КъБР-м и Хабзэубзыху орган нэхъыщ­хьэм и спикер Егоровэ Татьянэ иригъэ­кIуэкIа зи чэзу зэхуэсым щызэпкърахащ КъБР-м и Правительствэр 2019 гъэм зэ­ры­лэжьа щIы­кIэр.
ЗэIущIэм хэтащ УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым и Къэрал Думэм и депутат Геккиев Заур, КъБР-м и прокурор Хабаров Николай.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и социально-экономикэ зыужьыныгъэм лъабжьэ ­хуэхъум тепсэлъыхьащ КъБР-м и Пра­вительствэм и УнафэщI Мусуков Алий. Ар щхьэхуэ-щхьэхуэу къытеувыIащ экономикэ IэнатIэм, псэукIэм епха унэтIыныгъэм, Прави­тельствэм и лэжьыгъэм, лъэпкъ проектхэр гъэзэщIа зэрыхъум.
Макроэкономикэ щытыкIэр

Зыужьыныгъэмрэ Правительствэм и ­пщэ­рылъхэмрэ лъабжьэ яхуэхъур макроэкономикэ зэпIэзэрытыныгъэрщ. Мис ар зыхуей хуэзэу къызэгъэпэщынырщ Правительствэм и къару псори зыхуэунэтIауэ щытар. 2019 гъэм екIуэкIа лэжьыгъэм нэхъыщхьэу хэлъахэр убзыхуауэ утыку кърихьащ Мусуковым. Валовэ щIыналъэ про­дуктыр иджыпсту сом меларди 150-м нэсащ (2018 гъэм елъытауэ проценти 101,1-рэ мэхъу). ВРП-м зэпIэзэрыту зиужьынымкIэ сэбэп мэхъу промышленнэ комплексыр, мэкъумэш IэнатIэр, ухуэныгъэр, хьэрычэт мыинымрэ курытымрэ я зыужьыныгъэр, щIыналъэм къакIуэ инвестицэм и куэдагъыр.
Промышленнэ IэнатIэм ехьэлIауэ КъБР-м и Правительствэм и лэжьыгъэр иужьрей илъэсым зытеухуауэ щытар инвестицэ ­проектхэр ди хэгъэгум щыгъэзэщIэнымкIэ дэ­Iэпыкъуэгъу хъунырщ, республикэм ит предприятэхэм къыщIагъэкIхэр ди деж къы­щыгъэсэбэпыжынырщ, хамэ къэрал къыщыщIагъэкIхэр иризэтхъуэкIыу, техникэ и лъэныкъуэкIэ зэщIэузэдэнымрэ производствэр егъэфIэкIуэнымрэ федеральнэ мылъку хэлъхьэнырщ.
Ерыскъыуэ къыщIагъэкIым и куэда­гъыр Урысейм ику иту къыщыщIагъэкIым нэхъ-рэ нэхъыбэ хъуащ, ар проценти 109,7-рэ мэхъу. Урысейм а бжыгъэр зэрыщыхъур проценти 102,4-рэщ. Мы бжыгъэмкIэ ди ­республикэр Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм щыетIуанэщ.

Энергетикэ
Электрическэ сетхэр техникэ и лъэныкъуэкIэ зыхуей хуэзэу къызэгъэпэщыным папщIэ хэгъэгухэм инвестицэ программэхэр щолажьэ. Дызыхэплъэж пIалъэм «Кавказ Ищхъэрэ МРСК» ПАО-м сом мел­уан 945-рэ и уасэ инвестицэ Iуэхухэр щ­ы­зэ­фIагъэкIащ, ар илъэсым трагъэкIуэдэну ­хухахам нэхърэ хуэдэ зырэ ныкъуэкIэ нэхъыбэщ.
2019 гъэм республикэм езым къилэжьыж электрокъарур нэхъ мащIэ хъуащ. Ар къы­зы­хэкIар Бахъсэн ГЭС-мрэ Аушыджэр ­ГЭС-мрэ зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэхэр зэрыщекIуэкIарщ. Дызэрыт илъэсым ап­хуэдэ къэхъужын хуейкъым.
Мы гъэм Балъкьэр ипщэ МГЭС-ми и ­ухуэ­ныгъэр зэфIэкIащи, республикэм и энер­гетикэ къарухэм къахэхъуэнущ.

Транспортыр, гъуэгу
инфраструктурэр

Мусуковым къыхигъэщащ 2019 гъэм псоми зэхуэдэу къагъэсэбэп федеральнэ, ­щIыналъэ гъуэгухэр зэгъэпэщыжыным сом меларди 5-м щIигъу зэрытрагъэкIуэдар. Апхуэдэ лэжьыгъэр зэфIэкIа нэужь, автомобиль гъуэгуу километр 64-рэ яукъуэдиящ.
Мэкъумэш IэнатIэ

