Дэтхэнэ зыри хуитын хуейщ и адэжь щIыналъэм къэкIуэжыну
Лъэпкъ Iуэху
Сирием жылагъуэ-политикэ щытыкIэр нэхъри щызэщIоплъэ. Лъэпкъ зэпэщIэувэныгъэм яку къыдэхута ди хэкуэгъухэр Урысеймрэ адыгэ республикэхэмрэ къолъэIу ядэIэпыкъуну.
- ТЫРКУМ нэмыщI шэрджэсхэр щыпсэухэм я бжыгъэр зыхуэдизымкIэ Сириер етIуанэщ. А къэралым къыщыукъубея граждан зауэм ахэр хэкIуэдэнкIэ щынагъуэ ин къыкъуэкIащ, - жеIэ Адыгэ Республикэм и Къэрал Советым - Хасэм и депутат, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и вице-президент Чермыт Мухьдин. - Махуэ къэс абы къращIыкIыурэ къопсалъэ цIыхуипщIхэр. Хэбгъэзыхьмэ, дыщызэпсалъэкIи телефоным къиIукIыу зэхыбох шэ фийхэм я макъыр. Ди къуэшхэр нэхъ куэду щыпсэу Дамаск, Хьэмус, Хьэлэб къалэхэм махуэ къэс цIыху мамырхэр щыхокIуадэ. Абыхэм яхэтщ ди хэкуэгъухэри. Къэралым щытыкIэр зэтес щыхъужыным ущыгугъуныр щхьэгъэпцIэжщ. Адыгэхэр хуейкъым политикэ зэпэщIэтыныгъэм хыхьэну. Абы къыхэкIыу я адэжь лъахэм къагъэзэжыну хущIокъу. Абыхэм Урысейм и унафэщIхэм, республикэхэм я Iэтащхьэхэм, жылагъуэм зыкъыхуагъазэ къэIэпхъуэжынымкIэ ядэIэпыкъуну елъэIуу.
«Ди лъэпкъым и дежкIэ хьэлъэу щыт мы зэманым дэ къыддэIэпыкъуну дызэлъэIуфынур зыщ - Урысей Федерацэрщ, - итщ дыгъэгъазэм и 25-м къэкIуа япэ зыкъыхуэгъэзэныгъэу цIыхуи 115-м Iэ зыщIадзам. - Дэ дызыщIэхъуэпсыр зы закъуэщ - ди адэжь щIыналъэм нэдгъэзэжу ди къуэшхэмрэ шыпхъухэмрэ я гъусэу мамыру икIи дызэгурыIуэу Урысейм и лъэпкъхэм дадэпсэунырщ.»
«Дэ дыхуиткъым ахэр зыхэхуа бэлыхьыр къидмыдзэну, - пащэ абыхэм, - тхыдэм къытхуидэнукъым зытIэжьэу. Иджыпсту дэтхэнэ махуэми Iэджэ иIыгъщ…»
ЩытыкIэ гугъур пэмыплъэххауэ къажьэхэуащ Сирием къикIахэу Адыгейм щеджэ студентхэми.
- Куэдым езыхэм я Iыхьлыхэм зыпащIэфыркъым. Ахэр щыгъуазэкъым къыдалъхуахэм я Iуэху зыIутым, - жеIэ Чермыт Мухьдин. - Гъунапкъэр зэхуэщIащ, телефонымрэ интернетымрэ а къэралым зыщиубгъуакъым, банкхэр, пощтыр щылажьэркъым. Зи унагъуэхэр ахъшэкIэ къызыдэмыIэпыкъуж студентхэр гугъуехьхэм Iууащ: стипендие закъуэкIэ упсэуфынукъым. Урысейм щызекIуэ хабзэхэм япкъ иткIэ, нэгъуэщI къэралхэм щыщхэр лэжьэну хуиткъым, студент картэ ямыIэмэ… ЩытыкIэ телъыджэ зэфIоувэ.
Сирием щыпсэу адыгэхэр зыхэхуа гуауэр къыгурыIуэкIэрэ, Чермыт Мухьдин а Iуэхур Къэрал Советым - Хасэм къыщыхилъхьащ. Нэгъабэ дыгъэгъазэм и 25-м екIуэкIа кIэух зэIущIэм депутатхэм я нэхъыбэм ар даIыгъащ икIи Урысейм и Президентым, Къэрал Думэмрэ ФедерацэмкIэ Советымрэ я тхьэмадэхэм, апхуэдэу Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ я Iэтащхьэхэмрэ парламентхэмрэ зыхуагъэзащ Сирие Хьэрып Республикэм щыпсэу адыгэхэу къэкIуэжыну хуейхэм къэIэпхъуэжынымкIэ ядэIэпыкъуну елъэIуу.
Езыхэм я къуэшхэм зэракъуэтыр жыджэру къагъэлъэгъуащ Урысейм и шэрджэс жылагъуэ зэгухьэныгъэхэми. Ахэр а Iуэхум пIащIэгъуэкIэ Черкесск щытепсэлъыхьащ. Апхуэдэу абыхэм зэраакъылэгъур къыхагъэщхьэхукIащ Тыркум, Израилым, Европэм, Австралием, США-м щыIэ адыгэ диаспорэхэми. «Сирие Iуэхум» зэреплъ щIыкIэр жаIащ Адыгеймрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ я Iэтащхьэхэми.
- Мы зэманым дэ дочэнджэщ Урысейм НэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм, - къыхигъэщащ Сирием къиIэпхъукIыжахэу республикэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм щаIущIам Адыгейм и унафэщI ТхьэкIушынэ Аслъэнджэрий. - НэгъуэщI къэралхэм щыпсэу ди хэкуэгъухэм егъэщIылIа къэрал политикэм ипкъ иткIэ, Сирием щыпсэу адыгэхэр щыгугъ хъунущ Урысейр ядэIэпыкъуным.
ТхьэкIушынэ Аслъэнджэрий апхуэдэу къыхигъэщхьэхукIащ зи адэжь щIыналъэм къэзыгъэзэжыну хуейхэр яубзыхуа нэужь, абыхэм гражданствэ, псэуныгъэ шэсыпIэхэр зэрыратыну Iэмалхэм зэрегупсысынур.
Урысейм къэзыгъэзэжыну хущIэкъу ди хэкуэгъухэм дадэIэпыкъун хуейщ, - жиIащ республикэм и журналистхэм щахуэзам Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ Къанокъуэ Арсен. - Унафэ къэтщтащ иджырей КъБР-м и щIыналъэм икIахэм Урысей Федерацэм хуиту къагъэзэжынымкIэ ядэIэпыкъуну елъэIуу республикэм и Парламентым Урысейм и Президентым зыхуигъэзэну. Сэ къызолъытэ апхуэдэ Iэмал Союзыр лъэлъэжа нэужь, езыхэм емылъыта щхьэусыгъуэкIэ хамэ щIыналъэ къыщыхута урысхэми иратын хуейуэ. Дэ нэгъуэщI къэралхэм я цIыхухэр тфIэфIу къыдогъэблагъэ, арщхьэкIэ ди хэкуэгъухэм датепсэлъыхьын доукIытэ. Сирием щыщ адыгэхэм я гугъу тщIымэ, ахэр Урысейм къызэрагъэзэжынум шынагъуэ гуэри къишэнукъым. Сэ адыгэ диаспорэм щыщхэм мызэу-мытIэу сащыхуэзащ ахэр щыпсэу къэралхэм - Сирием, Иорданием, Израилым, Тыркум икIи слъэгъуащ ахэр Урысейм фIыуэ къызэрыхущытыр. Дыщышынэн хуейкъым цIыху лэжьакIуэхэм, зи анэдэлъхубзэр зыхъумахэм я адэжь лъахэ къагъэзэжыным.
