Котляров Виктор и ныбжьыр илъэс 70 ирокъу
Котляров Виктор Николай и къуэр жэпуэгъуэм и 17-м 1952 гъэм Налшык къыщалъхуащ.­ 1970-1975 гъэхэм щеджащ Къэ­бэрдей-Балъкъэр къэрал университетым. Ар къиуха иужь, «Советская молодежь» га­зе­тым щылэжьащ (1982 гъэ ­хъуху), япэщIыкIэ корреспон­денту, итIанэ редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэу. 1982-1988 гъэхэм – КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэщIым и къуэ­дзэщ, 1991-1992 гъэхэм – «Республика» газетым и редактор­ нэхъыщхьэщ. 1992 гъэм щы­щIэдзауэ «Эль-Фа» тхылъ те­дзапIэм и унафэщIу щытащ, 1999 гъэм щегъэжьауэ «Полиграфсервис и Т» (2005 гъэм «Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я тхылъ тедзапIэ» хъуащ) тхылъ тедзапIэм , урысыбзэкIэ къыдэкI «Эльбрус» журналым (1989 гъэ лъандэрэ) я редактор нэхъыщхьэщ.
УФ-м и Журналистхэм я союзым (1975), ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм (1998) хэтщ, ­КъБР-м щIыхь зиIэ и журналистщ, ­ЩIДАА-м и акаде­микщ (2010). «Имена. Времена» зыфIища тхылъхэм папщIэ 2003 гъэм къыхуагъэ­фэщащ ГъуазджэхэмкIэ европей академием (Брюссель) и дамыгъэ нэхъыщхьэр, 2007 гъэм ди республикэм и ЩIыхь тхылъыр ­къратащ.

Зэщхьэгъусэхэм я тхылъ тедзапIэр

Котляров Виктор и махуэр нобэ игъэлъа­пIэми, абырэ и щхьэгъусэ Мариерэ я гугъу щхьэхуэ-щхьэхуэу пщIыну къезгъэзэгъыркъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, а тIум зы лэжьыгъэ зэдащIэ ­къудейкъым, гъащIэм ехьэлIауэ жыпIэми, зым Iэпыхур адрейм къищтэжущ зэрыпсэухэр.
Къэбэрдей-Балъкъэрми нэгъуэщI щIыналъэхэми Викторрэ Мариерэ къыщацIыху ди­ республикэм щыпсэу лъэпкъ­хэм я тхыдэм, этнологием, цIыху цIэрыIуэхэм ятеухуа я Iэ­да­къэщIэкIхэмкIэ. Тхылъ тхы­ным, къыдэгъэкIыным ахэр илъэс 30 хъуауэ толажьэ. Я япэ тхылъхэр 1992 гъэм и накъыгъэ мазэм, 1905 гъэм щыIа Революцэм и цIэр зезыхьэ Республикэ полиграфкомбинатым хыхьэ «Эль-Фа» тхылъ тедзапIэм къыщыдагъэкIауэ щытащ. Илъэсиблым къриубыдэу тхылъ 300-м ­щIигъу ящIат, абыхэм ящыщу «Кавказ литературэ-тхыдэ Олимп» (КЛИО) серием хыхьэхэр 30-м щIегъу.
1999 гъэм Мариерэ Вик­торрэ къызэIуахащ езым я тхылъ те­дзапIэ, «Полиграфсер­вис­­ и Т» зыфIащар, абы дэ­щIыгъуу «Эльбрус» журналыр урысыбзэкIэ къыдагъэ­кIыу щIадзащ. Тхыгъэхэр къэ­­щыпыным щегъэжьауэ тхы­лъыр гъэщIэрэщIэным деж щы­щIэкIыжу лэжьыгъэ псори зы­гъэ­защIэр цIыхуитху ­къудейщ. Абыхэм яхузэфIэкIащ тхыгъэ купщIафIэхэр зэрыт, дахэ ды­дэу гъэщIэрэщIа тхылъу ­700-м щIигъу илъэсипщIым къриубыдэу къыдагъэкIын. 2006 гъэм къыщыщIэдзауэ IуэхущIапIэм зэреджэр «Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я тхылъ тедзапIэщ».
Лэжьыгъэ 50-м щIигъу зэдатхащ Котляров зэщхьэгъусэхэм. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, усакIуэхэу ЩоджэнцIыкIу Алий, Мечиев Кязим, щIэ­ныгъэлI Лъостэн Владимир, сурэтыщI КIыщ Мухьэдин, нэгъуэщIхэми ятеухуа тхылъхэр, «Родной ландшафт» серием хыхьэ буклет 11-р, «Кабардино-Балкария: природная жемчужина» серием щыщ су­рэт альбомхэр, нэгъуэщI куэди.
