Адам жаратылгъандан бери да къушланы бир-бир тюрлюлери анга къуллукъ этип келедиле. Кеслери да (бала заманларында къолгъа тюшселе) иесине терк юйренедиле. Андан сора да, къудуретде тазалыкъны тутууда бек уллу магъаналары болгъан къанатлыладыла. Сёз ючюн, мыллыкчы къушла жугъуучу аурууладан ауруп неда башха сылтау бла ёлюп къалгъан, алай бла аурууну жайылыууна себеплик этерик мыллыкланы ашайдыла. Аны ючюн айтадыла ол къушлагъа табийгъатны санитарлары деп. Болсада къушланы асламысы ууакъ жаныуарчыкъланы (чычханладан башлап къоянлагъа дери) къырадыла. Алай бла миллион тоннала бла саналгъан эл мюлк продуктланы къоруулайдыла. Будай сабанланы тийрелеринде юйюрленнген къушла, ба-лаларын ёсдюрюр ючюн кюн сайын, не аздан айтханда, 9-10 чычханны неда 3-4 жубуранны неда аллай бир гылыу чычханны тутадыла. Эки къуш юйюр тёрт-беш гектарны кемириучю жаныуарчыкъладан къоруулайды.
Айтханыбызча, къушла адамгъа эртте заманладан бери да къуллукъ этип келедиле. Бёрютут (беркут) къушланы къолгъа юйреннгенлери хар заманда да бек багъалы болгъандыла. Ала лячин тукъумдандыла. Бийик таулада, Европада бла Азияда, ол санда бизни тауларыбызда, Север Америкада, Африканы север жанында таулада тюбейдиле. Уллу къушладан бириди. Ала бла тюлкю, къоян уулагъа жюрюгендиле. Ул-луларын, къарыулуларын бёрю тутаргъа да юйретип болгъандыла. Аны ючюн атагъандыла анга “бёрютут” деп. Ол атны тюрлендирип атагъандыла оруслула “беркут” деп да. Кесине да кёп къыраллада “патчах къанатлы” дейдиле. “Царская птица”. Таурухлагъа кёре Европаны бла Азияны бир-бир къыралларында бёрютут къуш бла уугъа жаланда патчах юйюрлени неда энчи къыралча жашагъан хан бийликлени, княжестволаны, графстволаны башчылары, аланы уланлары барып болгъандыла. Къара халкъгъа аллай эркинлик берилмегенди. Патчах, хан, бий, граф, князь тукъумлада “бёрютут” къушну саугъагъа бек сюйгенлерине берип болгъандыла. Бийик даражалы саугъагъа саналгъан.
Россейде, Украинада, Тау Артында, Азияны бир-бир къыралларында уа уучу къуш сапсан деген лячин болгъанды. Ол къуш кеси артыкъ уллу тюйюл эсе да, бек къарыулуду. Аны бла къоянлагъа, кийик баппушлагъа, башха къанатлылагъа айланып болгъандыла. Сапсан лячин бек терк учхан къушду эм хауада окъуна къанатлыланы къагъып алады. Кеси да бек ариу затды. Битеу континентледе тюбейди.
Дунияны башында бек уллу жыртхыч къушладан бири къойчу къушду. Бизни тауларыбызда да тюбейдиле аллай къушла. Малкъарлыла алагъа къойчу къуш деп бошдан атамагъандыла. Ала ёлген жаныуарланы мыллыкларын ашагъандан сора да, кийиклени улакъларын, къойланы къозуларын да алып кетедиле. Америкада да аллай къушлагъа (кондоргъа - дунияда бек уллу мыллыкчы къушха, гриф - ягнятникге) ол себепден атагъандыла алай.
Чабакъчы къуш да (орлан, башхача уа акъ башлы, акъкъуйрукълу орлан) уллу къушладан бирине саналады. Кеси да тенгиз жагъалада тюбейди, чабакъ тутаргъа бек устады. Алай эсе да жерде тюбеген жаныуарлагъа уугъа айланыргъа да угъай демейди.
Ахырында айтырыгъым, кёп къыралланы орманларында (герблеринде) къуш суратла баш магъананы тутханлары да ёмюрлени теренинден бери къуш адамгъа къуллукъ этип келгенине, адам да анга тийишли багъа бичгенине шагъатлыкъ этгенин кёргюзтедиле.
