалэну зыхуагъэувыжыпхъэщ. Арами, псалъэжьым жеIэ „ипкIут из зэрымыхъужыр“.

 
Адыгэ Хабзэм и къэкIуэкIэхэр зэхуэхьэсыным, джыным, къыдэгъэкIыным акъылыфIэ мащIэкъым елэжьар икIи елэжьыр. АбыкIэ куэдым я фIыщIэр жыIэпхъэт, е 18-19-нэ лIэщIыгъуэхэм псэуахэу. ЩIэныгъэлI куэдым, урысхэри хамэ къэралхэм ящыщхэри яхэту, адыгэ тхыдэм, щIэнхабзэм, бзэм, псэукIэм тепсэлъыхькIэрэ, ди Хабзэм и лъэныкъуэ куэди къагъэлъэгъуащ. Ауэ ар нэхъ ирикъуу зэхуэхьэсын щаублар Совет зэманым, илъэс 40 хуэдизкIэ узэIэбэкIыжмэщ.
Мы IуэхугъуэмкIэ япэ гъунэ изылъахэм ящыщщ Бгъэжьнокъуэ Барэсбий („Адыгский этикет“, Налшык, 1978) – ди хабзэхэр нэсу къэзыхутэу ахэр урысыбзэкIэ дунейпсо щIэныгъэ утыкум изыхьар Мыжей Михаил („Адыгэ хабзэхэмрэ ди зэманымрэ“, Черкесск, 1980) – хабзэм теухуауэ адыгэбзэкIэ япэ тхылъ къыдэзыгъэкIам, МафIэдз Сэрэбий („Адыгэ хабзэ“, Налшык, 1994) – тхыгъэ щхьэпэ зыбжанэ зи IэдакъэщIэкIыр. Мы Iуэхур кIуэтэным, Хабзэм кодекс теплъэ етыным акъылыфI халъхьащ Мамхэгъ Раи, Нало Заури, Шорэ Ибрэхьими, нэгъуэщIхэми.
Щхьэхуэу къыхэгъэщыпхъэщ Унэрокъуэ Мирэрэ Унэрокъуэ Раерэ къытщIэхъуэ щIэблэм ину зэрыхуэупсахэр. Абыхэм щIэблэм япэ адыгэ хабзэм зэрызыхурагъэсэну тхылъхэр япэ классым къыщыщIэдзауэ ебгъуанэр къиубыду щхьэхуэ-щхьэхуэурэ хузэхалъхьэри къыдагъэкIат. Тхылъхэр удахьэхыу фэбэ сурэтхэмкIэ гъэщIэрэщIащ. Нэхъыщхьэр арщи, ди щIэблэм, ныбжь елъытакIэрэ, темызашэу, уеблэмэ фIэхьэлэмэту, дихьэхыу, Хабзэм и къекIуэкIыкIэхэр лъэпкъым и пащхьэм иралъхьэжащ. Адыгэ Хабзэм и пщIэр къэIэтыжынымкIэ зыхуэбгъадэ хъун щымыIэу икъукIэ Iуэху щхьэпэщ ар. 
Мы Iуэху уэгъурлыуэ Хэкужьым къыщаIэтам яхуэфащэ хэлъхьэныгъэ хуащI хэхэс адыгэхэми. Ахэракъэ-тIэ, „Хэкужь хабзэжь къранэркъым“ жызыIар. Хэкур щрагъэбгынам щыгъуэ здрахауэ щыта хабзэжь-хабзэфIу яхъумэфар хэкужьым щыIэм йобэкI! А псори къаугъуеижу зэхэтлъхьэжатэмэ, хэпщIыкIыу лъэпкъ Iуэхур игъэкIуэтэнт. ЖаIэкъэ „удын зэхэдзэ нэхърэ акъыл зэхэдзэ“.
Дэ быдэу зыхэтщIауэ щытын хуеящ адыгэхэр щIэунэхъуам, къалъыса тхьэмыщкIагъэ инхэм я щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэу щытыр лъэпкъым и лъым хэлъ зэгурымыIуэныгъэр зэрыарар. ЗэгурыIуэмрэ зэлъыкъуэтыныгъэмрэ дяку къдэлъатэмэ, лъэпкъым игъэув мурад дахэхэр къехъулIэнт, къэщIэрэщIэжынт, тхыдэм, зызыхъуэж гъащIэм къагъэув лъэпощхьэпохэр ехъулIэныгъэкIэ къызэднэкIынт. 
Хабзэр хуэм-хуэмурэ зэрытIэщIэхум, абы кърикIуэнкIэ хъуну тхьэмыщкIагъэм, лъэпкъ щэнымрэ хабзэмрэ къэгъэщIэрэщIэжа зэрыхъуным теухуауэ иджыблагъэ псалъэмакъ кIыхь щрагъэкIуэкIащ Адыгэ 1-TV каналым и журналист Емуз Бэезыт къызэригъэпэща нэтыным. А эфир занщIэм видеозэпыщIэныгъэкIэ щызэпсэлъащ Тыркум, Израилым, Хэкум щыщ адыгэ гуп. Нэтыным къыщапсэлъахэм тепщIыхьмэ, пэжщ, хэкурысхэм ящыгъупщэжа хабзэ куэд хэхэсхэм яхъумащ, хэхэсхэм зыхамыщIыкIыххэ хабзэ гуэрхэри хэкурысхэр зрахьэ. Нэхъ нэщIэбжьэращи, Тыркум щыпсэу адыгэхэм къащIэхъуэ щIэблэм адыгэ хабзэр зэран къахуэхъуу, зыхэс культурэм къемызэгъыу, тыркухэм къагурымыIуэу жаIэ щIалэгъуалэм. Адэшхуэ-анэшхуэхэр адыгэбзэм къабзэ дыдэу ирипсалъэмэ, адэ-анэхэм зыгуэр къыбжаIэфмэ, я бынхэм ящIэххэкъым, къагурыIуэркъым, «дджарэт» жаIэкъым. 
Адыгэм и тхыдэр зэрицIыхуж илъэс мини 6-м къриубыдэу хабзэ дахэ бжыгъэншэхэр зэхуихьэсу, абы тету нобэм къэсами, нобэкIэ тцIыхужыр мащIэ дыдэщ: хьэгъуэлIыгъуэ Iэнэмрэ хьэдагъэ хабзэмрэщ нэхъыбэу зетхьэр. Адрейхэр щыIаи-щымыIаи! 
Лъэпкъыр лъэпкъ зыщIыжыр и хабзэмрэ и бзэмрэщ. Уэ езым уи хабзэ уимыIэжмэ, уи бзэ пIурымылъыжмэ, уи щэныр умыцIыхужмэ, модрейми-мыдрейми ущымыщу, узищIысри умыщIэжу, цIэи-щхьэи уимыIэу аракъэ къикIыр?! Дыхуит-тIэ, апхуэдиз къарурэ зэманрэ трагъэкIуадэу ди адэжьхэм яубзыхуа хабзэр дгъэкIуэдыжыну? Аратэкъэ Кавказ зауэжь лъэхъэнэм хэкIуэда ди лъэпкъэгъухэр я псэр, щымысхьыжу, щIатари – ди напэр, щIыхьыр, бзэр, хабзэр, щIыналъэр хъумэным?! Едгъэлейрэ, хьэмэрэ щыхупIэм дыщхьэщыт…

Тамбий Гуащэмахуэ.