«Хунерли сабийлени айнытыу, миллет маданиятыбызны дуниягъа ачыкъ этиу бизни сыйлы борчубузду»

Бюгюнлюкде бизни бек уллу  жарсыуларындан бири малкъар тилни сакълауду. Узакъ элледе окъуна тауча сёлешебилмеген сабийле болгъанлары керти да къууандырмайды.  Аны себепли алимлерибизни оюмларын газетибизде басмалагъанлай турлукъбуз. 
Бу кюнледе   КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты, РФ-ни жаш тёлю политика иш жаны бла сыйлы къуллукъчусу, Къабарты-Малкъар къырал университетни орус эм тыш къыраллы адабият  кафедрасыны таматасы, филология илмуланы доктору Бауаланы Каллетни жашы Казим  50-жыллыкъ юбилейин белгилейди. 
Ол эки магъаналы монографияны авторуду: «Основы балкарского стихосложения» эмда «Апперцептивная специфика балкарской поэзии и её истоки».  Биз  аны байрам кюнюню аллында илмучу бла тюбешип,  сагъынылгъан проблеманы юсюнден  ушакъ этгенбиз.

- Казим Каллетович, сиз республикада тил культурагъа  къаллай багъа  бересиз?
- Жарсыугъа, малкъар тилни таркъая баргъаны барыбызгъа да  баямды.  Тилибиз сау къадарда, миллет да барды, ол къуруса, бизни халкъ этген бек магъаналы кюч  жокъ  боллукъду. Ёмюрледен келген жырларыбызны ангылагъан бир инсан къалмаса, жомакъларыбызны, таурухларыбызны, халкъ поэзияны, Кязимни, Къайсынны, Танзиляны эм башха поэтлерибизни, Тёппеланы Алимни, Толгъурланы Зейтунну эм башхаланы чыгъармаларын окъургъа адам болмаса, биз таулу халкъ деген атны сакълаяллыкъбызмы?
 Тил битеу миллетге да  халкъ тёрелени, адетлени, ызны – къылыкъны юйретген кючдю, анда кёп ёмюрлени сынаулары жыйылыпды. Мен къууанчлада, бушуулада болсам, тюзюнлей таматала жыйылгъан жерге  кирип баралмайма, кесим бла тенгшиле бла олтурама, алай абаданлагъа жууугъуракъ болургъа кюрешеме: аланы къалай сёлешгенлерине тынгыларча. 
Къаллай бай, ариу тиллери барды таматаларыбызны! Ала кёчгюнчюлюк сынагъандыла, тыш жерледе онюч жыл да тургъандыла, кёбюсюню билимлери жокъду, малкъар тилде уа къалай шатык сёлешедиле. 
Бусагъатда уа хар кимни къолунда дипломлары, не айтырса, кеслерин бек билимлилеге да санайдыла, алай бир – бирле тауча  жарты–къурту  сёлешедиле, башхала уа аны  чыртда билмейдиле.  Белгилисича, жер башында тилле къуруй барадыла, халкъланы саны да азаяды. Тиллерин, миллет энчиликлерин багъаламагъанла аланы тас этедиле. Бу къоркъуу бизге да жетип тургъанын ангыларгъа керекбиз. 
- Быллай болумну сылтауу недеди?
- Жангы компьютер технологияланы хайырлары кёпдю, сёз ючюн, ковидни кезиуюнде дистанция халда окъутуу иш бардырылып тургъанды. Алай ачыкъ айтыргъа керекди: тил айныр ючюн, бизни жашауубузгъа китапла къайтыргъа керекдиле. Дагъыда адамла бир бирлери бла сёлешгенлери азайгъаны да тиллени къурутуп барады. 
Жаланда малкъар  угъай, орус тил да осал халдады. Тынгылачыгъыз, жаш адамланы бир бирлери бла сёлешгенлерине. Бек жарлыды сёз  байлыкълары. Насыпха, битеу дунияда бу проблеманы жютюлюгюн ангылагъандыла. Библиотекала ишлейдиле, ары жашла, абаданла да жюрюр ючюн, кафеле ачадыла, студентле анда дерслерин этерча эркин залла да бардыла. Жангы китапханала халкъ жыйылгъан жерле боладыла. Бизде да алай болур деп ийнанама. 
- Сизни кафедра кимни хазырлайды?
- Устазланы, журналистлени. Аланы асламысы иш табадыла, бизни выпускниклерибиз школлада, колледжледе, университетде, газетледе, телевиденияда, радиода, библиотекалада, къайда да ишлейдиле. Биз универсал билим беребиз. 
Алай университетни бошагъандан сора тынгылы уста болургъа итиннген адам окъуп турургъа керекди. Жаны сау инсан билим излегенлей турады. Бютюнда тил  бла байламлы дунияда ишлегенле жангы затлагъа тюшюнюрге керекдиле. Мен студентлеге тынгылы билим беребиз деп айталлыкъма, алай бизде да оптимизация озгъанды, ол а къууандырмагъанды.
- Филологияны сайлагъан жаш адамла уа азаямыдыла огъесе жетишемиди студентлеригиз?
- Профориентация бла кюрешген бёлюм барды университетде, биз ары кафедраны юсюнден информацияны бергенлей турабыз. Студентлерибиз жетишедиле, конкурс   болады окъуугъа кирген кезиуде. Алай бла, жаланда кесибизден угъай, башха регионладан келип окъугъанла да аз тюйюлдюле. Дагъыда чертирге сюеме: башха шахарлагъа чыгъып тюрлю-тюрлю тюбешиулеге къатышыу, студент  илму конференциялагъа къошулуу дегенча тёрелени да сакълаялгъаныбыз ёхтемленирча шартды.