Абыхэм я зэфIэкIым, я лэжьыгъэм пэджэж тхыгъэхэр мымащIэу щыIэщ, зэщхьэгъусэхэм щэнхабзэм хуащIа хэлъхьэныгъэм куэдым гу лъатащ. Апхуэдэ тхыгъэхэм кIэщIу къыхэтхащ мы къыкIэлъыкIуэнухэр, зи махуэр зыгъэлъапIэ нэхъыжьыфIым зэман зэхуэмыдэхэм къыхужаIахэр иджыри зэ зэхихмэ и гуапэ хъуну дыщыгугъыу. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Котляров Виктор и гугъу зыщIахэм яхэтщ дунейм ехыжахэр, ауэ псалъэ гуапэхэм, шэрыуэхэм я мыхьэнэр зэманым дэужьыхакъым.
 
КЪАНОКЪУЭ Арсен, УФ-м ФедерацэмкIэ и советым и сена­тор: - Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэм, щIыналъэм, этнографием теухуауэ Котляров зэщхьэгъу­сэхэм къыдагъэкI литературэм псалъэ гуапэ куэд хуэфащэщ. Абыхэм я IэдакъэщIэкI тхылъу щэ бжыгъэхэр дунейм къытехьащи, дэтхэнэ зыми адыгэхэм, балъкъэрхэм, ингушхэм, осетинхэм, шэшэнхэм я дуней тетыкIэм дыщагъэгъуазэ икIи къыдгурагъаIуэ лъэпкъ цIыкIу зэрыщымыIэр. Лъэпкъхэм я макъ зэхэтхын, зыр зым къы-зэрыщхьэщыкIыр тлъагъун, я щэнхабзэм пщIэ хуэтщIын хуейуэ аркъудейщ.
Котляровхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыху пажэхэщ: мыбы къыщалъхуащ, къыщыхъуащ, рес­публикэмрэ абы и цIыхухэмрэ фIыуэ ялъагъуу мэлажьэ. ПщIэ хуэщIыпхъэщ лъэпкъхэм я цIыху пэрытхэм гъэхуауэ, гулъытэшхуэ хуащIу зэрытетхыхьым. Апхуэдэ щытыкIэращ тэмэмри, сыту жы­пIэмэ зэгурыIуэныгъэ зэрымылъ Урысейр къэрал лъэщ икIи зэкъуэт хъункIэ Iэмал иIэкъым. Аращ Мариерэ Викторрэ я IэдакъэщIэкIхэм я нэхъыбэр ди щэнхабзэм и фIыпIэхэм ящыщ щIэхъуар.
ДЭХЪУШОКЪУЭ Мусэ, жылагъуэ лэжьакIуэ: - Журналисти­кэм, литературэм, тхылъ къыдэгъэкIыным ехьэлIауэ абыхэм яху­зэфIэкIар республикэм щып­сэухэм ди напщIэм телъыпхъэу къызолъытэ. IэдакъэщIэкIхэм щхьэхуэу я гугъу сщIынкъым - абыхэм тепсэлъыхьыфын щIэ­ныгъэлIхэри ди мащIэкъым.
Виктор! Марие! Фи гум фIы илъу фызэлэжь тхылъхэр Кавказым щыпсэу лъэпкъхэр зэ­къуэтыным, республикэм зэгу­ры­Iуэ илъыным и лъабжьэу си щхьэкIэ къысщохъу. Аращ дэ­т­хэнэ зыри зыхущIэкъун хуе­йр,­ Iуэхугъуэ­ зэхуэмыдэхэм къыхэкIыу ар иджыпсту нэхъ дызыгъэпIейтей, зыхэтщIэ хъуащ.
Зыр зым кIэлъыкIуэу дунейм къытехьэ фи тхылъ­хэм­ къагъэ­лъагъуэ фызэры­лэ­жьа­кIуэшхуэр, абыхэм ящыщ дэтхэнэ зыми фи псэм щыщ Iыхьэ зэрыхэфлъхьэр. Мис а Iуэху бгъэдыхьэкIэм фыкъы­темыкIыу иджыри куэдрэ фылэжьэну си гуапэщ.
