1944 жылда 20 февральда СССР-ни ич ишлерини наркому Л. Берия Грозный шахаргъа чеченлилени бла ингушлуланы кёчюрюу жаны бла «Чечевица» деген операциягъа кеси башчылыкъ этер ючюн келгенди. 24 февральда, иш къыстау баргъан заманда, ол «Къабарты-Малкъар АССР-ни малкъар районларыны болумларыны юслеринден» эрттеден сурап тургъан справканы алды да, ол кюн окъуна энчи телефон байламлыкъ бла Сталин бла малкъарлыланы кёчюрюуню юсюнден келишди. 1944 жылда 26 февральда уа НКВД-гъа «Малкъар халкъны КъМАССР-ден кёчюрюу жаны бла ишлени юслеринден» буйрукъ чыгъады.
Бу огъурсуз ишни тамамларгъа деп аскерчиле эмда НКВД-ны, НКГБ-ны да уллу къаууму – битеу да 21 мингден артыкъ адам – къатышдырылгъанды. Операциягъа генерал-майор И.Пияшев башчылыкъ этгенди, аны орунбасарлары уа генерал-майор М. Сладкевич бла бу жерледен эки нарком (ич ишлени бла къырал къоркъуусузлукъну) – К.Бзиава эмда С.Филатов болгъандыла. Халкъы кёчюрюллюк район беш секторгъа юлешиннген эди – Элбрус, Чегем, Хулам-Бызынгы, Черек эм Нальчик.
1944 жылда 5 мартда Къоруулауну къырал комитетини малкъар халкъны КъМАССР-ден саулай кёчюрюуню юсюнден бегими чыкъды. Операцияны 10 мартда башларгъа оноулашдыла, бардыргъан а андан эртте – 8 мартда – этдиле.
«Нальчик» темир жол станциядан малкъарлыланы 14 эшелоннга миндирип ийгендиле. Кёчюрюлгенле барысы да 37 713 болгъандыла, асламысы сабийле, тиширыула, къартла эдиле. Аланы Къазах эмда Къыргъыз ССР-леге элте эдиле. Малкъарлыланы баш-башынча ёмюрледен бери жашап келген журтларындан къыстагъанлары бла къалмай, башха жерледе жашагъанларын да къоймай эдиле. Ала бла бирге уа кёчюрюлгенлени саны 38 053 адам болгъанды.
1946 жылда октябрь айгъа уа аладан 32 817-си къалгъан эди. Малкъарлылагъа эрге баргъан, аладан къыз алгъан башха миллетли адамлагъа: «Юйдегилеригизден айырылсагъыз хайырлы болур», - деп айтылгъанды.
1944 жылда 11 мартда Берия Сталиннге, 14 мартда уа ВКП (б)-ны АК-сыны Политбюросуну аллында операция жетишимли бардырылгъанды деп отчёт этгенди. Халкъ хар малкъарлыны юйюрюнден биреулен эм андан да кёп адам урушда сермешген эмда жашларыбызны аскерге ала тургъан кезиуде кёчюрюлгенди! Россей Федерацияны Къырал архивинде болгъан шартлагъа кёре, 1939 жылдан башлап, СССР-де Къызыл Аскерге бир заманда да болмагъанча кёп адам алыннган кезиуде, уруш жыллада да аскерге чакъырылгъан эмда кеслери ыразылыкълары бла да баргъан малкъарлыла 12,7 минг болгъандыла. Эр кишилени асламысы фронтда къазауат этген чакъда, халкъны ууучлаучулагъа болушхансыз деп терслеу бек къужур кёрюннгенди. Малкъар эллени немисли ууучлагъан 35 кюнню ичинде фашистле эмда аланы шапалары 500 чакълы бир адамны ёлтюргендиле.
Немислиле бизни бир жерлилерибизден Ата журтларын жанларындан эсе бек сюйген 340 адамны илишаннга салып, ёлтюрюп, танкла ётмез ючюн деп къазылгъан урулагъа атып, басдыргъандыла. Аланы санында 103 малкъарлы болгъанды. Да сора сёз къаллай сатхычлыкъны юсюнден баргъанды?!
Аны сагъынмай къойсакъ да, Малкъарны табийгъат болумлары ууучлаучу политиканы къыйын этгендиле. Немислилени уруш жылланы ичинде аякълары да басмагъан эллерибиз бар эдиле. Тауладан сора, жукъ болмагъан жерледе не бола тургъанындан душманны хапарлары бек аз эди.
Баям, ууучлаучулагъа болушхансыз деген сылтауну чыгъарыргъа, халкъны жалгъан дау бла терслерге кимлеге эсе да керек болгъан болур эди. Сталинизмни бек уллу кюйсюзлюгю бир тюрлю терсликлери болмагъан миллионла бла адамлагъа азап чекдиргениндеди.
Алайды да, Къабарты-Малкъарны тёрт району – Черек, Холам-Бызынгы, Чегем эм Элбрус – бош къалгъандыла, малкъар халкъгъа ырысхы, ниет жаны бла да уллу хата салыннган эди. Малкъарлыла 515 минг гектар жер, 20 мингнге жууукъ тууар, 40 минг чакълы бир къой, эчки, 2,5 минг ат, 1,6 мингден артыкъ ёгюз, дуния бла бир мирзеу, картоф, ол санда сабанлада ёсе тургъанлай да къоюп кетгендиле. Юйлерин, жерлерин, мюлклерин, хапчукларын, кийимлерин – бир ненча тёлю уллу къыйын салып жыйгъан ырысхыларын – къырал сыйыргъан эди. Алтмыш эки эл атылып къалгъан эдиле. Бир заманлада малчылыкъдан иги хайыр тюшген регион жокъ болгъанды.
