Юйде бахчасы болгъан ким да анда абери ёсдюрмей къала болмаз. Тюкенде не да эркин табылгъанлыкъгъа, кесинг ёсдюрген нашаны, томатны, хобустаны татыулары аладан эсе игиди. Жай неда кюз сизни бай тирлик бла къууандырыр ючюн, урлукъ да иги болургъа керекди. Ол аллай болгъанын а билемисиз? Аны кимден аласыз, несине къарайсыз, къысхасы, урлукъну юсюнден ангылауугъуз бармыды? Бизни ушакъ нёгерибиз Къабарты-Малкъарда «Россельхозараны» бёлюмюню башчысы Александра Бредихина аланы юслеринден жик-жиги бла биледи. 

– Александра Фёдоровна, биринчиден, урлукъ къаллай болуучуду?
– Аны къайсысыны да эки тюрлюсю барды: сорт эмда гибрид.
Гибридни юсюнден айтайым. Селекция бла кюрешген специалистле аны башха-башха сортладан къурайдыла. Сёз ючюн, нашаны бир сорту татыулуду, кеси да тузларгъа жараулуду, алай, жыйып, орунда тутаргъа уа артыкъ жарамайды. Ол анга чыдамайды дейик. Экинчи сорт а, биринчисича, тюз аллай татыулу тюйюл эсе да, бузулмай иги кесек заманны турургъа боллукъду. 
Алай бла специалист, аланы экилерин да бирге келишдирип, нашаны жангы гибридин жарашдырады. Не айтдыраса, бизге керекли аллай болады, сыфаты, татыуу, тузларгъа жараулугъу да. Алай ол ёсгенден сора, урлугъун алып жангыдан сепсегиз – келир жыл андан ол сиз сюйген наша ёсерик тюйюлдю. Башхача айтханда, жаланда бир кере тирлик береди. Андан сора аны урлугъун хайырланмаучудула.
Сорт урлугъ а кёп жылланы къууандырып турлукъду. Алай аны да барды аз-маз энчиликлери. Урлугъун хар кере къайтарып алып, ызы бла себип турсагъыз, ол аздан-аз тирлик берип башларыкъды. Игиси – эки-юч жыл хайырланса. Андан сора уа башхасын себерге керекди.
Дагъыда ГМО (генетикалары тюрлендирилген) урлукъла да болуучудула. Бизни къыралгъа аллай зат келтирилмейди – анга закон бла чек салынады. Генетикле аланы бек сейирлик этерге боллукъдула, сёз ючюн, къурт ашаялмазча неда ийиси, татыуу да башха болурча. Ол а адамны саулугъуна къаллай хата саллыкъды – аны киши да билмейди. Ансыз да шёндю ашлагъа къошулмагъан зат жокъду…
– Урлукъну игисин неда осалын къалай билгин, кесин да кимден алса тап болур?
– Бизни къыралны селекция жетишимлерини тизмеси барды. Ол кеси да жыл сайын мартда жангыртылады. Россейни тийресинде хайырланыргъа жараулу урлукъланы бары да ары тюшедиле. Сёз ючюн, тюкенде нашаны бир сортун кёрдюгюз, аны алырны аллында атын ол тизмеде излегиз: ол анда бар эсе – игиди, жокъ эсе – къаты бла ётюгюз да кетигиз.
Ол тизмеде урлукъну юсюнден хар не да жазылады: сорту неда гибриди, ёсюмлюгю, ким жарашдыргъаны, къайсы жерледе ёсерге боллугъу да. Кёпле биле болмазла, алай къыралны битеу жери урлукъла келишгенлерине кёре бёлюнеди. Сёз ючюн, бизни республика алтынчы регионнга саналады. Анга келишген къаллай битимле бар эселе да ол тизмеде, аланы бизде да ёсдюрюрге боллукъду.
Айтырыгъым былайды: суратына алданып къалмагъыз, урлукъну билген жерден неда кесигиз ышаннган сатыучудан алыгъыз, не аз да ишек болсагъыз а, сатхан затына къагъытларын соругъуз.
– Бир урлукъдан биреуню бахчасында аламат нашала чыгъадыла, къоншусу уа аны сепсе, жукъ да алмай къалады. Ол нек болады алай?