ТХЬЭЗЭПЛЪ Хьэсэн, тхакIуэ: - Котляровхэ Мариерэ Викторрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и мызакъуэу, нэгъуэщI щIына­лъэ куэдми къыщацIыху, я зэ­фIэ­кIыр къыщащIэ. Лъэпкъым и цIыху пажэхэм абыхэм хуэдэу купщIафIэу, гъэхуауэ тетхыхь къэгъуэтыгъуейщ. «Адыги: сердца и судьбы», «Я тот, кто будет…», «Ты создал мир. И он велик», «Ладони протяни к огню души моей…» тхылъхэр Гъуаз­джэхэмкIэ европей академием­ и дунейпсо зэхьэзэхуэм щытекIуэри дыщэ медалри къыхуагъэфэщащ. Лъэпкъ цIыкIухэм я псэкупсэ беягъхэр утыку къызэрырахьам, абыхэм къахэкIа цIыху пажэхэр гъэлъэпIэным хуэгъэза Iуэху зэ­ращIам къыхэкIащ апхуэдэ гулъытэр.
ЭФЕНДИЕВ Сэлихь, философие щIэныгъэхэмкIэ доктор: - Котляров зэщхьэгъусэ­хэм я тхылъ къэпщтамэ, пхуэмыгъэ­тIылъыжу щIыбоджыкI, напэ­кIуэц­I­хэм къытебгъэзэжурэ уроп­лъэ, тхыгъэхэр зытеухуа­хэр нэIуасэ дыдэ пхуохъу. Ап­хуэдэ лэжьыгъэхэм ящыщ зыщ­ Мечиев Кязим теухуар.­ А цIыху къызэрымыкIуэм и дуней тетыкIамрэ и хьэл-щэн нэсымрэ абыхэм наIуэу дагъэлъагъу­фащ. Ар Викторрэ Мариерэ къа­щIехъулIар лэжьыгъэм гумызагъэу зэрыбгъэдэтырщ.
ГЪУТ Iэдэм, филологие щIэ­ныгъэхэмкIэ доктор: - Куэд щIауэ пцIыху лIыхъужьхэр апхуэдизкIэ пэжагъ ин хэлъу, куууэ къагъэлъагъуэри, абыхэм я дуней тетыкIэмрэ я Iуэху зехьэкIэмрэ умыщIэ гуэрхэр хэлъу къы­щIокIри богъэщIагъуэ, ахэр нэсу къызгурыIуащэрэт жыуагъэIэ. Апхуэдэущ ЩоджэнцIыкIу Алий, Мечиев Кязим, Лъостэн Владимир сымэ, нэгъуэщIхэми ахэр зэрытетхыхьар.
Си дежкIэ гуапэщ, ди республикэм къыщалъхуами, нэгъуэщI лъэпкъым къыхэкIа Котляровхэ Мариерэ Викторрэ си хэкуэгъу цIыху цIэрыIуэхэр зэ­раIэтыр, дуней псом къыщрагъэцIыхуну яужь зэритыр. «Ты создал мир. И он велик», «Я тот, кто будет…», «Ладони протяни к душе моей…», «Адыги: сердца и судьбы» тхылъхэр ахэр зытратхыхьа цIыхухэм, адыгэхэм папщIэ куэд зыщIахэм, ди тхыдэм зи лъагъуэ щыпхызышахэм яхуэфащэщ.
СМИРНОВЭ Наталье, филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор: - Щэнхабзэр нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ абы хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIахэм, и щытыкIэ телъы­джэхэр зыубзыхуахэм пэщ­­хьэхуэу. Апхуэдэ дыдэуи къа­лэн ин ягъэзащIэ нэгъуэщIхэм къагъэщIар хъумэныр зи пщэрылъу къэзылъытэхэм. Котляровхэ Викторрэ Мариерэ - ар щэнхабзэ фIыгъуэхэм я хъу­макIуэ емызэшыжщ. Пэжыгъэмрэ зэ­ныбжьэгъугъэмрэ, щIэ­ныгъэм, гъуазджэм, щэнхабзэм хуэ­лажьэхэмрэ абыхэм я IэдакъэщIэкIхэмрэ хъумэныр, а псом хуэсакъыныр абыхэм я гъащIэ Iуэху хъуащ. Абы ху­зэфIокI «мыбдеж, иджыпсту» щыпсэун, апхуэдэуи илъэсипщI бжыгъэкIэ, уеблэмэ лIэ­щIыгъуэ­кIэ зэIэбэкIыжу абы щыгъуэ­ щыIа гъащIэм «къыдэгъуэгурыкIуэфын». Гупсысэ лъагэхэмрэ къызэрыгуэкI Iуэхухэмрэ телъыджэу щызэщIожьыуэ абы­хэм я дунейм. Тхылъхэм зи гугъу щащI Iуэхухэр ящымыгъупщэу ящIэнырщ, иринэщхъеинырщ, иригушхуэнырщ я къыхуеджэныгъэ нэхъыщхьэр. Зэщхьэгъусэ­хэм зэдатха тхылъхэр мыхъу­мыщIагъэм гущыкI хуозыгъэщIщ, лъагъуныгъэмрэ зэгу­рыIуэныгъэмрэ укъыхуезыджэщ.