Мэкъумэш IэнатIэм къита продукцэм и ­уасэр иджы япэу сом мелард 50-м фIэкI-     ри, сом мелард 54-рэ хэхъуэу диIащ, ар 2018 гъэм елъытауэ проценти 5-кIэ нэхъыбэщ. 
Гъавэ щIапIэ гектари 100-м къытекIар хуэдэ 1,9-кIэ нэхъыбэщ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм къыщытрахам           нэхърэ, 2,9-кIэ нэхъыбэщ къэралым ику иту къыщытрахам нэхърэ. Мы IэнатIэмкIэ ­               ди республикэм япэ увыпIэ щиIыгъщ                      КИФЩI-м. 
Гъавэ щIапIэхэм псы зэрыщIагъэхьэ технологиещIэхэр къагъэсэбэп, хадэхэкI лIэу­жьы­гъуэфIхэр трасэ зэрыхъуам къыпэкIуа хъерщ ар, 2019 гъэм тонн мин 404,4-рэ республикэм къыщытрахыжащ. 
Техникэ 60-м щIигъу къащэхуащ. Мэра­кIуэ лIэужьыгъуэу тонн мин 350-рэ къытрахащ. Пхъэщхьэмыщхьэу къыпачыжам и бжыгъэри процент 36-кIэ нэхъыбэ хъуащ, иджыри гектар 2580-м жыг щыхасэну загъэхьэзыр. 
Iэщ зехуэным къыпэкIуа валовэ продуктым сом мелард 23-рэ къыщIэкIащ (ар проценти 4-кIэ нэхъыбэщ 2018-м къыщIахам ­нэхърэ). 
Мэкъумэш IэнатIэм федеральнэ, республикэ мылъкум къыхэкIыу халъхьэ ахъ­шэр зэи зэпыуакъым. Псори зэхэту къапщтэмэ, сом мелард 1,8-рэ халъхьащ.

Ухуэныгъэмрэ инвестицэхэмрэ
Экономикэм и зыужьыныгъэр куэдкIэ зэ­лъытахэм ящыщщ ухуэныгъэр. Нэгъабэ абы текIуэдащ сом мелард 23-рэ, ар проценти 4-кIэ нэхъыбэщ абы ипэ ита илъэ­- сым нэхърэ. ПсэупIэу метр зэбгъузэнатIэ мин 474-рэ ятащ (проценти 8,8-кIэ нэхъыбэщ 2018 гъэм елъытауэ). Социальнэ инфраструктурэми и мылъку-техникэ ­лъабжьэр зыхуей хуагъэзащ. IуэхущIапIэ­щIэхэр ухуэныр, къызэIухыныр, щыIэхэр къэ­гъэщIэрэщIэжыныр 2020 гъэми зи ужь ит Iуэхугъуэхэм ящыщщ. 
Инвестицэхэм я гугъу пщIымэ, ди мылъкум къыхалъхьа инвестицэр сом мелард ­44-рэ мэхъу, ар проценти 10,3-кIэ нэхъыбэщ ипэ ита илъэсым елъытауэ. 
2019 гъэм хьэрычэт IэнатIэ мыинымрэ курытымрэ къэрал дэIэпыкъуныгъэу сом мелуан 330-рэ къыхуаутIыпщащ. Субъектхэм я микрокредит фондым щIыхуэу 77-м ахъшэ къаритащ, хьэрычэт мыинымрэ курытымрэ зрагъэужьын папщIэ, апхуэдэ дыдэу хьэрычэтыщIэхэм защIигъэкъуащ КъБР-м и фондми. Апхуэдэ щIыкIэкIэ ­КъБР-м и хьэрычэт IэнатIэ мыинымрэ ку­рытымрэ сом мелард 13 халъхьащ.
Иджыпсту республикэм щолажьэ зи щхьэ Iуэху зезыхуэж хьэрычэтыщIэу мин 13-рэ хьэрычэт IуэхущIапIэ мыин зыгъэ­лажьэу 5049-рэ. Абыхэм илъэсым къриу­быдэу налогыу къатащ сом зы мелард.

Дунейпсо сату зэпыщIэныгъэхэр
БлэкIа илъэсым къэрал­щIыб экономикэр зезыгъа­кIуэхэм къалэжьар доллар мелуан 88,4-м нэсащ. Республикэм къэрал 58-м сату Iуэхухэр ядещIэ, къэрал ­32-м мыбы къыщыщIагъэкIхэр ирегъашэ.
АбыкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым етIуанэ увыпIэ щиIыгъщ КИФЩI-м, япэ итыр Ставрополь крайрщ.
Хамэ къэрал сату Iуэхур нэхъ къэзылъахъэр ди предприятэхэм къэрал щIыб Iуэхум теухуауэ я хуэмы­хуагъырщ. АбыкIэ сэбэп ­хъу­ну дыщогугъ КъБР-м къы­щызэрагъэпэща ЭкспортымкIэ щIыналъэ центрыр.

