|
Кливленд пцIэгъуэплъымрэ адыгэшымрэ зэхуаIуэхур сыт?
21 августа, 2020 - 06:57
Инджылыз пащтыхь гуащэ Елизаветэ ЕтIуанэм куэд щIауэ игъэныбжьэгъу, илъэсибл зи ныбжь, кливленд шы лъэпкъым щыщ Арлекин егъашхэ.
Тхыдэ
Лъэрызехьэхэм кхъухьлъатэ щызэрагъэ-пэщ ди лъэхъэнэм шы зехуэныр пасэрей хьэлу къащохъу нэхъыбэм. КуэдкIэ нэхъ гъэщIэгъуэнщ а зэман дыдэм адыгэшым и пщIэр езым и хэкум нэхърэ и гъунэгъухэм; гъунапкъэм уикIмэ - цивилизацэм и курыкупсэм ис европей лъэпкъхэм я деж зэрыщынэхъ лъагэр.
«Адыгэхэр, хьэрыпхэм ещхьу, шы лъэпкъыр къабзэу къэнэным ямылейуэ хуосакъ, абы утеплъэкъукIыныр къуаншагъэшхуэу къалъытэ», - етх епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм Кавказым щыIа нэмыцэ ботаник Кох Карл.
Шы гъэхъунымкIэ урысейпсо щIэныгъэрылажьэ институтым и Налшык къудамэм и унафэщI Амщокъуэ Хьэжысмел мис а нэмыцэм зи гугъу ищI, шы лъэпкъым и къабзагъым теплъэкъукIыныр зымыдэ, «щымыIэж адыгэхэм» ящыщщ.
Хьэжысмел и Iэнэм Инджылызым кърагъэ- ха тхыгъэ телъщ «Кливленд пцIэгъуэплъым-рэ адыгэшымрэ зэрызэблагъэм и генетикэ тегъэщIапIэхэр» и псалъащхьэу. Ар зи IэдакъэщIэкI Эдмундс Генри зи цIэ къриIуэ инджылыз шы лъэпкъыр хъумэныр пщэрылъ зыщызыщIыж зэгухьэныгъэм и унафэщIщ. Тхыдэмрэ генетикэмрэ и тегъэщIапIэу, Эдмундс уи фIэщ ещI кливленд пцIэгъуэплъкIэ зэджэ инджылызышымрэ адыгэшымрэ зы лъэпкъым и къуэпс зырызу зэрыщытыр. Инджылыз пащ-тыхь гуащэ Елизаветэ ЕтIуанэм зи тхыдэр лIэщIыгъуэ жыжьэхэм Iэбэж а пасэрей шы лъэпкъым гулъытэ зэрыхуищIыр къигъэнаIуэу, кливлендыр и гуимэм щIрегъащIэ, и нэIэ зэрытетри хэIущIыIущ.
- 1990 гъэм шыгъажэ тщIыуэ, Инджылызым къикIри хьэщIэ гуп къэкIуауэ щытащ республикэм, - игу къегъэкIыж Амщокъуэ Хьэжысмел. - Малкэ шы заводым щедгъэблагъэм, шыгъажэ кIыхь зэпеуэ (километр 80) тщIауэ щытат. А зэхьэзэхуэм Инджылызым щыщу шууеищ хэтащ. Абы щыгъуэм Инджылыз гупым яхэтащ Iэщ дохутыр Паворд Тони, Лондон къыщыдэкI «Райдинг» журналым и редактор нэхъыщхьэ Скотт Хеллен, Инджылызым шыгъажэ кIыхьымкIэ и гуп къыхэхам щыщ, Шотландием къикIа Камерон Кенди сымэ, нэгъуэщIхэри. Ахэр къыщIэкIуар адыгэшым и зехуэкIэр, и гъэхъукIэр зрагъэщIэнырт. Паворд Тони си гъусэу зэхьэзэхуэ екIуэкIым и хеящIэу дыщытащ абы щыгъуэ.