Къэхъуа гужьеигъуэм теухуа Iуэхур езым и кIэлъыплъыжыныгъэм щIигъэуващ Дунейпсо Адыгэ Хасэм. Зэгухьэныгъэм щIышылэм и 14-м Налшык щригъэкIуэкIа зи мычэзу зэIущIэм къыщаIэтар зы Iуэху закъуэщ - Сирием щыпсэу ди хэкуэгъухэм къалъыкъуэкIа мыгъуагъэр зэрызэфIагъэкIыну Iэмалхэр къэлъыхъуэнырщ. Къызэхуэсат ДАХ-м и Хасащхьэм хэтхэр, абы и лэжьыгъэм хэлIыфIыхьхэр, КъБР-м и Правительствэмрэ федеральнэ IуэхущIапIэ зыбжанэмрэ ящыщхэр, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэмрэ зи адэжь щIыналъэм нэхъапэм къэзыгъэзэжахэмрэ. Къызэхуэсахэм яхэтт ДАХ-м и тхьэмадэ Ажахъуэ Къанщобий, абы и къуэдзэхэу ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Чермыт Мухьдин, Хасащхьэм хэтхэу КIэкIыхъу Мэжид, Едыдж Мэмэт, Къуэдзокъуэ Анатолэ, ГуэбэщIыкI Владимир, Краснодар щыIэ Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Сэхъут Аскэр, къэбэрдей жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я унафэщI Къалмыкъ Жылэбий, КъБКъУ-м и профессор Дзэмыхь Къасболэт, КъБР-м и Iэтащхьэм и Администрацэм и УнафэщIым и япэ къуэдзэ Къуэшрокъуэ Залым, КъБР-м щIэныгъэмрэ егъэджэныгъэмкIэ и министр Щхьэгъэпсо Сэфарбий, республикэм щылажьэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэмрэ дин IуэхумкIэ къэрал комитетым и унафэщI Пащты Борис, н. Абыхэм жаIащ Сирием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я Iуэхур зыхуэкIуам хуабжьу зэрытегузэвыхьыр. ЗэIущIэм кърихьэлIахэм къалъытэ псалъэмакъхэм къатекIауэ Iуэхур зэфIахын папщIэ лэжьыпхъэхэр убзыхуным хуэкIуэн хуейуэ. Абы папщIэ жылагъуэмрэ къэрал IуэхущIапIэхэмрэ зэкъуэувэн хуейщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, УФ-м и унафэщIхэм, НэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ министерствэм зыхуагъэзэну, КъБР-м ди хэкуэгъухэм ядэлэжьэнымкIэ и къэрал комиссэм и гъусэу зэфIагъэкIынухэр зэхалъхьэну я мурадщ. Апхуэдэу яфIэкъабылщ Iуэхур зыIутыр щIыналъэм щызэрагъэщIэн папщIэ Дунейпсо Адыгэ Хасэмрэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм ящыщхэмрэ я лIыкIуэ гуп Сирием ягъэкIуэныр. ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ комитетым и унафэм ипкъ иткIэ, Москва щекIуэкIыну зэIущIэ къызэрагъэпэщынущ. Абы ирагъэблэгъэнущ Къэрал Думэм и депутатхэр, ФедерацэмкIэ Советым хэтхэр, УФ-м и МИД-м и лIыкIуэхэр.
Мы Iуэхум убгъуауэ щытопсэлъыхь Абхъазми. Сирием абхъаз-абазэу мин 20-м нэблагъэ щыпсэууэ къалъытэ. Ахэр даIыгъыу къэуващ республикэм и унафэщIхэмрэ жылагъуэмрэ. ЩIышылэм и 15-м Сирием кIуащ РепатриацэмкIэ къэрал комитетым и унафэщI Адлейбэ Зураб зи пашэ делегацэр. Абхъазым и Щихъ Метрополием мыпхуэдэу жиIащ: «ЛIэщIыгъуэрэ ныкъуэрэ хъуауэ зы щIыналъэм ирахуурэ нэгъуэщI щIыпIэхэм яху ди хэкуэгъухэр зыхэт гугъуехьхэмрэ бэлыхьымрэ кIэ щагъуэтынур ахэр я адэжь хэкум къагъэкIуэжа иужьщ».
Iуэхум жыджэру хыхьащ Абхъаз-абазэ цIыхубэм и Дунейпсо Конгрессри (ВКААН).
- Мы зэманым шэрджэс диаспорэр дуней псом шыхэгуэшащ, арщхьэкIэ КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щопсэу абы и нэхъыбапIэр (Сирием цIыху мини 150-рэ хуэдиз), - къыщыхигъэщащ Сирием щыпсэу шэрджэсхэм я Iуэху зыIутым егъэщIылIауэ щIышылэм и 13-м Гумилев Лев и Центрым (Москва) щекIуэкIа конференцым ВКААН-м и тхьэмадэ Кобахия Беслъэн. - Абы къыхэкIыу къыкъуокI шэрджэсхэр къэгъэIэпхъуэжыным и Iуэхур. Абы Дызыдэплъеин щапхъи щыIэщ - адыгэхэр Косовэ къызэрырашыжар, апхуэдэу куржы-абхъаз зауэр щекIуэкIа щIыпIэхэм цIыхухэр къызэрырагъэIэп-хъукIар. Ди лъэпкъэгъухэр Абхъазым ягъэIэпхъуэжын зэрыщIадзэрэ блэкIа илъэс 20-м къагъэлъэгъуащ къэзыгъэзэжа цIыхухэр жыджэру зэрылажьэр, псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, щIэпхъаджащIэхэр зэрахэмытыр. Ар щыхьэт тохъуэ Урысей программэр зэрытэмэмым: властыр и чэзум яподжэж къекIуэкI Iуэхухэм, псори зэтеухуащ, ахъшэ щыIэщ. Иужь илъэсипщIым УФ-м къэIэпхъуэжхэм я бжыгъэм кIэрыхуащ, ауэ абы хуабжьу хэхъуэфынущ, мы зэманым КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щекIуэкIхэр къэплъытэмэ. Нэхъыщхьэр мыр къыдгурыкIуэнырщ: цIыхухэр хуитын хуейщ езыхэм я адэжь щIыналъэм къэкIуэжыну. КъэкIуэжынрэ къэмыкIуэжынрэ нэгъуэщI Iуэхущ.
НЫБЭ Анзор, «Шапсугия» газетым и редактор нэхъыщхьэ.
КIэрмыт Мухьдин Iуэху дахэ къыхелъхьэ.
Iуэху еплъыкIэ
КЕЛДЫ Сабри:
ЗэпэщIэувэныгъэр граждан зауэм хуэкIуэныр зыхуэIуа щыIэкъым
И адэжь лъахэр зригъэгъуэтыжауэ илъэс 20 лъандэрэ Налшык къалэ щыпсэу Келды Сабри 1933 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм Сирием хыхьэ Хъанасир къуажэм къыщалъхуащ. Сабри и адэр илъэси 5 ныбжьым иту Къэбэрдейм ирашащ. Абы адыгэгу кIуэцIылъу къэхъуащ икIи и бынхэр къыщыщIэувэм зыщIипIыкIари зыщIигъэджыкIари адыгэ хабзэмрэ анэдэлъхубзэмрэщ. Адыгэбзэр фIыуэ игъэшэрыуэу къэхъун папщIэ, Сабри и зыгъэпсэхугъуэ пIалъэхэр щигъакIуэр и анэшхуэм и дежт. Апхуэдэу лъэпкъыбзэр зи Iэпэгъуу къыдэкIуэтея щIалэм Дамаск дэт университетым юрист IэщIагъэр щызригъэгъуэтащ икIи и щIэныгъэм Москва щыхигъэхъуащ. Илъэс 18 зэрыхъу лъандэрэ политикэ Iуэхухэм куууэ дихьэх, коммунист партым хэт, Сирием и политикэм фIыуэ щыгъуазэ Келды Сабри дыгъуасэ зыхуэдгъэзащ, нобэ а къэралым щыщыIэ хъуа щытыкIэм, абы и лъабжьэм, ди лъэпкъэгъу хэхэсхэм къатехьэ лейм тедгъэпсэлъыхьыну.
- СИРИЕ Республикэм Конституцэм ипкъ иткIэ, президент ухъун щхьэкIэ, уи ныбжьыр илъэс 40-м нэсауэ щытыпхъэт, и адэ Хьэфез щылIам щыгъуэ (2000 гъэм) Башар зэрыхъур 34-рэт. Конституцэр зэпхъуэкIын щхьэкIэ зэманышхуэ ехь, Iуэхушхуэ епхьэлIэн хуейщ. АрщхьэкIэ, президент къулыкъум пэрыувэну хуей щIалэщIэм унафэ ищIри, хабзэ нэхъыщхьэр зэрахъуэкIауэ щытащ.