Ата журтлары бла бирге малкъар халкъны миллет автономиялары да сыйырылгъан эди. 1944 жылда 8 апрельде Къабарты-Малкъар АССР-ни Къабарты АССР-ге тюрлендирирге деп СССР-ни ПВС-ни Указы чыкъгъанды. Малкъарлыланы къалгъан жерлерин Къабарты АССР-ни колхозларына бла совхозларына, Элбрусну бла аны тийресин а Грузия ССР-ге берирге оноу этилгенди.
Кёчгюнчюлени СССР-ни узакъ жерлерине жибергендиле. Юч ыйыкъгъа дери созулгъан жол бек къыйын болгъанды. Жетер жерлерине жетмей 307 адам ёлгенди, аланы асламысы сабийле бла къартла эдиле. Халкъны иги кесеги (21 мингден артыкъ адам) Къазахстаннга бла Къыргъызгъа тюшгенди (16 мингден артыкъ адам), къалгъаны Узбекистаннга, Таджикистаннга, Иркутск областьха эмда Узакъ Северни районларына жиберилген эди. Адамланы къауум-къауумгъа юлешип, бир бирлеринден айырып, алай орнатхандыла. Бир бирден айырылыу а кёчюрюлген халкъгъа неден да къыйын эди.
Сюргюнде тургъан 13 жылны ичинде 10 мингнге жууукъ адам ёлгенди. Ол а малкъарлылагъа, аз санлы миллетге, айтып ангылаталмазча кёпдю. Алай аллай бир адамы къорагъанлыкъгъа, 13 жылдан сора халкъ кесини туугъан жерине миллетлигин тас этмей къайтханына сейир этерчады.
Орта Азияны къумлу жерлеринде гунч болуп къалмаз ючюн халкъны эсли адамлары аны жаланда ишлеп сау къалаллыкъбыз деп юйретгендиле, ол ызгъа салгъандыла. 1945 жылда эл мюлкде, таш кёмюр, металлургия, алтын чыгъаргъан промышленностьда, къурулушлада 12 минг чакълы бир адам, ол санда акъылбалыкъ болмагъан сабийле да, ишлегендиле. Жашау, урунуу болумла да, артыкъда металлургия промышленностьда, таш кёмюр, алтын чыгъарыуда къыйын эдиле.
Алай бир затха да къарамай, халкъ игиликге ийнаныуун тас этмегенди, кёчгюнчюлюкде кёп затха юйренип, ахшы сынау да жыйышдырып къайтханын белгилемей жарамаз. Чыгъармачылыкъ бла кюрешген интеллигенциясыны, къуллукъчуларыны бир къауумун айтмасакъ, малкъарлыланы асламысы эл мюлк бла кюрешгендиле. Киши жеринде уа шахарлада малкъарлыла кёп жашагъандыла, алай бла билимли, окъуулу адамларыны саны да ёсгенди. Уллу шахарлада жашау этгенлери, уллу эмда кёп миллетли коллективледе уруннганлары, халкъ мюлкню тюрлю-тюрлю бёлюмлеринде ишлеп алгъан усталыкълары, сынаулары да малкъарлылагъа кёчген жерлеринде, артда уа ата журтларында да жашауларын къураргъа болушхандыла.
Малкъарлыла тюшген ол кюйсюз жерледе жаланда иш кёллюле, мадарымлы адамла сау къалыргъа боллукъ эдиле. Энчи оноу бла жюрюгенлерине да къарамай, тюрлю-тюрлю жерледе жууаплы къуллукълада ишлегенлери кёп болгъанды.
Сёз ючюн, Залийханланы Жанакъайыт Къыргъыз ССР-де Союзпечатьны управлениясыны таматасы, Хутуйланы Ханафий республиканы эл мюлк министерствосуну типографиясыны директору болуп тургъандыла. Къулбайланы Мухажир, Уяналаны Чомай, Уяналаны Къанамат, Жанатайланы Хызыр, Башийланы Магомет, Наршауланы Сакинат эм кёп башхала областьлада тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегендиле. Сталин ёлгенден сора уа малкъарлыланы самоуправленияны жерлери, район эмда область органларына айырып башлагъандыла.
Интеллигенцияны да даражасы ёсгенди. Филология илмуланы кандидаты Аппайланы Аскер Къазах университетде студентлени окъутханды. Къулийланы Къайсын «Советская Киргизия» газетде ишлегенди. Артист Рахайланы Исмайыл Н.К.Крупская атлы орус къырал драма театрны баш актёрларындан бири болгъанды, Къыргъыз ССР-ни культура министерствосунда бёлюмге башчылыкъ этгенди. Юрист Шаханланы Тимур Къазахстанны Талды-Курган областыны ёкюллерини коллегиясына киргенди, коллегияны президиумуну члени болгъанды.
Кёчгюнчюле болуп тургъан заманларында кёп малкъарлыла Ата журтну сыйлы саугъаларын алгъандыла. 1948 жылда Келеметланы Шохайыпха Социалист Урунууну Жигити деген ат аталгъанды, Диналаны Зулейха бла Геккиланы Зоя уа Ленинни ордени бла саугъаланнгандыла. «1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушда жигер урунуулары ючюн» майдалгъа алты минг адам тийишли болгъанды. Жюзле бла таулула Совет Союзну орденлерин алгъандыла.
Тарых эсге алынмай артда не чыгъар деп сагъышланмай этилген оноула экономика, политика жаны бла да бек уллу хата келтиргенлерин жашау кеси кёргюзтгенди. Саулай алып айтханда, туугъан жеринден зор бла кёчюрюу малкъар халкъгъа къажау этилген бек уллу кюйсюзлюк эмда аманлыкъ болгъанды эм болгъанлай къалады.
