Урысейм и бэдаущ утыкум нэгъэсауэ щилIыфIыхьа юрист щэджащэ Къалмыкъ Юрэ и гъащIэр, цIыхугъэр, лIыгъэ уасэр къриппщытэну ирикъунщ Шэшэным зауэ зэрыщрагъажьэмкIэ мыарэзыуэ, уеблэмэ ар зыщIэ властым и мэ адэкIэ къыщыуну хуэмейуэ, къэралыгъуэшхуэм и министр IэнатIэр зэригъэтIылъар! Хэт нобэ апхуэдэ зыхузэфIэкIынур?! Урысейм и министр IэнатIэ щыгъэ­тауэ, муниципальнэ щIыпIэм щы­уэркъ нэхъ къулыкъущIэ цIыкIум и шэнтым къимыкIын папщIи апхуэдэ лъэбакъуэ пхуачынукъым…
Шэч хэмылъу, Юрэ и гъащIэмкIэ наIуэу къигъэлъэгъуащ лIыгъэм, цIыхугъэм, напэм я уасэр. Хьэуэ, мыр фэрыщIыгъэ псалъэкъым. Мы лIы ­хъарзынэм и гъащIэ лъэбакъуэ къэси хэчыхьауэ зэхуэфэщэжщ, нэгъэсауэ зэтеубыдащ, мыхьэнэкIи гъэнщIащ. Аращ и фэеплъри нэхугъэу лъэпкъым къыщIыдэгъуэгурыкIуэр.
Илъэс 23-рэ хъуауэ къытхэмытыж Юрэ лъэпкъ щIыхьым и джэрпэ­-джэжт. АтIэ, хуэфащэтэкъэ апхуэдэ псалъэ лъэпкъыр зэщIэубыдэжыным лъабжьэ хуэхъуа Дунейпсо Адыгэ Хасэм и къызэгъэпэщакIуэхэм яхэта, Урысей Федерацэм юстицэмкIэ и министру щыта, Урысей къэрал псом джэлэс хуэхъуа Граждан Кодексым и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм пашэу яхэта адыгэ щIалэм!
ЛъагапIэхэм нэсынухэр я сабии­гъуэм, щIалэгъуэм псыхьа мэхъу. И нэхъыбэм ар гугъуехькIэщ, гугъусыгъу­кIэщ, зэзэмызи гуауэкIэщ псыхьа зэрыхъур. Юри щIэх зыхищIэну къы­хуихуащ апхуэдэ гуауэрэ хьэзабрэ. Илъэс 13 фIэкIа иримыкъуауэ и анэр щхьэщыукIуриикIащ.
Юрэ и адэ-анэр еджапIэрат щы­лажьэри, абы и фIыгъэкIэ тхылъым щIэх дихьэхащ, езым и щхьэ хьэрычэткIэ щIэныгъэ лъабжьэфI зыхуигъэ­тIылъыжащ. И щIалэгъуэм щыгъуэ унагъуэр гугъуехьхэм зэрыхэтым къы­хэкIыу, мурад, гугъэ куэд зригъэ­тIы­лъэкIыну къыхудэхуащ Юрэ. Арами, унагъуэми зыщIигъакъуэу, и щхьэми щIэныгъэ хуэзыгъэтIылъыжурэ къы­дэкIуэтей щIалэм хузэфIокI медучилищэм щIэтIысхьэну. Ар гъэщIэ­гъуэнщ, ауэ, къэрал псом зи цIэр щы­зыгъэIуа юрист Къалмыкъыр япэу зыхуеджар акушер IэщIагъэрат.
Утыкушхуэм ихьэфахэм я гъащIэм ущриплъэжкIэ, уолъагъу ахэр щIэныгъэм хуэпабгъэу, хьэрычэт къызы­къуахыу къызэрекIуэкIар. Языны­къуэхэми ущызэупщIыж щыIэщ - и ­гъащIэ лъэбакъуэхэм языхэзым ап­хуэдэу темыгушхуамэ, дэнэкIэ иунэ­тIынут и гъащIэм жыпIэу. Апхуэдэщ Юрэ хуэгъэза гупсысэри. Хуабжьу ­мурад быдэт ар зыхуэкIуар - и щIэныгъэм адэкIи зэрыхигъэхъуэн хуейрат. И анэ тхьэмыщкIэм къыщIэна джэ­дыгур ящэри, Юрэ Ленинград еджа­кIуэ ягъакIуэ, юристу еджэну. Юридическэ факультетыр ехъулIэныгъэ иIэу къиухащ абы. Иужьым, Хьэбэз рай­о­ным къигъэзэжри, хеящIэу лэжьащ.