Пэжщ, президентыщIэм цIыхубэр нэхъыфIкIэ къигъэгугъат, зыхищIыкIынуи къащигъэхъуат, къэралым щыщыIэ системэр зэрыткIийр, зэрыбыдэр, цIыхум хуитыныгъэ нэхъыбэ яIэн зэрыхуейр къызэрыгурыIуэр яжриIащ, абы зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр хилъхьэнуи гугъэ яритащ. Ауэ иджыри къыздэсым зыри ищIакъым. Абы лъандэрэ илъэс 11 дэкIащи, цIыхухэр пэплъэ защIэурэ езэшащ…
- ЦIыхубэм яхуэмышэчыж щыхъум уэрамым къыдыхьащ, щытыкIэр кIуэ пэтми нэхъ къызэщIэплъэ хъуащ…
- «Хьэрып гъатхэ» жари фIащащ мы къекIуэкI зэрыхьзэрийм. Япэ щIыкIэ Тунисым къыщежьащ, иужькIэ Мысырым къыщыхъеящ, итIанэ Ливиер, Йеменыр зэрызехьэ хъуащ. Сирием ар къыщысар 2011 гъэм гъатхэпэм и 15-рщ. ЦIыхубэр уэрамым зы фочи, зы кIэрахъуи, зы баши ямыIыгъыу къыдыхьащ, я Iуэхур мамыру зэтраублэн папщIэ. Абыхэм я тхьэмадэр трагъэкIын Iуэху зэрахуэртэкъым, атIэ къызэригъэгугъахэр къахуищIэну, хуитыныгъэ нэхъыбэ къаритыну, къэрал унафэщIхэр хэхыным езыхэми я Iуэху халъхьэну хуейуэ аркъудейт. Япэ дыдэу я макъ ягъэIуащ Иорданием и гъунапкъэм деж щыс Дэрхьэ къалэм щыпсэухэм. Абыхэм жаIэрт президентым къызэригъэгугъахэр зэрамылъагъур, тхылъымпIэм иту фIэкIа IуэхукIэ зэримыгъэзащIэр. Мис абы ипкъ иткIэ, Сирие псор къызэрыIэтащ.
Иджы мэрем кIуам щIыпIэ 500-м уэрамым къыщыдыхьащ цIыхухэр. Ди жагъуэ зэрыхъущи, ахэр зэтраукIэ. Мамыру Iуэху зэфIэзыхыну мурад зиIахэм Iэщэ къащтэн хуей хъуащ, ауэ абыхэм фоч мыхьэ-нэншэ фIэкIа яIыгъкъыми, зыми пэлъэщынукъым.
- Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Сирием ис ди лъэпкъэгъухэри хокIуадэ мы Iуэхум.
- Сэ сызэрыщыгъуазэмкIэ, щытыкIэ гугъу къихута ди лъэпкъэгъухэм лъэIу тхылъхэр ягъэхьащ Тыркум, Урысейм, хьэрып къэралхэм. Абыхэм зэрадэIэпыкъун Iуэху къыщрахьэжьащ Къэбэрдей-Балъкъэрми Адыгейми. Сирием исщ хэкужьым къэкIуэжыну хуей зыкъом. Сэ жысIэркъым, процент 80-м къэкIуэжыну я мураду, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы щыщыIэ къэрал ухуэкIэм дэхъуи яхэтщ ди лъэпкъэгъухэм.
Урысейм, Адыгейм, КъБР-м, КъШР-м я унафэщIхэм Iэмал имыIэу гу лъатэн хуейщ адэжь лъахэмкIэ къеIэ, нобэ къэлыда мафIэм зи щхьэр хэзылъхьэнкIэ хъуну шэрджэс щIалэгъуалэм. Ахэращ нэхъыбэу къэкIуэжыну хуейхэри. ЗэрызэхэсхамкIэ, адыгэ щIалэу тIу яукIащ, зыкъом ягъэтIысащ. Адыгэхэр адэжь лъахэм къэшэжыныр Iуэху тыншкъым, а зэхэуэм къыхэкIыжынухэм я жыпым зы соми илъынукъым. Ауэ абыхэм псэупIэкIи IэнатIэкIи дадэIэпыкъуныр ди къалэнщ. Ар зэхащIыкIыу иужь ихьэну сыхуейт адыгэ щыпсэу хэгъуэгухэм я унафэщIхэмрэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я Iэтащхьэхэмрэ.
Иджыпсту нэхъ гуащIэ дыдэу къыщызэрыIэта Хьэмус (Хомс) къалэм, абы пэгъунэгъу къуажэхэм адыгэ куэд дэсщ - ахэр бжьэдыгъухэмрэ шапсыгъхэмрэщ. Дамаски щыкуэдщ ди лъэпкъэгъухэр.
Дауэ щытми, мелуанитIым нэблагъэу Сирием ис курдхэр я цIыхуу щамылъытэкIэ, мини 120-рэ фIэкIа мыхъу адыгэм пщIэ е гущIэгъу щиIэну абы?
- Сабри, уэ узэреплъымкIэ, мы Iуэхум кIэ щигъуэтынур дапщэщ, сыт абы и хэкIыпIэр?
- Ар къэщIэгъуейщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зи хуитыныгъэхэмрэ хабзэмрэ къызэпауду уэрамым къыдыхьа цIыхубэм Iэщэ тIэкIу къаIэрыхьэу хуежьащи (ахэр Тыркум, Ливаным къикIыу хузогъэфащэ), абы зэпэщIэувэныгъэр нэхъ шынагъуэ ещI. Езы Сирием 1953 гъэ лъандэрэ Совет Союзым, Урысейм Iэщэу щищэхур къыпхуэмылъытэнщ. Кхъухьлъати, танки, Iэщэ шынагъуэ куэди иIэщ. ЗэкIэ апхуэдэ нэхъ хьэлъэхэр къигъэсэбэпыркъым, топ цIыкIукIэ яхэуэ мыхъумэ. Ауэ апхуэдэурэ екIуэкIмэ, зыхуэкIуэнур шынагъуэщ.
Сирием щекIуэкI политикэ щытыкIэр нэхъри къызэщIэзыгъэстыну, лъакъуэпэщIэдз зыщIыну хуей къэралхэри щыIэщ. Ауэ, сэ сызэреплъымкIэ, мамыру уэрамым къыдыхьа цIыхубэм зыхуей тIэкIур Асад Башар яхуищIамэ, мы лей къомыр къыкIэлъымыкIуэнкIэ хъунт. Iуэхум кIэух хуэхъунур президентыр текIыныр арати, абы апхуэдэу щIэх зитынукъым. ЗэпэщIэувэныгъэр граждан зауэм хуэкIуэныр зыхуэIуа щыIэкъым. Иджыпсту цIыхубэм япэщIэтыр президентым и къуэшым и дзэ мин 15 - 20 хуэдиз хъурщ. Езы къэралым и мин 250-р къраутIыпщмэ, зэрыукIыжыну аракъэ?
Епсэлъар НЭЩIЭПЫДЖЭ Замирэщ.
2012 гъэ
Ди псэлъэгъухэр
Щхьэусыгъуэхэр щыIэжкъым
Сирием щекIуэкI хьэлэбэлыкъым дуней псом и дэнэ щIыпIи ис адыгэхэр кIэлъоплъ, абы щып-сэу ди лъэпкъэгъухэм лей къатехьэнкIэ шынагъуэ зэрыщыIэм къыхэкIыу. «Адыгэ псалъэм» и «ХьэщIэщым» щыдипсэлъэгъущ Щам къыщалъхуа, Хэкум къэкIуэжауэ илъэс тIощI хъуауэ щыпсэу Къумыкъу Мамдухь. Ар Урысей Федерацэмрэ Сириемрэ я ТхакIуэхэм я зэгуэхьэныгъэхэм хэтщ, прозаикщ, зэдзэкIакIуэщ, КъБКъУ-м хьэрыпыбзэр щрегъэдж.
- Хьэрып къэралхэм щекIуэкI Iуэху зэIумыбзхэм илъэс етIуанэ хъуауэ дыкIэлъоплъ, абыхэм щыпсэу адыгэхэм я Iуэхум щыгъуазэ зытщIыну дыхуейуэ. Иджы Сирием къиIукI хъыбархэм дегъэгузавэ. Абы Iуэхур зэрыщекIуэкIым сыт и пэжыпIэр?
- КъухьэпIэмрэ абыхэм къадэщI хьэрып къэралхэмрэ куэд щIауэ Сирием щыIэ щытыкIэр ягу ирихьыркъым. Абы ис цIыхубэр щэнхабзэ и лъэныкъуэкIэ фIыуэ зызыужьа лъэпкъхэщ, еджагъэшхуэ-хэр яхэтщ, политикэми хъарзынэу хащIыкI. Аращи, ахэр ахъшэкIэ къэгъэпцIэгъуафIэхэм ящыщкъым. КъищынэмыщIауэ, геополитикэ и лъэныкъуэкIэ Сириер гъуэгу къуэпсхэр щызэхуэзэ-щызэхэкIыу щытщи, ари и щхьэусыгъуэщ КъухьэпIэр абы къыщIехъуапсэм.
