Эскимосла, чукчала, эвенкиле, корякла эм север жанында жашагъан башха миллетле лайка итни жайыугъа уллу юлюш къошхандыла.Шёндю дунияда ол итни бир бёлек тюрлюсю барды. Машинаны къой, танкла, бронемашинала баралмазлыкъ, жюрюялмазлыкъ жерледе, башларын къар ысхындыкла жапхан батмакълы жерледе, тёшлю-ёрлю жерледе да улоуча ол итле хайырланадыла. Ала къарыулу, арый билмеген, сууукъгъа север бёрюледен да тёзюмлю, къаллай ашдан да артха турмагъан, артыкъ кёп ашамагъан жаныуарладыла. Бу ит гитче заманында юйреннген иесине бек кертичи болады, башхалагъа уа бой салмайды, огъурсузду, бёрю неда кийик ит бла сермешсе, асламысында хорлап чыгъады, бир тутханын ычхындырмайды, иесини сёзюне бек къарайды, къынкъ этмей бойсунады.
Шёндю вездеход машинала, снегоход чанала, вертолётла бардыла, северде ала да хайырланыладыла. Болсада анда лайка итсиз жашау эталмайдыла: аны бла жаныуарлагъа, къанатлылагъа уугъа барадыла, ала уллу жаныуарланы – айыуну, бууну, лосьну, бёрюню, тюлкюню, къоянны да уучуну аллына бек уста сюредиле. Артыкъ - да ала чаналагъа жегилип, улоу халда кенг хайырланыладыла. Андан сора да, ала мал кютерге адамлагъа болушадыла, кече юрталаны жыртхыч жаныуарладан къоруулайдыла.
Алгъын ёмюрледе адамла север районланы, тундраны кенг халда хайырланып башлагъанларында, аланы бек ышаннгылы жол нёгерлери лайка итле болгъандыла. Къарлы боранлада, къыяма сууукълада адамгъа тышында къалыргъа тюшсе, ол сууукъдан къабышып ёлмез ючюн лайкагъа къысылып, аны жылыуу бла жылынып болгъанды. Лайкала адамны бир заманда да атып кетмейдиле, кеслери къутхаралмасала, жууукъда болгъан адамлагъа билдирип, юрюп, аланы чакъырып, къыйынлыкъгъа тюшген иесин къутхаргъынчы тынчаймайдыла. Иесин къоруулар ючюн а кеслерин да аямайдыла ала. Лайка - итни бла бёрюню туудугъуду. Бу экисинден да ол жаланда иги ышанланы алгъанды: жигерликни, тириликни, иесине кертичиликни, къарыуну, барлыкъ жерин ажашмай табыуну, коллективизмликни (бёрюден), бойсунуулукъну. Кеси да бёрюден, итден да терк чабады. Уллу эм къарыулу аякълары къарда батмайдыла, бузда учхаламайдыла. Кеси да бёрюча ёре къулакъды, къуйругъу итнича ёрге айланнган къаланчды, асламысында териси саргъылдым-кюл бетли болады. Терисинден тон, бёрк, аякъ кийимле, габарала тигедиле. Бир да болмагъанча жютю кёзлюдю, сакъ къулакълыды. Не къаты боранда, не къалын туманда да юйге жолну терк табады, ажашхан деген затны билмейди. Ол себепден, туманда, боранда да чанагъа жегилген итлени кеси алларына барма къоядыла.
Чанагъа, чананы ауурлугъуна, жюгюне кёре, 3, 5, 7, 9 ит окъуна жегиледи. Аладан бири-бек сынаулусу алда, башчы болуп барады. Къалгъанлары ара жипхе экишер – экишер тагъыладыла. Жангыз адам миниучю чанагъа бир ит жегиледи. Эркек лайка тишисинден уллуракъды. Тиши лайка жылны ичинде эки, юч, тёрт кючюк да табады, эки-юч айны аланы сют бла ёсдюреди. Алайды да, шёндю да, Северде вездеход машинала, снегоходла, вертолётла, кенг халда хайырлана эселе да, тайга чегетледе таймай жюрюйдюле, итле жегилген чанала.