А псоми къыщымыувыIэу, Саратов дэт юридическэ институтым и аспирантурэм щIотIысхьэ Къалмыкъыр. Къыхихари граждан къудамэрат. 1963 гъэм юридическэ щIэныгъэхэм я кандидат мэхъу икIи а институтым щы­лажьэу щIедзэ, кафедрэм и унафэщI мэхъу.
Къалмыкъращ лъабжьэ хуэзыгъэ­тIылъар иужьым зэрыкъэралу цIэры­Iуэ щыхъуа институтым и граждан ­къудамэм. 1971 гъэм Юрэ юридическэ щIэныгъэхэм я доктор цIэ лъапIэр ­къелъэщ. Уеблэмэ а зэманым Совет Союзым и правовед нэхъ щIалэ ды­дэт ар. Совет къэралым щызекIуэу щыта хабзэ быдагъэм уегупсысыжмэ, къыбгурыIуэнущ ар зэрымыIуэху цIыкIур. Ауэ, а псоми емылъытауэ, Къалмыкъым хузэфIокI и щIэныгъэмрэ пабгъэныгъэмрэ щыхьэт техъуэж зэфIэкI къигъэлъэгъуэну.
Аспиранту щеджэ зэманращ Юрэ унагъуэ щищIар. Щхьэгъусэ пэж, ­гъащIэ щIэгъэкъуэн къыхуэхъуащ Октябринэ. ИужькIэ кърихьэжьэ Iуэху­хэм, игъэлъагъуэ зэфIэкIхэм я къуэпс­хэр къыщежьэр, дауи, и унагъуэ куп­сэращ. Аращ чэнджэщ, гупсысэ джэ­лэсу и натIэм къритха илъэс щыгъэм хиухуанэри.
«Бзылъхугъэ насыпыфIэу зыкъызолъытэж - илъэс купщIафIэ 36-рэ ап­хуэдэ цIыху хьэлэмэтым зэрыдес­хьэкIам папщIэ, ахэр зы напIэ теуэ­гъуэу блэлъэтами», - жиIэжауэ щытащ Октябринэ.
Юрэ къыхудэхуащ къэралым щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм хэлэ­жьыхьын. А илъэсхэращ Урысей къэ­ралыщIэм и лъабжьэр гъэтIылъа ­щыхъур. Къалмыкъри абы нэгъэсауэ холIыфIыхь. 1989 гъэм ар СССР-м и цIыхубэ депутатхэм яхохьэ, абыкIи ирегъажьэ и бэдаущ Iуэхухэр, и иужьрей махуэхэм пщIонди абы хуо­лажьэ.
И щIэныгъэм, зэчийм, зэфIэкIхэм хуэфэщэну пэджэжащ а илъэсхэм. СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и ко­митетым и тхьэмадэщ, Урысейм Шына­гъуэншагъэмкIэ и советым хэтщ, Урысей Федерацэм юстицэмкIэ и ­министрщ. Ауэ, а псом къыщымынэу, Къалмыкъыр нэгъэсауэ хуолажьэ къы­зыхэкIа адыгэ лъэпкъым. ГъащIэ зэхъуэкIыныгъэхэм, зэман зэхэтхъуам лъэпкъ Iуэху гъуэгуанэр щегъэунэхуф. Адыгэ лъэпкъым и Конгрессым, ­Дунейпсо Адыгэ Хасэм я тхьэмадэ пщэрылъ иныр, жэуаплыныгъэ зыпы­лъыр, Къалмыкъым къыхуагъэфащэ. И щIэныгъэри зэфIэкIри и лъэпкъым нэгъэсауэ хуегъэтIылъ, лъэпкъ Iуэхум и къежьапIэ купсэр здыщаухуэм и курыкупсэм хэтщ. А зэманращ къы­щыунэхур Къалмыкъым и нэгъуэщI хьэл-щэнри - гъащIэми, къулыкъуми, IэнатIэми «яхуэмышха» и цIыхугъэр, икърарыр, щыпкъагъэр.
