Мэкъуауэгъуэм и 14-м Налшык  ще­кIуэкIащ ЩIэныгъэхэмкIэ Дуней­псо Адыгэ Академием къызэ­ригъэпэща щIэныгъэ зэIущIэ. «Зи хуэдэ щымыIэ адыгэ уэщIкъэхъугъэ (экологие) щэнхабзэ» зыфIаща Iуэхугъуэм хэтащ ЩIДАА-м и академикхэр, Гуманитар къэхутэныгъэ­хэмкIэ Адыгэ Республикэм и институтым и лэжьа­кIуэхэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и щIэныгъэлIхэмрэ.
 
ЗэIущIэр къызэIуихащ ЩIДАА-м и япэ вице-президент, философие щIэ­ныгъэхэмкIэ доктор, Гуманитар къэ­хутэныгъэхэмкIэ Адыгэ Республикэм       и институтым и унафэщI ЛIэужь Iэдэм: 
- ЦIыхумрэ уэщIкъэхъугъэмрэ пхузэ­кIэ­щIэмыхыну зэпыщIащ. Ар фIыуэ къызыгурыIуэу щыта пасэрей адыгэм щIыуэпсым пщIэшхуэ хуищIырт. Абы щыхьэт техъуэ хъыбархэр нобэ къихьэсыжащ ди IуэрыIуатэм. Псалъэм ­папщIэ, адыгэм къыгурыIуэрт щIыуэп­сым ириха лейр гъэнщIыжын зэры­хуейри, унэ щищIкIэ къигъэсэбэпыну ириха жыгым хуэдиз дыдэ хисэжырт. Хабзэм идэртэкъым удзыр къипчу.   «Уи адэшхуэм и пащIэр къытыбофы­щIыкI», - жаIэрт. Ди лъэпкъым апхуэ­дизу пщIэ зыхуищI нэхъыжьым ирипэ- с­ынкIэ хъуну икIагъэм хуигъадэрт удз къичыныр, апхуэдизкIэ щIыуэпсым лей ирихынкIэ шынэрти. Къищынэ­мыщIауэ, щакIуэхэм шабзищ нэхъыбэ ямыIыгъыу мэзым кIуэрт. Абы къикIыр ямылейуэ псэущхьэ къиукI зэрымы­хъунур арат. ЗэрыхуагъэфащэмкIи, адыгэ ныпым тет шабзищыр къызы  техъукIыжар а хабзэ дахэрщ. Адыгэм зэи щIэжьеймрэ псэущхьэ дахэхэмрэ ­къиукIыртэкъым. А псори лъабжьэ ­хуэ­хъужауэ жыпIэ хъунущ уэщIкъэ­хъугъэм ехьэлIауэ ди адэжьхэм яхэлъа щэнхабзэ телъыджэм, - жиIащ абы. 
КъыкIэлъыкIуэу къэпсэлъащ ­ЩIДАА-м и щIэныгъэ секретарь нэхъыщхьэ, КъБР-м и Парламентым и ­депутат, биологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор Щхьэгъэпсо Сэфар-бий. Ар тепсэлъыхьащ пасэрей адыгэм и хьэл-щэныр, псэукIэр, дуней тетыкIэр зыхэпсэукI щIыуэпсым елъытауэ зэ-       ры­щытам, абы къэзыухъуреихь дунейр иригъэфIакIуэу, ихъумэу къызэрыгъуэгурыкIуам.
