Нобэ, накъыгъэм и 11-м илъэси 105-рэ ирокъу «Бгырыс республикэ» цIэмкIэ тхыдэм къыхэна къэралыгъуэр къызэрыунэхурэ. Зы илъэсрэ махуэ 13-рэ фIэкIа картэм имыта а щIыналъэм гуращэу къыдэушамрэ дэкIуэдыжам-рэ ущегупсыскIэ, уигу къэкIыжыр зы псалъэжьщ: «Ущытмэ - далъэ, ущылъмэ - убзэ».
Батуми аджар къалэм Уэсмэн къэралыгъуэмрэ КавказщIыб республикэмрэ зэгурыIуэныгъэ щызэращIылIа мамырыгъэ конференц щекIуэкIауэ щытащ 1918 гъэм накъыгъэм и 11 - 26-хэм. А зэхуэсышхуэм и утыкурщ Дагъыстэныр, Шэшэн-Ингуш республикэр, Осетиер, Къэрэшей-Балъкъэрыр, Къэбэрдейр, Абхъазыр, Адыгейр зыхэт «Бгырыс республикэр» къызэрыунэхуар хэIущIыIу ящIауэ щыщытар.
Илъэс ипэкIэ, 1917 гъэм накъыгъэм и 1-м, Владикавказ щызэхуэса, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ я зэгухьэныгъэм къытехъукIауэ арат Бгырыс республикэр. Пащтыхьыгъуэр лъэлъэжа нэужь, япэ дунейпсо зауэм и ужькIэ апхуэ-дэ къэралыгъуэ зыбжанэ утыку къихьат, я щхьэхуитыныгъэр ягъэIуу. Бгырыс республикэм и япэ уна- фэщI хъуар шэшэн щIалэ Чермоев Абдул Мэжидт (Тапэ). Мазэ зыбжанэ дэкIри, а къулыкъур къыIэрыхьащ Къэбэрдейм щыщ юрист Куэцэ Пщымахуэ. Ипэрей тетыгъуэм къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру хэта адыгэ щIалэм Кавказ псом и премьер-министр къалэныр зэрырихьэкIар игу къыщигъэкIыж тхыгъэхэр и мащIэкъым. ЩIыналъэщIэр къабыл ящIат Тыркум, Германием, Азербайджаным. Инджылызымрэ Франджымрэ иджыри зралъэфыхьырт. Ауэ щыхъукIэ, кавказ хэгъэгущIэм я нэIэ трагъэкIыртэ-къым.
1919 гъэм щIышылэм и 20-м Бгырыс республикэм и парламентым и зэхуэс екIуэкIащ. Газетхэм иужькIэ ятхыжащ: «УнафэщIхэр зыдэс жьантIэм Правительствэм и унафэщI Куэцэ Пщымахуэ я пашэу, министрхэр щетIысэкIат. ЛIыкIуэхэм я тIысыпIэм ист Инджылызым и лIыкIуэ полковник Роуландсонрэ абы и гъусэхэмрэ».
ЗэIущIэр къызэIузыха Темир-Ханов З. и псалъэм къыщыхигъэщырт: «Бгырыс лъэпкъхэм я зэгухьэныгъэм иIэр зы мурад закъуэщ - Кавказым ис лъэпкъхэм я хуитыныгъэр ихъумэныр».
«Хамэ къэралхэм къэралыгъуэщIэр къабыл ящIыну мыпIащIэ щхьэкIэ, Бгырыс республикэм кIэлъыплъакIуэхэр и куэдт. Арат 1918 гъэм и кIэм хэгъэгущIэм щыхьэр хуэхъуа Темырхъаншурэ Инджылызым кърагъэкIыу полковник Роуландсон къыщIагъэкIуари», - етхыж Дагъыстэн тхыдэдж Доного Хьэжы-Мурат.
1919 гъэм и накъыгъэ пщIондэ щыIа къэралыгъуэ цIыкIум а пIалъэ кIэщIым унафэщIищ ихъуэжащ: шэшэн Чермоев Тапэ, адыгэ Куэцэ Пщымахуэ, дагъыстэн Халилов Михаил. ХабзэкIэ зи цIэр ягъэIуа къэралыгъуэм километр зэбгъузэнатIэу 125-рэ иубыдырт, цIыху мелуани 2,9-рэ щыпсэууэ.
Правительствэ е Министрхэм я кабинет зыфIэпщ хъунум бгырыс республикэ къэс щыщ лIыкIуэхэр хэтт. Гугъуехь нэхъыщхьэу яшэчахэм язт а лъэхъэнэм плъыжьхэм- рэ хужьхэмрэ щызэрызехьэ Урысейм хиубыдэ республикэм лъэныкъуитIри къызэребгъэрыкIуэр. Аращ и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр лъы зыгъэжэну хуэмей унафэщIхэм къэралыгъуэр яутIыпщыжыныр къыщIыхахар. Я къарур зэрымащIэри наIуэт. Езыхэми ар я щхьэусыгъуэу Кавказыр ябгынауэ щытащ. 1962 гъэ пщIондэ Тыр- кум щыпсэуащ Куэцэ Пщымахуэ. Шыхъуэ цIэрыIуэм и къуэ юристыр «уей-уей» жезыгъэIэ адыгэ щIалэгъуалэм, лъэпкъыр фIыкIэ зыщыгугъхэм ящыщт. «Адыгэ псалъэм» мызэ-мытIэу зи цIэ къыщитIуа а лIы махуэм и кхъащхьэр Тыркум щыIэщ.
1955 гъэм, Бгырыс республикэр къыщыунэхуа махуэм ирихьэлIэу, Пщымахуэ тхыгъэ щхьэпэкIэ утыку къихьауэ щытащ хузэфIэкIамрэ къемыхъулIамрэ игу къыщигъэкIыжу: «Илъэс 37-рэ ипэкIэ, 1918 гъэм накъыгъэм и 11-м, Кавказ Ищхъэрэр республикэ щхьэхуэ зэрыхъуар игъэIуауэ щытащ. Хэти щыгъуазэщи, лъырэ IэщэкIэщ а хуитыныгъэр къызэразэуар абы хуэпабгъэ дэтхэнэ зыми. Дэри арат ди Iуэхур зыIутыр. Щхьэусыгъуэ тхуэхъуар накъыгъэм и 4-м къэзакъхэр шэшэнхэм зэратеуарт. ИужькIэ ардыдэр Тэрчкъалэрэ Базоркинэрэ деж ингушхэм къащыщыщIат.
Ди хуитыныгъэр дгъэIуа иужь, бийхэр нэхъыбэ хъуащ. МафIэм къыхэкIа ди республикэр мафIэм хэтуи псэуащ, зыхисхьэжари мафIэрщ».
«Махуэкум» и къыдэкIыгъуэр зыгъэхьэзырар ЧЭРИМ Марианнэщ.