Куэд хэтащ а зэхьэзэхуэм, ауэ щхьэхуэу зэпеуахэщ Инджылызымрэ ди республикэмрэ щы-щу шууей щырыщ, псори адыгэш тесахэщ, пхъэидзэкIэ къыхахауэ. Япэ увыпIэр шыгъажэм къыщихьат адыгэ хакIуэ Каро. Мазэ хъуауэ арат ар Стокгольм къызэрикIыжрэ, километри 160-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэр зэпычынымкIэ япэрей Дунейпсо олимп шыгъэджэгу зэпеуэм хэтауэ. Шыгъажэ нэужьым ди хьэщIэхэм къыджаIащ ипэжыпIэкIэ Каро и фIыгъэкIэ къызэрыкIуар, адыгэш нэхъыбэу зрагъэцIыхуну хуейуэ. ЗэрыжаIэжамкIэ, а хакIуэм Стокгольм занщIэу гу щылъатат зэхьэзэхуэр здекIуэкIым. Япэрауэ, шууейм зыри дэIэпыкъуэгъу и гъусэтэкъым, адрей къыпеуэхэм тIурытI-щырыщ зимыгъусэ яхэттэкъым: хэт псы иригъафэрт, хэт шыр игъэупщIыIурт, псы трикIэурэ, хэт игъашхэрт. Километр 80-м япэ увыпIэм иту нэсащ Каро, чемпион хъуа американкэм и гъусэу. Абы и ужькIэ налыр мывэ гъуэгум щыщIэхури, ар щIэзылъхьэжын имыгъуэтурэ, шууейм сыхьэтым нэс фIэкIуэдащ. ЯфIэгуэныхь хъури, гъуэгум къытена шум шведхэм нал гуэр къыхуагъуэтщ, Каро ар хущIалъхьэри зэхьэзэхуэм хыхьэжащ. Зэхьэзэхуэм хэту къыпеуэ шыхэр километр 15-20-кIэ япэ ищакIэт. Шыгъажэр щиухым, апхуэдизу къыкIэрыхуа Каро шы 89-м ящыщу 31-нэ увыпIэр иубыдащ. Ар зылъэгъуахэм ягъэщIагъуэри, Каро къызыхэкIа шы лъэпкъыр зрагъэцIыхуну къэкIуауэ арат. Малкэ щекIуэкIа шыгъажэ кIыхьыр иуха нэужь, хьэщIэхэр къыдэлъэIури, Малкэ заводым щагъэхъухэми, нэгъуэщI къуажитI-щым я шы гуартэхэми едгъэплъащ, хуабжьуи ягу ирихьат адыгэшыр. ШыбзипщIрэ зы хакIуэрэ ящэхуну мурад ящIри, зейхэми ягурыIуахэт. Къыхаха шыхэм ятеухуауэ ирагъэкIуэкIыпхъэ лэжьыгъэр Iэщ дохутырхэм ящIэри, шыхэр зэрашэным хуагъэхьэзырауэ щытащ, ауэ 1992 - 1993 гъэхэм ди къэралым щекIуэкIа Iуэхухэм я щхьэусыгъуэкIэ яшэфакъым. Малкэ заводым и шы гуартэм дыщеплъым, инджылызхэм я Iэщ дохутыр Паворд Тони, сэри сыдэIэпыкъуурэ, шыбз 50-м я сокухэм щыщ налъэхэр къыхэтчащ. Ахэр пакет цIыкIу зырыз иралъхьэри яхьащ: «Генетическэ анализ тщIынущ», - жаIэри. Зэман дэкIауэ, Паворд къитхащ адыгэшхэр зэрамышэфар игу къызэреуэр, къащта сокухэри Макс Планкэ и цIэр зезыхьэ институтым зэрыратари жиIащ. А институтым дуней псом псэущхьэуи къэкIыгъэуи щыIэм я ДНК-хэм я гъэтIылъыпIэр щызэхуэхьэсащ. Кливлендхэр нэхъ зытехуэ лъэпкъ щылъыхъуэм, ДНК щапхъэхэр къыщащтари а институтращ.