- Языныкъуэ щIэныгъэлIхэм къызэ­ра­хутамкIэ, лъэпкъыр гугъу нэхъ ехьыху, ар зыхэпсэукI щIыуэпсым пщIэ нэхъ ­хуищIырт. Пасэрей адыгэ лъэпкъхэр псэущхьэ зэмылIэужьыгъуэхэр куэду зыщIэс мэз Iувхэм я Iэхэлъахэм, хьэуар щынэхъ къабзэ, щIымахуэр щымыуае, сытым дежи бдзэжьей щигъуэтыну хы Iуфэм, щетIысэхырт. ЩIыуэпсым и ­мы­хьэнэмрэ абы хуэсакъын зэры­хуеймрэ къызыгурыIуа адыгэ лъэпкъ-хэм къадекIуэкIырт «цIыху-уэщIкъэ­хъугъэ» зэпыщIэныгъэм ехьэлIа хаб­зэш­хуэхэр. Хы фIыцIэм къыщыщIэ­дзауэ Хъэзэр (Каспий) тенджызым нэс я зэхуаку дэлъ щIыналъэр яIыгъащ адыгэхэм. Илъэс мини 6-м щIигъуа и тхыдэр зы­щIэж ди лъэпкъым къыдэ­гъуэгуры­кIуащ щIым телэжьэныр, Iэщ зехуэныр, бдзэжьей ещэныр, жыг-хадэ хэсэныр, бжьэ гъэхъуныр. Ахэр псори щIыуэпсым ехьэлIа Iуэхугъуэщ икIи абы адыгэм пщIэшхуэ хуищIу зэрыщытам и нэ­щэ­нэщ «анимизм» жыхуэтIэ фIэщ­хъу­ныгъэр. КъэкIыгъэхэмрэ псэущхьэ­хэмрэ псэ яIуту зи фIэщ хъу адыгэхэм пщIэ ­хуащIырт Тхьэгъэлэдж, Лъэпщ, Ахын, Къуэдэс, Мэзытхьэ, Псыхъуэ­гуащэ, ­нэгъуэщI тхьэхэм. Урыс тхыдэмрэ Iуэ­рыIуатэ литературэмрэ къахощыж па­сэрей адыгэхэм дунейм и щытыкIэм, абы зэрызихъуэжым, гъэм и зэманхэм зэрызэблахъум фIыуэ хащIыкIыу, щхьэж ехьэлIа лэжьыгъэхэм щыгъуазэу зэрыщытар. Абыхэм ящIэрт щIыуэпс насыпыншагъэхэм зэрыпэ­щIэт, къэкIыгъэхэр, Iэрысэхэр, Iэщыр зэрагъэбагъуэ Iэмалхэр. Адыгэ профессор цIэрыIуэ БакIуу Хъанджэрий зэритхамкIэ, сыт хуэдэ лъэкъми хьэм­тетыгъуэрэ егъэ­зыхыгъуэрэ иIэщ. Ады­гэм егъэзыхы­гъуэ хуэхъуар Урыс-Кавказ зауэжьырщ. Абы адыгэм и щэнхабзэри  экономикэ-ри зэтрикъутауэ, а ­зауэм хабзэ куэд дэкIуэдауэ жыпIэ хъунущ. Ди лъэпкъыр апхуэдизу зэпха щIыуэпсыр къигъанэу, хэкур ибгынэн хуейт. Зауэм зэхикъута ди щыIэкIэ-псэу­кIэр щызэтраублэжар илъэс 30 дэ­кIауэщ. Арами, 1953 гъэм Лабэ Iуфэ и Iэхэлъахэм къыщахутауэ щытащ илъэс 560-рэ зи ныбжь псей жыг! Абы метр 64-рэ и лъагагът, сантиметри 190-рэ и бгъуагът. Къищы­нэ­мыщIауэ, илъэс 718-рэ зи ныбжь уэздыгъей, илъэси 100-м щIигъу щиху, нэ­гъуэщI жыг телъыджэ куэд къыщагъуэтат адыгэ щIыналъэм. Ар хъума зэ­ры­хъуар зи фIыщIэр, дауи, ди лъэп­къым зэрихьа уэщIкъэхъугъэ щэнхабзэрщ, - къыхигъэщащ Щхьэгъэпсом. 
Адыгэ лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуа шы зехуэным-рэ зекIуэмрэ уэщIкъэхъугъэм къыхэкIа лэжьыгъэу, дуней тетыкIэу зэрыщытам, абы ди адэжьхэр лIыхъужьыгъэрэ хахуагъэкIэ зэрипсыхьыжауэ щытам тепсэлъыхьащ тхыдэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Адыгэ Республикэм и институтым эт­нологиемрэ лъэпкъ гъуазджэмкIэ и къудамэм и унафэщI Хьэткъуэ Самир. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал универ­ситетым биологиемкIэ и къудамэм и ­доцент, биологие щIэныгъэхэмкIэ кан­дидат Хьэтыхъу Iэубэчыр и гугъу ищIащ иужьрей зэманым Налшы­кыпсым къы­техьа леймрэ кърикIуэнкIэ хъуну щIыуэпс насыпыншагъэмрэ. Адыгэ эт­ноботаник цIэрыIуэ Хьэкъун Бэрасбий щIэныгъэм хуилэ­жьамрэ абы и лэ­жьыгъэхэр нобэм къыздэсым ди ­гъуа­зэу зэрыщытымрэ теп­сэлъыхьащ «Iуащ­хьэмахуэ» тхылъ те­дзапIэм и адыгэ ­къудамэм и редактор нэхъыщхьэ ­Джэ­рыджэ  Арсен.
УэщI­къэхъугъэ щэн­­хабзэр къызэгъэ­пэщыжынымкIэ эт­но-э­коло­гием игъэзащIэ къалэным, а Iуэхум епха философие еплъыкIэхэр къагъэнэIуащ Гума­нитар къэхутэныгъэхэмкIэ Адыгэ Республикэм и институтымрэ Адыгэ къэ­рал университетымрэ я лэжьакIуэхэу Ща­уэ Асфаррэ Нэхей Вячеславрэ. 