Къабарты-Малкъардан жазыучула бла тюбешиуле да бардырабыз. Бизде чыгъармачылыкъ иш бла кюрешген студентле аз тюйюлдюле. Алагъа деп кружок ишлейди.
- Сиз лекцияла окъуйсуз, илму иш бла кюрешесиз, кафедрагъа башчылыкъ этесиз, юйде сабийлеге заманыгъыз къаламыды? Мен билгенден, тамата Мурат социал  ишчиге окъуй  тургъанлай юридический факультетге да киргенди. Алина быйыл медицина факультетге бара турады. Алима биринчи классны бошагъанды.
- Кертисин айтханда, мени ишден бош заманым бек азды, гитчелеге асламысында аналары къарайды. Бизни бек уллу насыбыбыз: сабийле кюн сайын мени анамы къатында ёседиле. Ата–анадан сора да, ыннаны жюрек жылыуун, сюймеклигин кёрген, сынагъан къадарны саугъасыды. 
Сёзге, анам «Заман» газетни хар номерин окъуйду, сора бир статьягъа бюсюресе, барыбызны да тёгерегине жыйып, тынгылатады. Жаннетли болсун, атам биз тынгылы билим алсакъ бек сюе эди. 
Сабийлик чагъыбызда китапла шёндюча табылып къалмай эдиле, излерге тюше эди. Биз ол–бу чыгъарма керекди дегенлей, атабыз аны къайдан болса да таба эди. Къарындашым Ахматны эки бийик билими барды, эгечим Светлана да филологду. Мен ата юйюмде Чегемде жашайма. Атам сау къадарындача, китапны, билимни багъалайбыз. 
- Сабийни  китапны сюерге, сёзню ариулугъун, кючюн сезерге къалай юйретирге боллукъду?
- Суратлау сёзню сезген адамны къатында ёсген бала сангырау боллукъ тюйюлдю. Мени школда бек иги устазым бар эди – Гелястанланы Анна Леоновна. Университетден бир жол преподавательле келип, не факультетде не билим алыргъа боллугъун айта эдиле. Аланы араларында, жаннетли болсун, Толгъурланы Зейтун да. Мен а школда окъуна орус тилде назмула жаза эдим, аланы стенгазетабызда басмалагъандыла. Тенглерим тюрте–тюрте, мени Зейтун Хамидовични къатына элтедиле да: «Бу бизни поэтибизди», - дейдиле. Ол заманда окъуна мен филолог боллугъуму биле эдим. 
Филологну иши бек сыйлыды. Дуния тилсиз бир заманда да боллукъ тюйюлдю, ахыр кюннге дери адамла сёлешгенлей турлукъдула, алай не даражада боллукъду аланы тил культуралары – ол хар адам эм филологла бла байламлы сорууду.  
Былайда мен бир затны чертип айтыргъа сюеме: юйретиу ишни сёзсюз бардырыргъа онг жокъду. Таулу адетлени-тёрелени ёсе келген тёлюге малкъар тилде жетдираллыкъбыз. Адам улу битеу тарыхын, сынауун  сёзге сыйындырады: тарых китаплагъа, жомакълагъа, жырлагъа, авторлу суратлау чыгъармалагъа. 
Сёзню хайырындан биз озгъан ёмюрледе жашагъанланы ауазларын эшитебиз. Аны ючюн кир-кипчик жыйылгъан жерледе китапланы атаргъа жарамайды, юйюгюзге сыйынмагъанны башха адамлагъа хакъсыз беригиз, библиотекалагъа элтигиз. Китапха хурметни тас этиу адамлыкъдан тайыуну шартыды. 
- Сиз кесигиз не китапланы къайтарып окъуйсуз?
- Малкъар литературада «шестидесятниклени» окъуйма. Бизнича аз санлы халкъны дуниягъа белгили литературасы болгъаны бек ёхтемлендиреди. Орус адабиятда Булгаковну «Мастер и Маргарита» романын ненча кере къайтарып окъугъанымы да билмейме. Велимир Хлебниковну поэзиясы да манга бек сейирди. Татьяна Толстаяны хар жангы китабы бла мычымай шагъырейленеме. 
Шукшинни хар сёзю да жууукъду манга. Кёпдюле, бек кёпдюле мен сюйюп окъугъан авторла. Билемисиз, бош заманым болса, «Как закалялась сталь», «Мать» деген чыгъармаланы да къайтарып окъурукъ эдим. Хау, ала идеология жаны бла эскиленнгендиле, алай художестволу кючлери уа таркъаймагъанды. 
Филологланы дуниялары  чексизди. Бизде Судандан келип окъугъан студентибиз барды, ол магистр диссертациясын Къулийланы Къайсынны чыгъармачылыгъына атагъанды. Ингушетиядан студентлерибиз да кёпдюле. Мен андагъы университетни диссертация советине киреме, Къазахстандан докторантлагъа башчылыкъ этеме, Якутияда литература журналны редколлегиясындама…Быланы айтханымы магъанасы: филологияда чекле жокъдула, байламлыкъла кючлюдюле. Филологла халкъланы бирикдиредиле, аланы культураларыны араларында кёпюрле ишлейдиле. Бу сейирлик дунияны сайлагъан выпускниклеге «Хош келигиз» дейме, миллет интеллигенцияда филологла энчи жерни аладыла, ишлери да бек магъаналыды. Фахмулу сабийлени айнытыргъа керекди, миллет культурабызны дуниягъа баям этиу да борчубузду – ала барысы да бизни ишибиздиле. 
- Казим Каллетович, ушакъ этгенигиз ючюн сау болугъуз, юбилейигиз бла алгъышлайбыз,  огъурлу анагъызгъа саулукъ, узакъ ёмюр тилейбиз. Ишигизден къууаныгъыз!