- Зэрыхуейуэ къигъэсэбэпыфын хуэдэу, и дамэ щIигъэувэну хуей къыщIэкIынщ?
- Хьэлэбэлыкъыр къэрал Iуэху хуэдэу къагъэлъэгъуэну хэтщ, ауэ мыр къэрал зыбжанэ зыхэпщIа ду-нейпсо Iуэхущ. Пэжщ, къэралым демократие щымыIэмэ, унафэри егъэлеиныгъэм хуокIуэ, коррупцэм зеужь. Апхуэдэ гуэрхэм я Iэ зэрынэмысамкIэ езы президент Асад Башари зыкъиумысыжащ, цIыхубэр фIыкIэ къегъэгугъэ.
Къаугъэ къэзыIэтхэр лъэныкъуитI мэхъу. Зы гупым я лъабжьэр Тыркум щыIэщ, абыхэм тетыр традзу, езыхэм ягу ирихь зэхэтыкIэ яухуэну хуейщ. Ахэр нэхъ пхъашэщ, ауэ нэхъ мащIэщ. ЕтIуанэ гупыр къэрал кIуэцIым оппозицэкIэ ущызэджэ хъунухэрщ. Ахэр нэхъ щабэщ, реформэ гуэрхэр ящIу, къэралым и Iуэхур демократие лъэныкъуэкIэ яунэтIыну хуейщ.
- Адыгэхэр хэт зи телъхьэр?
- Адыгэхэр Хэкум зэрикIрэ, зи дамэ щIэт дэтхэнэ къэралми и телъхьэу къокIуэкI. Иджыпстуи ахэр унафэр зыIэщIэлъым еныкъуэкъухэм ящыщкъым, абы пэщIэтхэми яхэмыту «нейтральнэ» лъэныкъуэр яIыгъщ. Аращ я бэлыхьыр къызыхэкIри. Джулан лъагапIэхэм Израилыр къыщытеуам къамыубыдауэ къуажитI къудей къэнэжащ - Барекъэрэ Бир-Аджамрэ. Абы пэгъунэгъу куеищхьэм мотоциклхэм тесу къикIа щIалэгъуалэр къахолъадэри, адыгэхэр къыхагъэзыхь: «Ди гъусэу зыкъэфIэту мы тетыр тевмыдзынумэ, зевгъэхь. Мор фи Хэкущи - фыкIуэж!» - къыжраIэ. А Iуэхур апхуэдизкIэ къатехьэлъэрти, утыку Iуэху ящIу къэралыгъуэм и нэIэ щIигъэувэн хуей хъуащ а къуажитIыр, ауэ нэхъыкIэ Тхьэм имыщIкIэ жыхуаIэм хуэдэщ.
- Сыт хуэдэ дэIэпыкъуэгъу ди лъэпкъэгъухэр иджыпсту зыхуэныкъуэр?
- Япэрауэ, мы дызытепсэлъыхьыр УФ-ми адыгэ республикэхэми я унафэ зыхалъхьэн хуей Iуэхущ. Iуэхур Iуэху щIын хуейщ. Сириер зы лъэпкъ, зы дин закъуэм тещIыхьа къэралу щыткъым. Абы ис дэтхэнэ зы лъэпкъ цIыкIуми къыщхьэщыжакIуэу зы къэралышхуэ КъухьэпIэм щиIэщ: друзхэр Инджылызым къехъумэ, чристэн-католикхэр - Франджым. Урысейр, хабзэжьхэм тету, абы щыпсэу чристэнхэмрэ илъэс куэд япэкIэ а щIыналъэр псэупIэ зыхуэхъуа адыгэхэмрэ къащхьэщыжыпхъэщ. Зыр и динэгъущ, адрейр езым и цIыхубэм и Iыхьэм и лъэпкъэгъущ. Дэтхэнэ зы къэралми апхуэдэ Iуэхухэр къегъэсэбэп, и жыIэ пхигъэкIын, и политикэм гущIэгъу зэрыхэлъыр къигъэлъэгъуэн щхьэкIэ. Псалъэм папщIэ, Куржыр абхъазхэм езэуами, тыркухэм адыгэхэм щэнхабзэ и лъэныкъуэкIэ лъэпкъгъэкIуэд политикэ къыдрагъэкIуэкIами, абыхэм щхьэкIи къэмынэу, иджы а къэралхэр «ЩтапIэ ихьэжыну адыгэхэр ди деж фыкъакIуэмэ ди гуапэщ», - жаIэри утыку къихьахэщ.
- Сочэ щекIуэкIыну Олимпиадэм и пэ къихуэу Урысейм зигъэхеижынымкIи сэбэпышхуэ къыхуэхъунут, апхуэдэ гупыж ищIрэ, нэгъуэщI мыхъуми, псалъэкIэ ди лъэпкъэгъухэм къащхьэщыжамэ.
- Аращ къытедгъэзэжурэ дызытепсэлъыхь зэпытри. Иджыпсту защтэу унагъуэкIэ къэкIуэжыфынур куэд мыхъуми, къэзыгъэзэжыну нэхъ дызыщыгугъыр щIалэгъуалэращ. Университетым щIэсыху я гугъу ящIынукъым, ауэ дзэм ираджэн хуей хъумэ, ахэр зэныкъуэкъу лъэныкъуищым я зым хэпщIа хъунурэ, иужькIэ гугъу ехьыжынухэщ. Мы къэралым абыхэм унэ щхьэхуэ щрамытыфынуми, нэгъуэщI мыхъуми, санаторэ гуэрым цIыхуищэ зыщIэхуэн псэупIэ хуит къыхуащIамэ щхьэпэт. Къэралми цIыху щхьэхуэхэми къабгъэдэкIыу къэкIуэжынухэм я цIэкIэ Фонд къызэрагъэпэщауэ зэхэтхащи, ди гуапэщ. Шэшэнхэр илъэс бжыгъэкIэ зауэ-фыщIэу, зэрызэтшэлIари фIыщIэ ямыщIу къыддэпсэуащ. Адыгэхэм зэ я пIэ зэритIысхьэн тIэкIу къаIэрыхьэмэ, лэжьэнущ, псэунущ, илъэс зыплIытхум и кIуэцIкIэ я щхьэ ягъэпсэужу къызэфIэувэнущ. Совет зэманым и зэхэтыкIэм тепщIыхьамэ, идеологиекIэ дызэтехуэркъыми, къытхуэшэжынукъым пхужыIэнт. Ауэ иджыпсту апхуэдэ щхьэусыгъуэхэр щыIэжкъым. Уеблэмэ, ямыгъуэтми къагупсысым хуэдэ щхьэусыгъуэщ Урысейм и дежкIэ нобэ Сириемрэ КъуэкIыпIэ Гъунэгъумрэ ис адыгэхэм уакъыщхьэщыжыныр.
Епсэлъар ЧЭРИМ Марьянэщ.
Гъуазджэ
«КъуэкIыпIэм и псысэхэр» къэзыгъэпсэуж
Сэ куэдрэ зэхэсхат Сирием щыщ кинорежиссер цIэрыIуэ, адыгэ щIалэ Анзор Нэджэт и хъыбар. Ауэ и фильмхэм щыщ пычыгъуэхэм фIэкIа слъэгъуатэкъым. Иджы Сирием сыкIуэну Iэмал щызгъуэтым мурад сщIащ Нэджэт и цIэмрэ и лэжьыгъэмрэ хэкужьым исхэр щыгъуазэ фыхуэсщIыну, икIи абы и унагъуэм себлэгъащ. Гуапэу къысIущIащ и анэмрэ и шыпхъумрэ: езыр щыIэтэкъым. Аращи, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум и режиссер пажэм теухуауэ къэсщIа мащIэр фи пащхьэм изолъхьэ.
ХЬЭТУЕЙ къуажэм щыпсэу Анзор лъэпкъым щыщт Нэджэт и адэр. 1905 гъэм Анзор Исмэхьил и ныбжьыр илъэситIым иту и унагъуэр къэралым иIэпхъукIри, Тыркум щыпсэуну кIуащ. ЩIалэр балигъ хъууэ унагъуэ игъуэта нэужь, Сирием Iэпхъуащ. Исмэхьил Австрием щеджащ, тхакIуэ, кинорежиссер цIэрыIуэу щытащ. Адыгэхэм ящыщу киногъуазджэм япэу гъуэгу пхызышар Нэджэт и адэ Исмэхьилщ.