КъызэрыщIэкIымкIэ, зи къежьапIэр къалъыхъуэ кливлендым и къудамэ мыхьэнэ нэхъ зиIэм и ДНК-мрэ адыгэшым еймрэ зэтехуащ. Мыбы бгъэщIэгъуэнур зы упщIэщ: кливленд шы лъэпкъым и лъабжьэр Инджылызым щыкIуар (тхыдэм зэрыжиIэмкIэ) 173 гъэращ. 1990 гъэм Малкэ заводым адыгэшым къыщыIаха сокухэм къыхаха ДНК-р щхьэ техуэн хуей 173 гъэм Инджылызым икIа шы гупу «кливленд» зыфIа-щам ейм?! Уегупсыс хъунущ: дэ тхузэфIэкIыну пIэрэ ди шы лъэпкъым и тхыдэр здынэсымрэ уи лъэпкъыцIэр зезыхьэ апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэ уиIэнымрэ я уасэр къыдгурыIуэжыну?! А Iуэхум щIэныгъэлIхэр нэхъ куууэ елэжьын зэрыхуейр гурыIуэгъуэщ. Инджылызхэм нэмыщI, адыгэшым и геномыр къэгъэнэIуэным илъэсищ-плIы хъуауэ йолэжь Берлин Гумбольдт и цIэр зэрихьэу дэт университетым я генетикхэ-ри икIи а къэхутэныгъэм теухуауэ къыддэлэжьэну хуейхэщ. КъыдэхъулIэмэ, иджыри къэс дымыщIауэ хъыбар гъэщIэгъуэн куэд ди лъэпкъышым теухуауэ нэрылъагъу хъунущ.
Адыгэшым тесу 2013 - 2014 гъэхэм Груссельберг и Iэгъуэблагъэм щрагъэкIуэкIа шузекIуэм хэта нэмыцэ пщащэ.
Гумбольдт и цIэр зэрихьэу Берлин дэт университетымрэ
Германием щыIэ «Адыгэшыр фIыуэ зылъагъухэм
я зэгухьэныгъэмрэ» я къыхуеджэныгъэ
Совет зэманым хэкIуэдэжыным нэсыпа «къэбэрдей» шы лъэпкъыр Кавказ Ищхъэрэм къыщызэфIагъэувэж, адыгэшым и къэрал тхылъхэр къыдагъэкIын иджы дыдэ щIадзэжащ, шыхъуэхэми гу лъатэ а шы лъэпкъым щIэрыщIэу цIыхубэ гулъытэр къызэрихьэхужыр.
Адыгэшыр Германиеми Европэми щIэупщIэшхуэ щызиIэ шы лъэпкъщ, ар зезыхуэ шыхъуэхэм я лэжьыгъэхэм я пщIэр хигъахъуэу. Шэч хэлъкъым адыгэшым драгъэкIуэкI гъэунэхуныгъэщIэхэм мыхьэнэ зэраIэм, ауэ дэ ди мурад нэхъыщхьэр адыгэш къабзэр зэрыщыта дыдэм хуэдэу къызэфIэгъэувэжынырщ - блэкIа лIэщIыгъуэхэм ар зезыхуахэм яIа плъапIэхэм техуэу.
|
28.03.2024 - 09:03 ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ. |
|
28.03.2024 - 09:03 Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм. |
|
27.03.2024 - 13:58 Тхыдэдж-щIэныгъэлI Сокъур Валерэ «Кърым зауэр къэзыхьа ХьэтIохъущокъуэ и къуэ Кургъуокъуэ - пщыхэм я Iумахуэт» зыфIища и тхыгъэм къызэрыхэщу, зи ныбжьыр илъэс 27-рэ фIэкIа мыхъуа Къаплъэн-Джэрий, I |
|
27.03.2024 - 12:25 Мэзкуу областым и Рузэ къалэм иджыблагъэ щекIуэкIащ Олимп джэгухэм хыхьэ тхэквондо лIэужьыгъуэмкIэ (ВТФ) Урысейм пашэныгъэр къыщыхьыным хуэунэтIауэ ныбжьыщIэхэм, хъыджэбзхэмрэ щIалэхэмрэ я зэхьэзэх |
|
27.03.2024 - 09:03 (ГъащIэ теплъэгъуэ) |
|