Ушакъны Байсыланы 
Марзият бардыргъанды

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 17:29

САКЪАТЛЫКЪЛАРЫ БОЛГЪАНЛАГЪА БОЛУШУРЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында «тёгерек столда» психикаларында энчиликлери болгъан адамланы реабилитацияларын бардырыуда саулукъ сакълау, социал къорууланыу учрежденияланы эм коммерциялы бо

29.03.2024 - 09:05

БАХЧАЛАНЫ БУЗДАН КЪОРУУЛАРГЪА – 40 МИЛЛИОН СОМ

Быйыл эл мюлк жерлени буз уруудан къорууларча мадарлагъа Къабарты-Малкъарны бюджетинден 40 миллион сом бёлюнюрюкдю.

29.03.2024 - 09:04

КАРТОФДАН БАЙ ТИРЛИК КЪУУАНДЫРАДЫ

Шимал-Кавказстатны управлениясындан  билдиргенлерича, былтыр Къабарты-Малкъарны  мюлклерини барысында да картофдан  154,6 минг тонна  жыйылгъанды.  Ол былтырдан 1,8 процентге кёпдю.

29.03.2024 - 09:04

ТАНГ КЕСЕК КОНСЕРВА ЧЫГЪАРЫЛАДЫ

Къабарты-Малкъар тахта кёгетледен консервала жарашдырыу бла эки жылны ичинде алчы жерни алады. Ол санда былтыр, 363,8 миллион банка чыгъарылгъанды.

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.