Аращ Сирием и киногъуазджэм и лъабжьэр зыгъэтIылъари. 1937 гъэм абы и япэ фильмыр - «Щам и уафэ» жыхуиIэр - дунейм къытехьащ. А лэжьыгъэм щхьэкIэ адыгэ щIалэм къратауэ щытащ Сирием и къэрал дамыгъэ нэхъ лъапIэр - «Щхьэхуитыныгъэ» езанэ нагъыщэ орденыр. ИужькIэ академик цIэри къыфIащыгъащ.
Нэхъ мащIэу цIэрыIуэтэкъым Нэджэт и адэ къуэш Джэуади. Сирием щыIэ шэрджэс полкым и унафэщI Анзор Джэуад 1948 гъэм Джоллан лъагапIэхэр хуит къыщащIыжым хэкIуэдащ. Абы и цIэр Дамаск и уэрамхэм ящыщ зым ноби зэрехьэ.
Анзор Нэджэт 1953 гъэм Хьэлэб къалэм къыщалъхуащ. Анэ быдзышэм щIыгъуу и адэм гъуазджэм хуиIэ лъагъуныгъэр «хэпщауэ» щIалэ цIыкIур къэхъуащ. Зэрысабийрэ режиссер IэщIагъэм дихьэхырти, балигъ хъуа нэужь, нэгъуэщI IэщIагъэмкIэ еплъэкIыжакъым. Дунейм ехыжа и адэм и гъуэгум пищэу, абы и Iэр здынэмысам хуэкIуэу ежьащ Нэджэт. Режиссер икIи драматург щIалэм псынщIэу къилъагъуфырт актер нэсхэр икIи абыхэм я зэфIэкIыр утыкум кърихьэрт. Абы триха фильмхэр адрейхэм зэремыщхьым, зэрефIэкIым, цIыхухэм ахэр фIыуэ зэралъагъум псынщIэу гу лъатащ.
1990 гъэм Иордан телевиденэм папщIэ Нэджэт трихащ «КъуэкIыпIэм и псысэхэр» фильмыр. Ар нэгъуэщI къэрал куэдми ящэхуащ. А илъэсым Японием щекIуэкIа дунейпсо кинофестивалым «КъуэкIыпIэм и псысэхэр» телефильмым япэ саугъэтыр къыщыхуагъэфэщащ. Нэджэт ар и ехъулIэныгъэ нэхъ инт.
1988 гъэм триха «Пшахъуэм къыщызыкIухьхэр» фильмым хэтащ Иорданиемрэ Британиемрэ щыщ актерхэр. Фильмым цIыху куэд еплъащ. Абы Багдад кинофестивалым дыжьын саугъэт къыщратащ, Париж ещанэ увыпIэр къыщихьащ.
Нэджэт и ехъулIэныгъэхэр абдеж щиухыркъым. Иужьрей илъэсхэм дунейм къытехьащ абы и «Гъэмахуэпшэ», «Судыншэ тутнакъэщхэр», «НэхумкIэ щIэпхъуахэр», «ЩакIуэм и гъуэгуанэр», «Риддэ и унагъуэр», нэгъуэщIхэри. Абыхэм я фIыгъэкIэ щIалэр дуней псом и кинорежиссер нэхъ цIэрыIуэхэм я сатырым хэуващ. Абы и IэдакъэщIэкIхэм цIыхухэм зыкърагъэхьэлIэрт, яфIэгъэщIэгъуэну, дихьэхыу еплъхэрт. Апхуэдэ лэжьыгъэхэмкIэ щызэпеуэм и дежи саугъэт лъапIэхэр, увыпIэ нэхъыфIхэр къыщимыхь къэхъуртэкъым.
Илъэс 14-кIэ Нэджэт Иорданием щылэжьащ. Аращ и ехъулIэныгъэхэм я нэхъыбэр къыщихьари. Хьэшимит пащтыхьыгъуэм абы щытрихащ Сирием и телевиденэм папщIэ «ЛIыхъужьым и кIэухыр» фильмыр.
Серие куэд хъу фильмхэри трихащ Нэджэт. Абыхэм ящыщ зым Иордание телевиденэм илъэс къэс ит и саугъэт нэхъыщхьэр къыхуагъэфэщащ.
Нэджэт и цIэр жыжьэ нэсащ. Иджыпсту къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм къыщагъэлъагъуэ абы триха фильмхэр. Штат Зэгуэтхэм я посольствэм иригъэблагъэри, абы Америкэм и киностудие цIэрыIуэхэр къызэхикIухьащ, и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ. Абы и ужькIэ адыгэ щIалэр иригъэблэгъащ Саудей Хьэрыпым икIи абы и телевиденэм и лъэIукIэ трихащ «КъызэрыгуэкI псэукIэ» фильмыр. Дубайм и телевиденэм папщIэ трихащ «ХъугъуэфIыгъуэхэр» фильмыр.
Мис а телевиденэм 1995 гъэм Анзор Нэджэт «Хьэрып къэралхэм я режиссер нэхъыфI дыдэ» цIэ лъапIэр къыфIищащ.
Ноби Анзорыр емызэшыжу гъуазджэм хэтщ, кIэ имыIэм хуэдэщ абы и зэфIэкIым.
ТОХЪУ ФатIимэ.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и гукъэкIыжхэмрэ и тхыгъэхэмрэ
Асад Хьэфез и ныбжьэгъу Абазэ Мамдухь
СИРИЕМ и щыхьэр Дамаск (адыгэхэр абы ЩамкIэ йоджэ) дэт Адыгэ ФIыщIэ Хасэр 1947 гъэм къызэрагъэпэщащ. Абы къудамищ иIэжщ. Ахэр Хьэмус, Хьэлэб къалэхэм, Мэрдж-СулътIан къуажэм щолажьэ. Нэхъыбэу Хасэр зи ужь итыр хуэмыщIахэм ядэIэпыкъунырщ. Лъэпкъ хабзэр, бзэр хъумэнымкIи мыбы яхузэфIэкI щащIэ. Хасэм иIэщ езым и адыгэ къэфакIуэ гупи, абы и зэфIэкIыр куэдрэ хьэрып къэрал зыбжанэм щигъэлъэгъуащ. Хасэм хэтхэр сымаджэхэм ядоIэпыкъу, пщIэншэу дохутыр ирагъэIэзэ, хущхъуэхэр къыхуагъуэт, хьэщIэ къахуэкIуамэ, емыкIу къызэрамыхьыным пылъщ.
Щам дэт университетым и профессор Лаш Адыл зэрыжиIэмкIэ, Сирием ис адыгэхэр къызытехъукIыжахэр я адэжь Хэкум иIэпхъукIа нэужь, Тыркум, Балканым исащ. Илъэс тIощIым нэскIэ Югославием, Алыджым, Болгарием щыпсэухэри, хэхэсхэм КъуэкIыпIэ ГъунэгъумкIэ яунэтIащ.
Сирием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я нэхъыбэр къызэрыгуэкI гуащIэрыпсэухэщ. 1967 гъэм екIуэкIа «махуих зауэр» зэриухыу Щам Iэпхъуащ Джулан лъагапIэхэм щыIа адыгэ къуажэ 12-м дэсахэр. 1948, 1956, 1967, 1973 гъэхэм екIуэкIа журт-хьэрып зауэхэм адыгэхэм лIыхъужьыгъэшхуэ щызэрахьащ. Хьет жригъэIэу, къикIуэт имыщIэу бийм пэщIэтащ Анзор Джэуад. Абы и цIэр дыщэпскIэ Сирием и тхыдэм итхащ. Джэуад зи унафэщI адыгэ шуудзэм 1948 гъэм лIыгъэшхуэ зэрихьащ.
«Эль-Къунейтрэ и анэ» цIэ лъапIэр фIащащ Уджыхъу Iэминэ. Ар бийм иубыда къалэм къахудэмыкIыу илъэсийкIэ дэсащ.
Сирием щыпсэу адыгэхэм, абазэхэм щIэныгъэлI, тхакIуэ зыбжанэ, дзэзешэ куэд къахэкIащ: Блэныкъуэ Хьэрун, Сэмгугъу Iэмин, профессор Лаш Адыл, тхакIуэхэу Къумыкъу Мамдухь, Дыгъужь ФуIэд, ДжэшкIэр Фадыл, Стащ Издин, генерал-лейтенантхэу Абазэ Мамдухьрэ Багъ Ауадрэ, генерал-майорхэу Шэрджэс Абдул-Хьэзиз, Бэрэтэр Рэмэдан, нэгъуэщI куэди.
