Мызыланы Адрайны жашы Къаншаубийни юбилейине
Мызыланы Адрайны жашы Къаншаубий «Заманны» редакциясында къонакъда кёп кере болгъанды. Ол Башкъортостанны Тюркде келечилигине таматалыкъ этгенди, аны башламчылыгъы бла тюрлю-тюрлю проектле тамамланнгандыла – экономика, культура жаны бла да.
Болсада аны жашауунда жашауунда баш жерни уа адабият алады. Ол тюрклю окъуучуланы «Евгений Онегин» бла биринчи шагъырейлендиргенди. Орус классика бла бирге уа къарачай-малкъар жазыучуланы чыгъармаларын Тюркде басмалай, литературабызны айныууна себеплик этгенди.
Аны бла ушакъда уа шёндю не бла кюрешгенини, келир кезиуде муратларыны юслеринден соргъанбыз.
- Къаншаубий Адраевич, сиз кёп жылланы Башкъортостан Республиканы Тюркде келечиси болгъансыз. Бюгюнлюкде ол кезиуню къалай эсгересиз?
- Ол жашауумда магъаналы, унутулмазлыкъ, хайырлы кезиу болгъанды деп шарт айталлыкъма. Кесигиз да сагъыш этигиз, Башкъортостан экономикасы алгъа баргъан, промышленносту, эл мюлкю айныгъан, нефть байлыкълары кёп болгъан республикады. Тыш къыралда келечисине башха регионда туугъан, тили, миллети башха адамгъа ышаннганлары сейир тюйюлмюдю?
Тюркге къалай тюшгеними юсюнден да айта кетейик. Москваны университетини Азияны бла Африканы къыралларыны институтун бошагъандан сора бир талай жерде да урунуп, 1993 жылда Стамбулда уллу къурулуш фирмагъа киреме. Ол а Россейде, ол санда Москвада, Уфада, Краснодарда, Тюменьде жашау журтла, социал объектле салгъанды.
Ол кезиуде республиканы биринчи башчысы Муртаза Рахимов бла шагъырей болама, ол а, этгенибизни кёрюп, Тюркде Башкъортостанны келечиси болуруму тилейди. Ал кезиуде бу къуллукъну жамауат даражада бардыргъанма.
Алай, эрттегилиле айтханлай, эки шинтикде олтургъан тынч тюйюлдю. Фирмада, келечиликде да бирге кюреширге къыйын болады. Башкъортостанны оноучусу Рахимовха республиканы Тюркде официальный келечилигин ачыуну юсюнден айтама – Татарстанча. Бу башламчылыкъны хайырлылыгъын белгилеп, анга ыразы боладыла эмда анга таматалыкъ этерге ышанадыла.
-Бу къуллукъда къаллай жумушланы толтурургъа къолдан келгенди?
-Сегиз жылны ичинде (2004-2012 жыллада) кёп магъаналы ишле тамамланнгандыла. Аланы барысын да сагъынып турургъа онг жокъду. Жангыз да бир шарт: Башкъортостанны бла Тюркню араларында сатыу-алыу 50 миллион доллардан 514 миллионнга дери ёсгенди – он кереге.
Маданиятха энчи эс бурулгъанды. Тюркде Башкъортостанны культурасыны кюнлерин бардыргъанбыз, Стамбулда республиканы бу жаны бла юйю къуралгъанды. Ахыр жыллада келечилик ишлемейди, алай байламлыкъла юзюлюп къалмагъандыла. Былайда энтта бир ишни сагъыныргъа сюеме. Пандемияны хатасындан, белгилисича, эки къыралны арасында авиабайламлыкъла тохтатылгъанда, Россейни Стамбулда Генконсульствосу инсанларыбызны Тюркден Ата журтха къайтарырча рейслени бардырыргъа себеплик этерими тилегендиле. Бу ишни РФ-ни Тыш къыралланы ишлери жаны бла министерствосу къурагъан эди. Башкъортостанны башчысыны администрациясына сёлешип, республиканы эмда башха регионланы инсанларына Стамбулдан Анталиягъа келирге, андан а самолётла бла Россей Федерациягъа къайтыргъа болушалгъанбыз.
Башкортостанны оноучуларына мени ишиме багъа бергенлери ючюн бек ыразыма. Шуёхлукъну Ордени, Башкъортостанны Президентини Сыйлы грамотасына тийишли кёрюлгенме. Былтыр а «Башкъортостан Республика къуралгъанлы – 100 жыл» майдал бла саугъаланнганма, аны юсюнден указгъа республиканы башчысы Р. Хабиров къол салгъанды.