БИТТИРОВЭ Тамарэ, филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор: - Сыт лъэпкъхэр зэгъу­нэгъу зыщIыр, абыхэм я кум пщIэ, ­къуэш зэху­щы­тыкIэ дэлъыным и лъабжьэр? Псом нэхърэ нэхъыщхьэр, сэ къызэрысщыхъум­кIэ, зым и щэнхабзэм адрейр щыгъуэзэнырщ. Щэнхабзэм и бзэращ зэгурыIуэныгъэм ухуэ­зышэр. Аращ Котляровхэ Мариерэ Викторрэ зытелажьэр. Зи IэщIагъэм фIыуэ хэзыщIыкI цIыхухэм я IэдакъэщIэкIхэм ди щэнхабзэр къагъэбеящ.
Котляров зэщхьэгъусэхэр си нэIуасэщ зэрыстудент лъандэрэ. Марие къыщысцIыхуам ще­гъэжьауэ цIыху пэжщ, цIыху къабзэщ, Виктор усыгъэр фIыуэ илъагъуу, гъащIэм и мыхьэнэр къилъыхъуэу щытащ. Илъэсхэр кIуэурэ, ахэр литературэм хуэ­Iэижь цIыху хъуахэщ, тхылъ куэди дунейм къытрагъэхьащ. ­Гуапэщ я щIалэгъуэм яхэлъа хьэл-щэн дахэр нобэми абыхэм къазэрыдэгъуэгурыкIуэр.
Мариерэ Викторрэ - тхыдэ­джымрэ литераторымрэ - зым и зэфIэкIым адрейм дыщIигъу­жу апхуэдэщ. Я щIэныгъэр, щыпсэу щIыналъэм хуаIэ лъа­гъуныгъэр абыхэм сэбэп къа­хуохъу гъащIэшхуэ къызыпэщылъ тхылъхэр ятхынымкIэ.
КУЗЬМИН Валентин, тхакIуэ: - Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я IуэхущIапIэм къыщыдэкI тхылъхэр пIыгъыну гухэхъуэщ,­ щIэбджыкIыну гугъэзагъэщ, зы­хуей хуэзэу зэрытрадзам уи гукъыдэжыр къеIэт. Ахэр адыгэ, балъкъэр лъэпкъхэм я щIэныгъэм, щэнхабзэм, гъуазджэм хэлъ­хьэныгъэшхуэ хуэзыщIа цIы­хухэм зэрытеухуам егъэлеяуэ­ ущогуфIыкI. Тхыдэджхэмрэ эт­нографхэмрэ, ди хэкуэгъухэм я щхьэм кърикIуар къызыфIэIуэху дэтхэнэми я дежкIэ ахэр хъугъуэ­фIыгъуэ инщ.
ЩIэныгъэ лэжьыгъэхэр щы­зэхуэхьэса, тхыдэм, литерату­рэм, бзэщIэныгъэм, экономикэм, медицинэм теухуа монографиехэр, Хэку зауэшхуэм и ветеранхэм я гукъэкIыжхэр зэрыт, роман, повесть, усыгъэ тхылъу щэ бжыгъэхэр къыщыдэкIащ Мариерэ Викторрэ я тхылъ те­дзапIэм. Ярэби, псори мы зэрыжаIэм хуэдэ дыдэу фIыуэ пIэрэ? - жызыIэни щIэджыкIакIуэхэм къахэкIынщ. Пэжщ, ныкъусаныгъэ гуэрхэри щыIэщ, ауэ ахэр мащIэ дыдэщ икIи нобэ жы­тIэну и зэманкъым. ПцIы зы­хэ­мылъыр зыщ: Котляров зэщхьэгъусэхэр хьэрычэтыщIэу жыпIэ хъунуми, къыщыпкIыу къулейкъым, машинэ лъапIэхэм искъым, унэшхуэ яIэу щыпсэукъым, банкхэм ахъшэ хъушэ щахъумэуи си фIэщ хъуркъым. Я ныбжьэгъу пэжыр цIыхум и хъугъуэфIыгъуэ нэхъ ин дыдэ тхылъращи, абы Мариерэ Викторрэ ­хуолажьэ хьэлэлу.

Зыгъэхьэзырар СОМГЪУР Синэмисщ.