КъуэкIыпIэ Гъунэгъум куэдрэ и цIэр щыжаIэ Абазэ (Маршэн) Хьэмдий и къуэ Мамдухь. Ар Мумсие къуажэ цIыкIум 1932 гъэм къыщалъхуащ. Адыгэ щIалэ хъыжьэм хэкум, лъэпкъым хуэлэжьэным и гъащIэр триухуат.
Абазэр илъэс тIощIрэ зырэ щыхъуам уэгум итт, кхъухьлъатэ псынщIэхэр зэрихуэу. 1957 - 1958 гъэхэм абы и щIэныгъэм щыхегъахъуэ Къыргъызым. А зэманым Мамдухь къыдеджащ икIи ныбжьэгъуфI къыхуэхъуащ и ужькIэ Сирием и президенту хаха Хафез Асад. Кхъухьлъатэзехуэхэр щагъэхьэзыру Фрунзе дэт еджапIэ нэхъыщхьэр Абазэ Мамдухь фIы дыдэу къиухащ икIи абы къратащ дыщэ медалыр.
1978 гъэм Абазэр генерал-майор мэхъу. А зэманым ирихьэлIэу абы бийм и кхъухьлъатэу зыбжанэ къриудыхат икIи къэралым и цIэ нэхъ лъапIэ дыдэр - Сирие Хьэрып Республикэм и ЛIыхъужьыр - къыфIащат.
Сэ мызэ-мытIэу сыхуэзащ Мамдухь, хъыбар гъэщIэгъуэн куэди къызжиIэжащ абы Сирием щыпсэу адыгэхэм, абазэхэм ятеухуауэ. Кавказым, адэжь лъахэм Абазэм къыхуиIэ лъагъуныгъэр инт, ныбжьэгъу куэд щиIэт Налшык, Черкесск, Мейкъуапэ, Сыхъум. Ахэр мащIэу фIэкIа зэримылъагъуфыр игу къеуэрт. Езым хуэдэу ХэкумкIэ гумащIэщ абы и къуэшитIри - Щам дэт Адыгэ Хасэм и тхьэмадэу илъэс 16-кIэ лэжьа, Сирием и Парламентым и депутату щыта Шэрэфрэ, дзэм хэта, генерал-лейтенант Уэлидрэ.
Абазэ Мамдухьщ Сирием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм ящыщу япэ генерал-лейтенант цIэр къызыфIащар. Илъэс зыбжанэкIэ ар къэралым и уэгу къарухэм я унафэщIу щытащ. 1982 гъэм фокIадэм и 3-м Мамдухь «Муслъымэн зэкъуэшхэр» партым хэт экстремист гупым яукIащ.
1982 гъэ
ЖыркIагуэ Хьисэ и хъуэхъу
Сэри сигу къэзгъэкIыжынщ илъэс 34-рэ и пэкIэ КъуэкIыпIэ Гъунэгъум Къэбэрдей-Балъкъэрым икIа щIалэгъуалэ гупым я гъусэу сызэрыщыIар. Муслъымэн махуэгъэпсым тепщIыхьмэ, дэ Сирием дынэсащ 1398 гъэм, гъатхэпэ мазэм и 13-м.
ЩАМ ЩОПСЭУ цIыху мелуаным щIигъу. Сирием уеджэ хъунущ КъуэкIыпIэ Гъунэгъум и дыгъэкIэ. Пасэрей зэманым мы щIыналъэм теса, абы зиужьыным зи пщIэнтIэпс хэзылъхьа лъэпкъ псори къебжэкIыгъуафIэкъым: аморитхэр, хьетхэр, вавилонхэр, ассирийхэр, халдейхэр, финикийхэр, арамейхэр, къэжэрхэр, алыджхэр, урымхэр, монголхэр, тыркухэр…
Ебланэ лIэщIыгъуэм Сирием и тафэхэмрэ къуакIэбгыкIэхэмрэ яубыдащ хьэрыпхэм. Адыгэ мамлюкхэри илъэси 135-кIэ щытепщащ Мысырым, Палестинэм, Сирием. Ноби Щам щыболъагъу Кавказым и къуэ хъыжьэхэм ХV - ХVI лIэщIыгъуэхэм ирагъэщIа мэж-джытхэр, чэщанэжьхэр, быдапIэхэр, псыIэрышэ гъуэгухэр. Щам дэт музейм щIэлъщ адыгэ къамэ, сэшхуэ, Iэмэпсымэ куэд.
А псори ди гупым хэтхэм яфIэгъэщIэгъуэнт, ауэ дэркIэ нэхъ гунэсыр Сирием щыпсэу адыгэхэм я гуапагъэр, я гулъытэр, хьэщIагъэу къыдахырт. Дэ тщыщ дэтхэнэ зыми и нэгум абыхэм иралъагъуэрт адэжь хэкум и IэфIыгъэри, абы и теплъэ дахэри.
Налшык икIа гупым хэтт Аруан районым щыщ нартыхугъэкI Фомыт Iэмырбий, комсомол лэжьакIуэхэу Мэлбахъуэ Светланэ, Ефэнды Феликс, Щэныбэ Ритэ, Къалэбэч Мухьэдин, сурэтыщI Iэзэ Пащты Герман, кино тезых Губарев Виктор, усакIуэ Ацкъан Руслан, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и артистхэу Иуан Владимиррэ Балъкъыз Валерэрэ, экономист Щэрмэт Мухьэмэд, агроном Тэнащ Бэч, дохутырхэу Хъурей Маринэрэ ТIыхъужь Светланэрэ, студентхэу Шыбзыхъуэ Iэсият, Шырыт Аслъэн, Хьэгъур Мадинэ, егъэджакIуэ Мамхэгъ Мысост. Ди гупыр игъэгушхуэрт, абы и набдзэт Къэхъун къуажэм щыщ уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ ХьэхъупащIэ Хьэсэн. Абы и цейр екIут, къамэр, хьэзырхэр зэщIэлыдэрт, шыкIэпшынэр иIыгъ зэпытт. Хьэсэн Сирием ис адыгэхэр и уэрэдхэмкIэ итхьэкъуат.
ЩIалэгъуалэ гупым концерт программэ дгъэхьэзырат. Дамаск дэт Совет щэнхабзэ центрым дэ ар щыдгъэлъэгъуащ.
Щам щигъэщIа махуитIым триухуа усэщIэхэм Ацкъан Руслан къоджэ. Абы кIэлъокIуэ ХьэхъупащIэр. Хьэсэн, шыкIэпшынэр щIэту, уэрэдитI егъэзащIэ - «Губгъуэм ит тхьэрыкъуэ», «Си Рэмэзан». Балъкъызымрэ Иуанымрэ пэшышхуэм щIэсхэр фIыуэ зыщыгъуазэ хьэрып шыпсэ «Алий Бабарэ хъунщIакIуэ плIыщIымрэ» жыхуиIэм къытращIыкIыжа спектаклым щыщ пычыгъуэ ягъэлъагъуэ.
Совет щэнхабзэ центрым щедгъэкIуэкIа пщыхьэщхьэ дахэм хьэрыпи, урыси, адыги, ермэлыи, хьэмшэрии кърихьэлIат. Псоми зыжьэу жаIэр зыт: «Афэрым, ди къуэшхэ, афэрым, ди шыпхъуфIхэ! ДывгъэгуфIащи, фи ехъулIэныгъэр нэхъыбэж хъуну дывохъуэхъу!»
Апхуэдэ зэIущIэхэр дэ щыдиIащ Щам дэт Адыгэ ФIыщIэ Хасэми, Хьэлэб дэс ди хэкуэгъухэм я дежи. Дэнэ дашами, ди гъусэ зэпытт абыхэм ящыщ пщащэ, щIалэ куэд.
«Фи гупым хэт дэтхэнэми и гум ирихь IэщIагъэ зригъэгъуэтащ е абы иужь итщ. Адыгэбзэ къабзэкIэ фопсалъэ, кавказыщIу дуней жэнэтым фыщопсэу, фызыхуейм фи Iэр тывогъахуэ. СССР-м ис дэтхэнэ лъэпкъми япэ фимыщамэ, я ужь фиткъым. Фыдинэщ, фыдипсэщ, фыдинабдзэщи, дяпэкIи фефIакIуэ зэпытмэ, ди гуапэщ», - къыджиIэрт тхьэмадэ жьыщхьэ махуэ ЖыркIагуэ Хьисэ, сэлам къыдихыжурэ.