Былай толу хапар нек айтама деп сорлукъ да болурса. Бизни жууукъ къоншубуз Тюрк бла не жаны бла да байламлыкъла жюрютюлюрге керек болгъанларына ишексизме. Бизни тарых, культура, тил, дин бирликлерибиз анга себеплик этедиле. Къабарты-Малкъарны уа онглары уллудула: эл мюлкде, промышленностьда, бизнесде, маданиятда.
Владимир Путин бла Тайип Эрдоган къыралланы орталарында сатыу-алыуну 100 миллиард долларгъа жетдирирге борчла салгъанларын эсге алсакъ, регионла да кеслерини онгларын хайырланыргъа, бу ишге къошулургъа керек болгъанлары баямды.
- Къабарты-Малкъарны бла Башкъортостанны араларында байламлыкъланы къураргъа себеплик да этген болурсуз…
- Хау, къошумчулугъубуз барды. Бир ненча кере бизни телевиденияны Уфагъа чакъыртып, Башкъортостанны оноучулары, жазыучулары, сыйлы адамлары бла репортажла этдиргенбиз. Бизни телевиденияда Мустай Каримни спектаклин башкъорт тилде кёргюзтген эдиле. «Минги-Тау» журнал бла бирге малкъар жазыучуланы чыгъармаларын башкъорт тилде чыкъгъан «Агидел» изданияда басмалатханбыз. Журнал бир номерин толусунлай бизни жазыучуларыбызгъа жоралагъан эди.
Къайсынны 1973 жылда Уфада чыкъгъан "Жаралы таш" китабын аны 100-жыллыгъына жоралап, жангыдан басмалатханбыз. Къабарты-Малкъарны шуёху, уллу жазыучу Мустай Каримни атын Чегем ауузунда бир тёппеге берир ючюн Беппайланы Муталипни башламчылыгъы бла къошумчулукъ этген эдик. Ол бийикликге бизни республиканы эмда Башкъортостанны альпинистлери шуёхлукъну кючлендире бирге чыкъгъандыла. Ары кезиулю чыгъыу 17 сентябрде болгъанды.
- Бир кезиуде «Заманда» сизни бла ушакъла терк-терк чыкъгъандыла. Алай шёндю, нек эсе да, ала азыракъ болгъандыла. Окъуучуларыбызгъа сиз бюгюн не бла кюрешгенигиз сейир болур.
-Кертиди, алгъын терк-терк тюбегенбиз миллет газетибизни окъуучулары бла. Пенсиягъа чыкъгъандан сора бир кезиуде Дагъыстанны Тюркде келечилигинде кенгешчи болуп ишлегенме. Андан сора Башкъортостанда кесими фирмамы ачханма. Шёндю уа «Неслишах» тюрклю турист компанияны оноучуларыны къауумуна киреме. Эм сюйген ишим бла кюреширге заманым кёбюрек болгъаны – кёчюрмечилик бла – бютюнда къууандырады.
- Сизни бу ишигизни юсюнден сорургъа деп тура эдим…
- Тилманчлыкъ бла Тюркде ишлеп башлагъан замандан бери кюрешеме. Бюгюнлюкде 20 китабым чыкъгъанды – кесим неда башха жазыучула бла бирге кёчюрген. Тюрк тилде жазгъан «Дуэллени тарыхы» китабым да басмаланнганды. Орус, малкъар, къарачай, къабарты, башкирли, грузинли, дагъыстанлы жазыучуланы жюзден аслам назмуларын тюрк тилге кёчюрюп, журналлада бла газетледе басмалагъанма.
Орус адабиятны юсюнден айтханда, Александр Пушкинни «Евгений Онегин» романын тюрк тилге биринчи болуп мен Ахмет Неждет бла бирге кёчюргенбиз. Окъуучуланы анга сейири уллу болгъанды, 2003 жылда «Дунья» журналны «2003 жылда бек иги кёчюрме» деген бёлюмде саугъагъа тийишли болгъаны да анга шагъатлыкъ этеди.
Болсада миллет адабиятха сюймеклигим бютюнда уллуду. 2001 жылда Тюркде «Малкъар поэзияны антологиясын» чыгъаргъанма, 2018 жылда ол къайтарылып басмаланнганды. Къулийланы Къайсынны тёрт жыйымдыгъын кёчюргенме тюрк тилге, тюрлю-тюрлю журналлада бла газетледе аны чыгъармачылыгъыны юсюнден 20-дан аслам материал чыкъгъанды.
