КъМР-ни 100-жыллыгъына
КПСС-ни 20-чы съезди битеу кёчгюнчю халкълагъа уллу тюрлениуле, къууанч келтиргенди. Анда партияны башчысы Никита Хрущёв «О культе личности и его последствиях» деген доклад бла сёлешгенди. Къыралны башчысы Сталин эмда аны тёгерегиндеги къуллукъчула этген законсуз ишлени юслеринде ачыкъ айтып, къыралны бир-бир миллетлерине этилген терсликлеге багъа бичгенди. Съездни оноулары, сёзсюз, кёчгюнчю халкълагъа артыкъда уллу магъананы тутхандыла, тюзлюкню къайтарыугъа себеплик этгендиле.
1956 жылда апрельде СССР-ни Баш Советини Президиумуну малкъарлыладан, кърым татарлыладан, месхетинли тюрклюледен эмда аланы юйюрлеринден «спецпереселенец» деген атны, аны бла байламлы салыннган чеклени да кетериуню юсюнден Указы чыкъгъанды.
1956 жылда 24 ноябрьде КПСС-ни АК-сыны «Къалмукъ, къарачай, малкъар, чечен эмда ингуш халкъланы миллет автономияларын къайтарыуну юсюнден» Бегимни къабыл кёргенди. Ол а кёчгюнчю халкълагъа туугъан жерлерине къайтыргъа эркин этиуню тюзге санагъанды.
Бу оноу СССР-ни Баш Советини Президиумуну тийишли указларында конституция формада бегейтилгенди. 1957 жылда 9 январьда СССР-ни Баш Советини Президиуму «Къабарты АССР-ни Къабарты-Малкъар АССР-ге тюрлендириуню юсюнден» Указ чыгъаргъанды. 1957 жылда 11 февральда закон кюч алып, таулула Орта Азиядан бла Къазахстандан ата журтларына кёчюп башлайдыла.
Документлени таулу халкъгъа магъаналарын айтып ангылатхан окъуна къыйынды: ала 13-жыллыкъ сюргюнню жолун кесгендиле, малкъар халкъны жангырыуу ма аладан башланнганды.
Ата-баба журтха ачыкъ жол
Кавказгъа термилген таулу миллетге ата-бабаларыны жерлерине къайтыргъа онгла къураргъа керек болгъанды ол кезиуде республиканы оноучуларына. Ол мурат бла энчи схема жарашдырылады. Анга кёре, алгъыннгы таулу элледе колхозла бла совхозла къурагъандан сора, ол кезиуде болгъан мюлкледе тохташдырыргъа оноу этиледи. Ол а, баям, тау эллени асламы ол кезиуге бузулгъанлары бла байламлы да болур эди.
Сёз ючюн, СССР-ни колхозларыны ишлери жаны бла советни докладына кёре, жашау журтланы 79 проценти оюлгъан эдиле, жерлеринде жаланда 1399 юй къалгъанды. Таулула къайтыр кезиуге Огъары Жемталада, Ташлы-Талада, Быллымда, Тёбен эм Огъары Бахсанда жашау журтланы, мюлк объектлени кёбюсю мурдорларына дери бузулуп эдиле.
Болсада таулагъа тансыкъ болгъан миллет ёзен жерледе тохтаргъа ашыкъмагъанды, адамла ата журтларына, тыпыр ташларына къайтыргъа итиннгендиле. Аны да ангыларчады. Таулулагъа туугъан жерине, ташларына, череклерине сюймеклик ана сют бла сингнгендиле, аны зорлукъну 13 жылы да унутдуралмагъандыла.
Тарыхчыланы жазгъанларына кёре, билим бериуню, культураны, саулукъ сакълауну учрежденияларын, жашау магъаналы башха объектлени да аягъы юсюне салыугъа, колхозла бла совхозла къураугъа къоранчланы къырал кеси боюнуна алгъанды. Таулуланы ата журтларына къайтарыу жумушлагъа 1957 жылда 117,4 миллион, 1958 жылда 128,4 миллион, артда энтта 64,1 миллион сом къоратылгъанды
1956 жылда КПСС-ни Ара комитети «1957-1958 жыллада таулуланы КъМАССР-ге къайтарыуну юсюнден» оноуну чыгъарады. РСФСР-ни Министрлерини совети уа «КъМАССР-де болушлукъну юсюнден», «Таулула КъМАССР-ге къайтханлары бла байламлы мюлк, культура-жашау халла къурулушла бардырыуну юсюнден» бегимлени къабыл кёреди. Алагъа тийишлиликде кёчгюнчюлеге 64,4 миллион сом хакъсыз жашау журт ссуда бёлюнеди.
1957-1958 жыллада республикагъа 35224 адам къайтхандыла. Миллетни экономика излемлерин, жамауат, культура, социал болумларын тамамлау жаны бла уллу иш толтурулгъанды дерге боллукъду. Сёз ючюн, 1957-1959 жыллада 7355 жангы юй ишленнгенди, къысха заманны ичинде колхозла, совхозла къуралгъандыла, алагъа жер, техника бёлюннгендиле. Бу кезиуде 20 школ, 4 сабий сад ачылады, башха социальный магъаналы соруула толтуруладыла.
Битеу миллет байрам
28 март малкъар халкъгъа артыкъда магъаналы кюндю. 1957 жылда Нальчикде республиканы Баш Советини сессиясыны ёзек темасы малкъар халкъны автономиясын къайтарыуну юсюнден болгъанды. Анда сёлешгенле халкъ ата-бабаларыны журтларына къайтханына республиканы жамауаты къууаннганын айта эдиле.
1994 жылдан бери уа 28 март малкъар халкъны, битеу республиканы да миллет байрамына, халкъны къыраллыгъы къайтарылгъан, жангыргъан кюнюне саналады. КъМР-ни биринчи президенти Валерий Коков «Малкъар халкъны жангырыууну кюнюн тохташдырыуну юсюнден» Указына къол салгъанлы быйыл 27 жыл толгъанды.
Туугъан журтха къайтхан биринчи кюнден окъуна таулула республиканы политика, экономика, социал, жамауат, культура жашаууна тири къошулуп башлагъандыла. 1959 жылда мартда жер-жерли Советлеге -513, КъМАССР-ни Баш Советине уа 15 таулу айырылгъанлары да анга шагъатды. СССР-ни эмда РСФСР-ми къырал властьларыны баш органларына Къулийланы Къайсын, Мусукаланы Шамса, Уяналаны Чомай сайланнгандыла.
Къабарты-Малкъарны Баш Советини къурау сессиясында Уяналаны Чомай КъМР-ни Баш Советини Президиумуну председателине салыннганды. КПСС-ни бюросуну бла обкомуну къауумлары да кенгертилгендиле, таулула республиканы правительствосунда ишлегендиле, министерстволагъа, ведомстволагъа башчылыкъ этгендиле. Жаланда 1959 жылда окъуна тюрлю-тюрлю къуллукълада 100-ге жууукъ таулу ишлегенди. Ол а халкъны жигерлигини, фахмулулугъуну белгисиди, сёзсюз.
Малкъар халкъны реабилитациясына, экономика айыныууна къыйын салгъан политика, къырал къуллукъчуланы атлары бюгюнлюкде да уллу хурмет бла эсгериледиле: Уяналаны Чомайны, Бабаланы Солтанны, Хутуйланы Ханафийни, Черкесланы Сарбийни, Къазакъланы Исхакъны бла Исмайылны, Мусукаланы Шамсаны, Чабдарланы Борисни, Черкесланы Георгийни эм кёп башха къырал къуллукъчуланы атлары халкъны эсиндедиле.