Эль-КъунейтIрэ и анэ
«Эль-КъунейтIрэ зэхэкъутам и курыкупсэм телъыджэу къыщызэтена унэ цIыкIум щопсэу фызыжь дыдэ хъуа Уадид Насиф. Абы оккупацэри игъэващ, къалэр зэракъутари и нэгу щIэкIащ, иджыпстуи Эль-КъунейтIрэ и дэтхэнэ махуэщIэ гугъуми жыджэру IуощIэ.
- СЭ СЫХУЕЯМЭ, сыдэкIыфынут къалэм, - жеIэ Насиф, - ауэ сыкъыдэнэмэ нэхъ къызощтэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, си фIэщ мэхъу Эль-КъунейтIрэ аргуэру псэ къызэрыхыхьэжынур, мэкъумэшыщIэхэм къызэрагъэзэжынур. Си фIэщ мэхъу мамырыгъэр Джулан лъагапIэхэм зэрыщызэфIэувэжынур»...
Журналист Пересадэ Владимир 1978 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм и 26-м къыдэкIа «Правда» газетым апхуэдэу тридзащ.
Корреспондентым зи гугъу ищIар адыгэ цIыхубзщ, абы и цIэ дыдэр Iэминэщ (адыгэ псори зэреджэр КIунэщ), езыри Уджыхъухэ япхъущ.
Сэри 1981 гъэм Сирием сыщыкIуам Эль-КъунейтIрэ сыдыхьащ. Абы сыкIуэн и пэкIэ хьэрып къэрал зыбжанэм къыщыдэкI газетхэм, журналхэм Iэминэ щхьэкIэ ятхахэм щыгъуазэ зысщIащ. «ЛIыхъужьыгъэшхуэ зыхэлъ цIыхубзым - щIыхь, щIыхь, щIыхь!» - арат жиIэр Уджыхъум щхьэкIэ Дамаск къыщыдэкI «Баас» газетым. «Лъэпкъ къызыхэкIам хуэфащэщ а цIыхубзыр. Абы и лIыгъэр Жаннэ д’Арк ейм зыкIи къыкIэрыхуркъым», - тетт «Аль-Хьэуадес» ливан журналым. «НыбжьыщIэхэ, зауэлIхэ! Тефх щапхъэ Сирием ипхъу пэжым!» - къыхуриджэрт цIыхухэр иордан газет «Ад-Дустурым»…
А псоми зы жьэу Iэминэ «Эль-КъунейтIрэ и анэ» цIэ лъапIэр фIащащ.
Газетхэм, журналхэм къаIуэтэж къалэр 1973 гъэм журтхэм къаIэщIэкIыжа нэужь, Уджыхъухэ я унэм Сирием и президент Хафез Асад зэрыкIуар, Iэминэ зэрыIущIар. IэплIэ, ба хуищIу, «Упсэу, ди анэ дыщэ!» зэрыжриIap.
... Эль-КъунейтIрэ машинэкIэ дыщыдэлъадэм, япэу дызыIущIар адыгэу къыщIэкIащ. Зи ныбжьыр илъэс 55-м ит ЛIыщIэ ФуIэд ООН-м и кIэлъыплъакIуэ сэлэтхэр зыщIэс унэхэр уэздыгъэкIэ зыгъэнэху моторыр игъэлажьэрт. Ар къытщыгуфIыкIащ, икIи ди машинэм къитIысхьащ «къалэр» дигъэлъагъуну.
- Сэ сыкъыщыхъуари си гъащIэр щызгъэкIуари Хьинзиуан къуажэрщ. Километрищ къудейщ ар мыбы зэрыпэжыжьэр, - къыджиIащ ЛIыщIэм. - Иджы Хьинзиуан зытеса щIыпIэр журтхэм я жыг хадэщ. Къуажэм дэса псори сионистхэм къыдахури, унэхэр ирахащ, итIанэ щIыр явэжри, мыIэрысей, тутей хасэжащ. Дэ къыдащIа дыдэр ялъысащ Барекъэ, Мударие, Сэлмэние, Мумсие, Жыуезэ, Хъышние, Мансурэ, Фэхьам, Биер эль-Хъаджэм, Фэрдж къуажэхэм. Абыхэм дэсахэм я нэхъыбэр адыгэт, абазэт.
Машинэр хуэм дыдэу бгъэдохьэ унэшхуэ ныкъуэ зэхэкъутам. Япэм ар Эль-КъунейтIрэ нэхъ ин дыдэу дэта кинотеатр «Андалузиерщ». Дэ абы и пкIэунэм дыдокIуей, къалэр къэтплъыхьыну.
Эль-КъунейтIрэ и теплъэр гущIыхьэщ. Къалэм зы мэжджыт, зы члисэ, нэгъуэщI зы унэ цIыкIу фIэкIа псэууэ къыдэнакъым. 1967 гъэм япэкIэ Джулан лъагапIэ куейм и щыхьэру щыта, цIыху мин 53-рэ зыдэса къалэр щыIэжкъым. Эль-КъунейтIрэ и къутахуэхэр журт хъунщIакIуэхэм ящIа щIэпхъаджагъэхэм я щапхъэщ.
ЖыIэн хуейщ 1967 гъэм яубыду дэса псор щыдахуми, 1973 гъэм жэпуэгъуэ зауэр щекIуэкIа зэманми езы къалэр лажьэшхуэ емыкIыу къызэрызэтенар. Эль-КъунейтIрэ щызэхакъутар 1978 гъэрщ. ЗэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, къалэм дэкIын хуей щыхъум, журтхэм ар бульдозеркIэ, танккIэ, топкIэ гущIэгъуншэу зэхагъэлъэлъащ...
«Андалузием» дыкъехыжа нэужь, ФуIэд дишащ Уджыхъу Iэминэ и унэм. Дэ дригъэблэгъащ Iэминэ и къуэ нэхъыщIэ Шыкъ Зухьди. «Илъэсий хъуауэ ди анэр япэ дыдэу Эль-КъунейтIрэ дэкIауэ аращ - и пхъур илъа-гъуну Щам кIуащ», - къыджиIащ Зухьди.
ИтIанэ абы къытхуеIуатэ илъэс 81-м ит ныуэм оккупацэм щыгъуэ и фэм дэкIа псор. Къалэм дэсхэр щыдахум, Iэминэ щалъхуа Эль-КъунейтIрэ къигъэнэн идакъым. Ар куэдрэ журт комендантым деж яшащ, ауэ шынагъэкIи псалъэ дахэкIи цIыхубзыр ягъэдэIуэфакъым. ЗэрыпхъуакIуэхэм ялэжь щIэпхъаджагъэ псори игъэву, ауэ зэи мылъэуджыджэу, пагагъэшхуэ хэлъу и жьэгу мафIэр, и лъэпкъ напэр илъэсиблкIэ ихъумащ КIунэ.
Къэхъуащ зэман фызыжьыр блынджабэм кIэрагъэувэу автоматхэр щыщхьэщагъэукIаи. Абы щыгъуэми къэскIакъым «Эль-КъунейтIрэ и анэр».
- Ди анэм пщIэшхуэ къыхуэзыщIар Сирием и президентым и закъуэкъым, - къыпещэ адэкIэ Зухьди. - Адрей хьэрып къэралхэм я унафэщIхэри ди унагъуэ къихьащ, дыкъалъытащ.
... Дэ Эль-КъунейтIрэ дыкъыщыдэкIыжым пшапэр зэхэуат. Джулан лъагапIэхэр щымт. КъыпфIэщIырт ахэр къалэ щымыIэжым хуэщыгъуэу. Жыжьэу уплъэмэ, Джебел аш-Шейх Iуащхьэм телъ уэсыр плъагъурт. Ар вагъуэу нэхут. А тэлайм сызэгупсысыр зыт: къигъэнэхужыну пIэрэ абы Эль-КъунейтIрэ и пщэдейр, илъагъужыну пIэрэ Уджыхъу Iэминэ и куэщIым иса и бын псори зэхуэсыжауэ?
1981 гъэ
«Хэку» хасэм дызэпещIэ
Хэкум и хъыбар пэж япэу зыIэрыхьахэр Сирием щыпсэу адыгэхэращ. Абы сэбэп хуэхъуащ 1957 гъэм щIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я фестивалу Мэзкуу щекIуэкIар. НыбжьыщIэхэм я зэIущIэшхуэм Къэбэрдейм игъэкIуат къэфакIуэхэр, уэрэджыIакIуэхэр, тхакIуэхэр, сурэтыщIхэр. Щами къикIат Сирием и лIыкIуэ гуп, адыгэ щIалитI яхэту. Мис апхуэдэу мамырыгъэм, ныбжьэгъугъэм и щыхьэрым - Мэзкуу - щызэрыгъуэтыжащ илъэсищэкIэ зэфIэкIуэдауэ щыта зэлъэпкъэгъухэр.