Дагъыда «Тахир бла Зухура» поэманы бла закий Кязимни назмуларыны жыйымдыгъын чыгъаргъанма. Бу ишде уа акъылманны фонду себеплик этгенди да, алагъа ыразылыгъымы айтыргъа сюеме. Белгили башкирли поэт Мустай Каримни жюзжыллыгъына аталып, назмулары 13 тилге кёчюрюлгенди, бу проектге мен да къатышханма. Ол Къайсын бла татлы шуёхла болгъанлары баямды.
Зумакъулланы Танзиляны юбилейини чеклеринде Тюркню Евразиялы назмучуларыны союзуну «Кардеш калемлер» журналында аны назмуларын басмалагъанбыз, окъуучуланы аны чыгъармачылыгъы, жашау жолу бла да шагъырей этерге онгубуз болгъанды. Озгъан жылны март айында журналны кезиулю номеринде Беппайланы Муталипни назмулары, Къулийланы Къайсын эмда Дагъыстанны Жазыучуларыны союзуну башчысы Магомед Ахметовну аны чыгъармачылыгъына берген багъаны кёргендиле окъуучула.
«Уверджинка» журналда уа къабартылы поэт Алим Кешоковну «От жагъа» назмусун чыгъаргъанма. Алим Кешоков назмусун кёп жылла мындан алгъа жазгъан эсе да, ол бюгюн да магъаналылай къалгъанды. Ол фашистле ууатхан элге халкъ къайтханда кёрген къыйынлыкъланы суратлагъанды. Бюгюнлюкде уа, Сирияда урушдан къачып, Тюркде кеслерине экинчи ата журт тапхан юч миллиондан аслам адам террористледен эркин этилген туугъан шахарларына, эллерине къайтсала, Алим Кешоковну назмусундача, кюйген, мурдоруна дери оюлгъан юйлерин кёрлюкдюле. Ол а къаллай уллу къыйынлыкъды!
- Тюрк тилде басмаланырын сакълап шёндю столугъузда кимни чыгъармасы турады?
- Алгъын назмуланы кёчюрюу бла кюрешгенме, алай арт кезиуде уа прозада къарыууму сынаргъа сюйгенме. Тюрклю окъуучуланы орус классикле бла шагъырей этерге сюйгенме – Фёдор Достоевскийни «Белые ночи» повестин кёчюргенме. Шёндю уа Александр Купринни чыгъармалары турадыла столумда. Жууукъ кезиуде тюрклю окъуучула аны сейирлик, ариу тилли чыгъармаларын кёрлюкдюле.
Андан сора да, тюрклю жазыучуланы чыгъармаларын къарачай-малкъар тилде чыгъарыргъа сюеме. Бу жаны бла биринчи атламла бардыла – Омар Сейфеттинни «Пленник» хапарын кёчюргенме, ол «Минги-Тау» журналда басмаланнганды. Дагъыда Беппайланы Муталип бла бирге Ахмет Неждетни «Клин журавлиный над Стамбулом» жыйымдыгъын орус тилде Нальчикде зарфха ургъанбыз.
-Тюркде къарачай-малкъар диаспора бла байламлыкъланы бюгюн а жюрютемисиз?
-Озгъан ёмюрню 80-90-чы жылларында, Тюркге жол энди ачыла тебиреген кезиуде, Къудайланы Мухтар бла бирге сабий тепсеу коллективлени, «Балкария» ансамбльни артистлерин элтип тургъанбыз. Андан бери къаллай бир заман озгъанды… Къарындаш къыралда жашагъан бир журтлуларыбыз бла байламлыкъла бюгюн да магъанасын тас этмегендиле. Тюркде уа миллетибизни адамлары къырал къуллукълада ишлейдиле, министрлеге, депутатлагъа сайланнганлары, право низамны сакълаучу, муниципал органлагъа таматалыкъ этгенлери бла ёхтемленирге боллукъбуз.
«ТЮРКСОЙ» халкъла аралы маданият организацияны себеплиги бла анга таматалыкъны Къазахстанны келечиси Дюсен Касеинов этеди, Къулийланы Къайсынны, Мечиланы Кязимни, Семенланы Исмайылны, Гуртуланы Бертни юбилейлерине аталгъан къууанчлы жыйылыула къуралгъандыла.
Дагъыда Къулийланы Къайсынны атын жюрютген паркда аны эсгертмеси да салыннганды. Малкъар культурада бу магъаналы ишге Дюсен Касеинов бла бирге эсгертмени автору Ахматланы Леуан, жазыучу Додуланы Аскер да уллу къошумчулукъ этгендиле. Айтырыгъым, быллай къууанчлы, миллетге магъаналы ишлеге уа диаспораны келечилери, ол санда жаш тёлю да, сюйюп къатышадыла.