Бзэ щIэныгъэхэм я къэхутэныгъэш­хуэхэмкIэ зэIущIэм къекIуэлIахэм ядэгуэшащ КъБКъУ-м адыгэбзэмрэ ли-     тературэмкIэ и къудамэм и лэжьакIуэ, филологие щIэныгъэхэмкIэ кандидат УнэлIокъуэ Вячеслав: 
- ЩIыуэпсым щилъагъу, щызэхих ­макъхэр лъабжьэ ищIу цIыхум игъэбзэрэбза адыгэбзэм хэтщ пасэрейхэм уэщIкъэхъугъэм хуащIу щыта пщIэр, ахэр къэзыухъуреихь дунейм елъытауэ зэ­рыщытар къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр. Абыхэм ящыщщ «пщIэн», «вэн», «тIэн» глаголхэр. ГъэщIэгъуэны­щэщ «пщIэным» къытехъукIыжа псалъэхэм щIэлъ мыхьэнэр. «ПщIэнтIэн» жиIэмэ, псы къокIуэн къокI. Псы къыщокIуэр ущылажьэм дежщ. Апхуэдэу, пасэрейр егупсысащ: «УпщIэмэ, утIэмэ - укъоплъ, псы къожэх. Ауэ щыхъукIэ, а щытыкIэр къыпхуэгъэлъэгъуэнущ «пщIэн­тIэн» псалъэмкIэ. Апхуэдэщ «пщIэн­тIэпс» щыIэцIэри - ущыпщIэкIэ, ущытIэкIэ къокIуэ псы. Мы гупсысэ-   кIэм утету бзэм уриплъэмэ, щIыуэп- сым епхауэ адыгэбзэм псалъэ куэд дыдэ къыхэдгъуэтэфынущ. УмыгъэщIагъуэн плъэкIыркъым пасэрей адыгэм удзхэм, къэкIыгъэхэм цIэ зэрыфIищу щыта щIыкIэр. Псалъэм папщIэ, чистотелым щхьэкIэ нобэкIэ шейтIан удз жыдоIэ. И фIэщхъуныгъэрэ и дуней тетыкIэрэ зиIэжа адыгэм сытым дежи ищIакъым хьэрыпыбзэм къыхэкIа «шейтIан» псалъэр. Бзэм и хъума­кIуэхэм къызэрахутамкIэ, нэхъапэм а удзым дызэреджэу щытар пцIащхъуэ­дэхъущ. Ар пцIащхъуэхэм я къэлъэтэ­жыгъуэм къыхэкIырт, я лъэтэжыгъуэм гъужырт. Пасэрейм абы гу лъитэри, пцIащхъуэдэхъу фIищащ. Ар и щыхьэткъэ адыгэр щIыуэпсым кIэлъыплъу, абы щIэныгъэрэ Iущыгъэрэ къыхихыу зэрыщытам?! Апхуэдэщ шалфей мускатный жыхуиIэ удзри. Шалфейр лIэу­жьыгъуэ куэд мэхъу, ауэ а псоми уахэплъэжмэ, фо нэхъыбэ зыпищIэр мускатный зыфIащарщ. Ари адыгэм ицIыхурти, «фоудз» фIищащ. Нэхъ телъыджэщ розэм и Iуэхур. Куэдым я ­гугъэщ а удз дахэм и цIэр апхуэдэ ды-дэу ди бзэм къыхыхьауэ. Ауэ ар пэжкъым. Удз гъэгъауэ щыIэм я нэхъ да-     хэу зэрыщытыр къалъытэри, адыгэхэм розэм «гуащэ напщIэ» фIащащ. Бзэр лъэпкъым и тхыдэм, и щэнхабзэм, и дуней тетыкIэм и хъумалъэщ. Ар зэпкъ­рыпхын щIэбдзэмэ, куэдыщэ къызэротIэпIыкI. Нэхъыщхьэращи, адыгэмрэ щIыуэпсымрэ зэкIэщIэпх мыхъуну зэпхауэ зэрыщытам и щыхьэт пэжщ, - жиIащ УнэлIокъуэм. 
ЗэIущIэм къыщыпсэлъащ культуролог, ГъуазджэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ къэрал институтым и профессор ЩауэцIыкIу Людмилэ, Адыгэ къэрал университетым педагогикэмкIэ и кафед­рэм и доцент, педагогикэ щIэныгъэ-хэмкIэ кандидат Блэгъуэжь Нафисэт, КъБКъУ-м и лэжьакIуэ, биологие щIэ­ны­гъэхэмкIэ кандидат Надзырэ Ранетэ, Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Адыгэ Республикэм и институтым филосо­фиемрэ социологиемкIэ и лэжьакIуэ ­ГъукIэлI Зухра. 
Фырэ Анфисэ. 

Сурэтхэр  
Козьминов  Сергей  трихащ.