ЩАМ ЯГЪЭЗЭЖА нэужь, фестивалым щыIа адыгэ щIалитIым гуфIапщIэ куэд къалэжьащ. Абыхэм ирата адресхэмкIэ къатхэурэ зэунэкъуэщ, зэIыхьлы куэд зэрыгъуэтыжащ.
Хэхэс адыгэхэм щэнхабзэ пыщIэныгъэ яхудиIэн, ахэр ди гъащIэм щыгъуазэ ящIын папщIэ «Хэку» Хасэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэр 1966 гъэ лъандэрэ Налшык щолажьэ. Абы и япэ тхьэмадэхэу хахат КIэрэф Къамболэтрэ Хьэмгъуокъу Барэсбийрэ.
Иужьрей илъэс тIощIрэ тхум Хасэм и Iуэхум нэхъ зиубгъуащ. Убзыхуауэ щытщ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэр: лIыкIуэхэмкIэ зэхъуэжэныр, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым, Мэкъумэш академием ди лъэпкъэгъу ныбжьыщIэхэр еджакIуэ къэшэныр.
Илъэс 44-рэ ирокъу «Хэку» Хасэм и къудамэм Сирием, Иорданием къикIа щIалэхэр, хъыджэбзхэр ди университетым щIэныгъэ зрагъэгъуэтыну къызэрыригъэблагъэрэ.
Иджыпсту Налшык що-джэ а къэралхэм, Тыркум щыIэ Адыгэ Хасэхэм я лIыкIуэу студент 200-м щIигъу. Ахэр щIэсщ дохутыр, инженер, агроном, экономист, егъэджакIуэ IэщIагъэхэр щызрагъэгъуэт факультетхэм.
Налшык еджэныр щаухри я щIэныгъэм Мэзкуу щыпащащ Сирием щыIэ Адыгэ ФIыщIэ Хасэм я лIыкIуэ зыбжанэм. ГъукIэлI Хьудэ, Алий Фарукъ, Жэмбэч Омран, Бырсыр Орфан, Уэсмэн Сэлуэ, Джэтауэ Самие, Багъ Мухьэмэд, ГъуфIыджэ Рифэт сымэ медицинэ щIэныгъэхэм я кандидат хъуащ.
«Хэку» Хасэм и къудамэм Адыгэ хасэхэм илъэс къэс щэ бжыгъэкIэ яхурегъашэ пэщIэдзэ классхэм анэдэлъхубзэр зэрыщаджын алыфбейхэмрэ ди тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкI сабий тхылъхэмрэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и псэукIэр къэзыгъэлъагъуэ фильмхэр.
Ди республикэм теухуа кинолентIхэр Урысейм и щэнхабзэ центрхэм щагъэлъагъуэ икIи абыхэм я гуапэу еплъхэр адыгэхэм я закъуэкъым, атIэ хьэрып минхэми ахэр гурыхь ящохъу. Сирием щыпсэу адыгэхэм зэпымыууэ яIэрохьэ «Адыгэ псалъэ» (Налшык), «Адыгэ макъ» (Мейкъуапэ), «Черкес хэку» (Черкесск) газетхэр, «Зэкъуэшыныгъэ», «Iуащхьэмахуэ», «Нур» журналхэр.
«Хэку» Хасэм и лэжьыгъэм теухуауэ мыхьэнэшхуэ иIэщ зэкIэлъыкIуэным. Илъэс къэс дэ къыдогъэблагъэ къэрал куэдым щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр илъэс 80 щрикъум и щIыхькIэ зэхэта гуфIэгъуэм къедгъэблэгъа ди хэкуэгъухэм щыпсэу къэралхэм кIуэжа нэужь, яIуэтэжащ адэжь щIыналъэм щалъэгъуахэр, лъэпкъ зэкъуэтхэм я экономикэм, щэнхабзэм, бзэм зегъэужьыным, цIыхухэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным къыщахьа ехъулIэныгъэхэр адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ я щапхъэмкIэ я нэгу зэрыщIэкIар.
2001 гъэ
Дэнэ жэнэтыр здэщыIэр?
ИЛЪЭС 42-рэ и пэкIэ и адэжь Хэкум - Къэбэрдейм - къигъэзэжат Iуащхьэмахуэ фIэкIуэда и бынхэм ящыщ зым - МахуэлI Рэмэзан. Сэ а тхьэмадэм, зи ныбжьыр илъэс 80-м нэблэгъам, мызэ-мытIэу сыIущIащ, хъыбар дахэ куэди къезгъэIуэтэжащ, хамэщIым езым щызэхилъхьауэ усэ зыбжани къезгъэджащ. Рэмэзан хуэдэ лIыжь гурыхуэ гъуэтыгъуейт. И ныбжьыр илъэс пщыкIутхум иту ар Дзэлыкъуэдэс къуажэм 1905 гъэм ирашат. Илъэс 62-кIэ МахуэлIыр хэхэсу щытащ, ауэ абы зы сыхьэти, зы махуи и Хэкужьыр игу ихуакъым. Рэмэзан Тыркум исащ, иужькIэ Сирием щыщ Хъэнэсыр адыгэ къуажэм Iэпхъуащ, бэлыхьу щыIэр игъэващ, бэIутIэIу куэдым хэхуащ. Ар тырку беижьхэм яхуэпщылIащ, франджыхэм Сириер щаIыгъа зэманым гугъу ирагъэхьащ. Абы щыгъуэт мы сатырхэр Рэмэзан щызэхилъхьари:
Хьэр яукIым - драбашщ,
Шынэмэ - драхъумакIуэщ.
Я Iуэху зэфIэкIмэ - драхьэщ.
ИкIи драмысэкъым,
ИкIи драмыщэкъым,
ИкIи дращIасэкъым.
«Сыт щыкуэд?» - жыфIэрэ фыкъыдэупщIым,
Къурей щIыбым щыIэ нэгъуейм
Я махъшэм ишхыу,
Къадзыгъуэ банэкIэ еджэу,
Ар ди бэвщ…
Унэ дощIри щIым щIыдотIэ,
ЯтIэр ди унащхьэ бгъэнщ,
Къыщемышхым къыпхыжыркъым,
Уэшх къешхым, къыпхож.
Жыхьэнмэбжэр IитIкIэ
Тхьэм иригъэубыд
Мыбы ди къэкIуэным
Сэбэп хуэхъуам!
Мы усэм МахуэлIыр щыбгэу къыфщыхъуми, ар фымыгъэщIагъуэ. Къэбэрдейм къэкIуэжу и лъэпкъэгъухэм я гукъеуэхэр зэриIуэтэжа къудеймкIэ абы лIыгъэ зэрихьащ. «Мэчэ-Мэдинэ щыIам, хьэж зыщIам жэнэтыр хухахауэ жаIэ… Кавказыр зылъэгъуа хэхэсым хьэкъыу пхыкIын хуейщ: жэнэтыр здэщыIэр Хьэрыпыр аракъым, атIэ Адэжь Хэкурщ!» - жиIэгъащ лIыжь Iумахуэм, Къэбэрдейм къэкIуэжауэ.
Къэбэрдейм гу щимыхуэурэ, Рэмэзан дунейм ехыжащ. Си дежкIэ зи Хэкур фIыуэ зылъагъу цIыхум и нэхъ щапхъэфI дыдэт ар. «Дуней хъурейр ятIагъуэ цIынэ IэшкIэ къудейщ, абы уи адэшхуэхэм ягъэхуэба щIыналъэ мащIэ хэмылъмэ, уи гъащIэр зы гъунэ гуэрым щынэсым деж, ар нэгъуэщIхэм яIэщIэплъхьэжын хуэмеймэ», - апхуэдэут зэрыгупсысэр МахуэлIхэ я тхьэмадэ жьыщхьэ махуэр.
Адыгэ ныбжьыщIэхэм я хьэщIэщ журналист ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. Дамаск, 1969 гъэ, гъатхэпэм и 4
Жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ Сэмгугъу Амин
ТхакIуэ Уэтэр Сами
ТхакIуэ Хъуэст Надия
Профессор Лаш Адыл