– Хар нени да урлукъдан кёрюрге жарамайды. Бахчала къоншулукъда болгъанлыкъгъа, биринде топурагъы кючлюге, башхасында уа силтиге (щёлочь) тартыргъа боллукъду. Сёз ючюн, томат кючлю жерни сюймейди. Дагъыда юзмез къатыш, неда сары топурагъы аслам болгъаны, мылылыкъ, кюн бетли… Кёп сылтау барды.
Жерге да адамгъача къарап турургъа керекди. Аны тазаламай, заранлы къурт-къумурсхаланы къырмай турсагъыз, андан не тирлик сакълайсыз?..
Семиртгичлени да унутургъа жарамайды. Кёгетлени кёп тюрлюлерин къайтарып жыл сайын бир жерге салып турургъа жарамайды, нек дегенде анда бир-бир микроэлементлери, хайырлы затлары да азаядыла. Аны ючюн а жерин алышыргъа, сора семиртгичлени да хайырлана турургъа керекди. Топуракъны халин алай билген къыйынды, игиси – лабораториягъа келтирсе.
Сиз берген соруугъа къайтсакъ, дагъыда хар кёгетни кесини бир жоругъу болады. Ол айтханым неди: урлукъну жылны кезиуюне, кюнню жылыулугъуна кёре салыргъа тийишлиди. Дагъыда теренлиги: бирлерин жаланда топуракъны аз тырнап алай себедиле. Сора бир-бир кёгетле кюнлю жерледе иги битедиле, башхалары уа аз ауана этген, мылылы болса сюедиле.
– Топуракъны къаллай тюрлюлери болуучусуну, къайсы кёгет къаллайында иги битгенини юсюнден толуракъ айтсагъыз эди.
– Топуракъ кючлю, силти эмда орталыкъ болуучуду. Къайсы къаллай болгъанын билир ючюн, тест-индикатор деген затны неда pH-метр приборну хайырланадыла. Ала энчи тюкенледе сатыладыла. Бу затла бахчада топуракъны халин жик-жиги бла кёргюзтюрюкдюле.
Аласыз да билир амал барды. Бахчада мурса, люцерна, вьюнок хансла иги ёсе эселе, аллай топуракъ силтиге тартханнга саналады. Къозу къулакъ, таш тюк, мылы къурт, лютик, дугъума басхан эсе уа – жер кючлюрекди.
Терекле, юлкюле, ол санда алма, айва, чум, кёкшуу, наныкъ да кючлю жерледе иги битедиле. Къудоругъа, томатха, баклажаннга, турмагъа, сарымсахха, картофха, чибижиге, хыяргъа, къозу къулакъгъа уа ол аз-маз кючлюрек болса игиди. Хобуста, чюгюндюр, наша, быхы, кёк къудору уа орталыкъ жерледе иги битедиле.
Топуракъны кючлюлюгюн азайтыр ючюн, жерге тытыр неда кюл жаядыла. Дагъыда кальций эмда магний къошакълары болгъан семиртгичлени хайырланыргъа боллукъду. Силтиден кетер ючюн а, отун къышхыр, мешхут, торф къошадыла.   
– Урлукъ себиуню энчи жоругъу бармыды?
– Энди кёгетлени биринчи кере угъай, жыл сайын ёсдюргенле аланы кёплерин кеслери да биле болурла. Башхала уа мен мында айтхан затлагъа иги эс бурсунла, бахчаларында жерлери къаллай болгъанын билсинле, урлукъну да анга кёре сайласынла.
Кёгетлени кёбюсюню зыгытларын февральда окъуна хазырлап башлаучудула. Бир-бирлерин а, сёз ючюн, нашаны, кюн иги да жылыннганлай (асламысында майда) жерге алайлай себип къояргъа да жарайды. Томатланы уа зыгыт этдирирге керекди, артда уа, ала тирилгенлеринден сора, жерге кёчюрюрге. Къайсысыны заманы къачан жетгенин Интернетде да къарап билирге боллукъду. Бир игиси, бизни республиканы хауасы, жери да игиди, аны себепли мында кёп затланы ёсдюрюрге жарайды.

Ушакъны Улбашланы Мурат 
бардыргъанды.