Шэшэн республикэм къыщрахьэ­жьэну зи ужь ихьа япэ зауэм ткIийуэ пэщIоувэ. Юрэ къыгурыIуэрт апхуэдэ зауэм къихьыну гуауэр, ажалыр зы­хуэдизыр, къыгурыIуэ закъуэкIи къэ­мынэу, апхуэдэ гупсысэ мыхъумы­щIэхэр къэгъэувыIа хъуным иужь итт. Дауи, къэралым юстицэмкIэ и ми­нистр IэнатIэр цIыкIутэкъым, Юрэ и псалъэми чэнджэщми пщIэшхуэ яIэт. АрщхьэкIэ къэрал лIыщхьэхэм я гупсысэр зыхуэкIуам тешыжыгъуейт, зэпэщIэувэныгъэ къэхъуахэми зы цIыху къарукIэ къэрал утыкум ущыпэ­щIэтыфынутэкъым.
Апхуэдэу щыхъукIэ, Къалмыкъым егъэлъагъуэ и щыпкъагъэ ткIиягъэр, икIи иджыри къыздэсым ягъэщIагъуэ лъэбакъуэ быдэ еч - Шэшэным къыщ­рахьэжьэ зауэм нэгъуэщIкIэ щыпэ­мылъэщкIэ, апхуэдэ Iуэху зехьэкIэ и дуней тетыкIэм къызэремызэгъыр, ­зауэ кърахьэжьэм и гуауэм хэIэбэну зэрыхуэмейр яригъэлъагъуэу, ми­нистр IэнатIэм къыпэрокI. ФэрыщIыгъэ зыхэмылъщи, апхуэдэ лъэбакъуэ пчын папщIэ, нэгъэсауэ цIыхушхуэм хуэфэщэн хьэл-щэн къыпкъуэкIын ­хуейт. Зэманми гъащIэми къагъэува, къэрал утыкум щагъэнэIуа «щхьэусыгъуэхэм» уащхьэпрыплъыфу а псом ухэплъэныр Къалмыкъым и дуней ­тетыкIэм хуэфэщэнт. Дауэми, а псор IэщIыб ещIри, куэдым къакъуэмы­-кIын лIыгъэ къызыкъуехыф адыгэлI щыпкъэм.
БлэкIащ а зэман жыжьэхэр. Шэшэ­ным къыщрахьэжьа япэ зауэм етIуани къыкIэлъыкIуащ, ажалрэ гуауэрэ щы­тепщэу щыта щIыналъэм, къэрал псом иужькIэ къыщыхъея Iуэхугъуэ мыщхьэпэхэм уахэплъэжмэ, уемыгупсысу къанэкъым: «Ярэби, а зэманым Къалмыкъым жиIа псалъэхэм арэзы ирихъуу, а зауэ гуауэр Кавказ щIыналъэм къыщрамыхьэжьатэмэ, хэгъэгуми Урысейми я тхыдэм куэдкIэ зимыхъуэжыну пIэрэт?»
Къалмыкъым утепсэлъыхькIэрэ, ­нэгъэсауэ пхуэгъэбелджылынукъым абы и зы гъуэгуанэ щхьэхуи - Юрэ щIэныгъэлIт, къэрал къулыкъущIэт, юристт, бэдаущ лIыкIуэт, лъэпкъым и къуэ пэжт. Нэхъыщхьэжыр аращи, ар щIылъэм къытехъуа цIыху лъэпкъым и зы бын щыпкъэт.
ХХ лIэщIыгъуэм къриубыдэу, Урысейм щылэжьа юрист нэхъыщхьэхэм я гугъу щащIым, Собчак Анатолий япэу зи цIэ жиIахэм яхэтащ Къалмыкъ Юрэ. Дауи, апхуэдэ еплъыкIэм щапхъэ хуэхъуар адыгэ щIалэм и дуней ­тетыкIам, и Iуэху зехьэкIам и купщIэ­рат. Къэрал Iуэхузехьэ куэдми Юрэ и цIэ ираIуэкIэрэ, утыкум щагъэбелджылащ абы и пщIэр, и щIыхь лъагэр. Ауэ, гъэщIэгъуэныр нэгъуэщIщ. Сыт къыхужамыIами, дапхуэдэ псалъэ ­дахэ и IэщIагъэм, щIэныгъэм, дуней тетыкIам хуэунэтIауэ хуамыусами, а псом хэмыту хъуртэкъым Юрэ и зы хьэл-щэн гъэбелджылар - ар цIыхугъэм и лIыкIуэу дунейм зэрытетар.
Къалмыкъым и гъащIэр иухами, «и Iуэху къуэпсхэр гъужакъым» зыхужа­Iэхэм ящыщщ. 2008 гъэм Черкесск ­къалэм и утыку нэхъыщхьэм къыщы­зэIуахащ Юрэ и фэеплъ. Къыщалъхуа Абазакт къуажэм дэт еджапIэм ­Къалмыкъым теухуа музей щолажьэ.