Туризм
Туризмым ехьэлIауэ ди къалэн нэхъыщхьэр дунейпсо жыпхъэхэм изагъэ иджырей зыгъэпсэхупIэ зэ­хэтхэр къызэгъэпэ­щы­-нырщ. ИджыпстукIэ турист комплексу республикэм иIэр IуэхущIапIэ 221-рэ къудейщ. БлэкIа илъэсым ди хэгъэгум зыщагъэпсэхуащ цIыху мин 602-м, ар про­центи 9-кIэ нэхъыбэщ абы ипэ илъэсым щыIахэм нэхъ­рэ. 
Мусуковыр щхьэхуэу къы­теувыIащ коронавирус уз зэрыцIалэм дызригъэува щытыкIэ мыщхьэпэм къы­хэкIыу а IэнатIэр гугъуехь куэд зэрыIууам. БлэкIа мазитхум къриубыдэу процент 50-кIэ нэхъ мащIэ хъуащ ­туристхэм я бжыгъэр. Правительствэм и пащхьэ къит къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ икIэщIыпIэкIэ турист IуэхущIапIэхэр лажьэу егъэжьэжыныр. 

Мылъку Iуэхур
КъБР-м и хэхъуэ зэхэлъыр процент 14,5-кIэ хэхъуауэ жыпIэ хъунущ, 2018 гъэм елъытауэ, ар нобэ сом мелард 41,2-рэ мэхъу. Налогрэ налогым щымыщ хэхъуэу сом мелард 17 къыIэры­хьащ, икIи ар проценти 6,3-кIэ нэхъыбэщ ипэ ита илъэсым нэхърэ. НалогымкIэ иIэ хэхъуэм елъытауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iуэхур нэхъыфI хъу зэпытщ, УФ-м и субъектхэм елъытауэ. «Къэрал щIыхуэм фIыуэ хэдгъэщIыну тхузэфIэкIащ, 2020 гъэм щIышылэм и 1-м щIыхуэу къыттенар сом меларди 8 ирикъурт, ар нэгъабэ лъандэрэ процент 22-кIэ дгъэмэщIащ. Зи пIалъэр икIа щIыхуэ республикэ ­бюджетым телъкъым», - жиIащ Мусуковым.

Улахуэр
2019 гъэм хэхъуащ лэжьапщIэм. Иджыпсту республикэм ику иту къыщахь улахуэр сом 27452-рэ мэхъу, ар блэкIа илъэсым нэхърэ проценти 6,5-кIэ нэхъыбэщ. Упсэун папщIэ Iэмал имыIэу узыхуей ахъшэм хуэди 2 - 3-кIэ нэхъыбэ къыщахь республикэм. 
Узыншагъэр хъумэн IэнатIэр
Демографие политикэм кърикIуахэм ящыщщ къалъхухэм я бжыгъэр, цIыху­хэр зэрыпсэу илъэс бжыгъэр нэхъыбэ зэрыхъуар. Къэрал псор къапщтэмэ, цIыхуу къалъхуам и бжыгъэу къатар мащIэщ (-2,2), ауэ ди республикэм ар 3,2-кIэ щынэхъыбэщ. 
Узыншагъэр щахъумэ IэнатIэм дохутыр 3444-рэ, медицинэ лэжьакIуэу 8447-рэ щолажьэ. 
2020 гъэм щIышылэм и 1-м республикэм жэщми махуэми сымаджэр зы­щIэлъ сымаджэщхэм гъуэ­лъыпIэ 6205-рэ, махуэм щIэлъу гъуэлъыпIэ 1466-рэ иIэт. БлэкIа илъэсым онкологие дэIэпыкъуныгъэ цIыху­хэм щрату центритI къызэIутхащ, мы гъэм иджыри зы ди мурадщ. 
Медицинэ техникэрэ Iэмэ­псымэу къэтщэхуар мащIэкъым. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, онкологие диспансерым щхьэкIэ сом мелуани 150-рэ и уасэ медицинэ Iэмэпсымэу 40 къэт­щэхуащ. Республикэ сабий клиникэ сымаджэщым компьютер томографрэ оптикэ томографу сом мелуан 76-рэ и уасэ щIэдгъэуващ. ДэIэпыкъуэгъу псынщIэ машинэу 78-рэ къытIэрыхьащ. 

Егъэджэныгъэ
А IэнатIэм ехьэлIауэ Правительствэр нэхъыбэу зэлэ­жьар еджакIуэхэм яхури­мыкъу тIысыпIэхэр къызэ­гъэ­­­пэщынырщ, IуэхущIапIэ­хэм я мылъку-техникэ лъа­бжьэр гъэбыдэнырщ, н.къ.
Налшык щаухуащ школакIуэ 1224-рэ зыщIэхуэн школ, абы и бжэхэр фокIа­дэм и 1-м къызэIуахынущ. Шэджэм къалэмрэ Солдатскэ станицэмрэ еджапIэхэр щаухуэ, ахэр мы гъэм и кIэм зэфIэкIынущ. Апхуэдэу яу­хуащ зи школ кIуэгъуэ мы­хъуа сабийхэр здэкIуэ IуэхущIапIэу 21-рэ, абы цIыкIу 960-рэ щIэхуэнущ. Мы илъэсым иджыри сабий сад 31-м я ухуэныгъэр зэфIэкIынущ.
Курыт школхэм ныбжьы­щIэ 107434-рэ щоджэ, абыхэм я проценти 9,9-р шэджагъуэ нэужьым макIуэ. ДызыхуэкIуэ илъэсхэм шэджагъуакIуэ щымыIэу, пщэдджыжьым сабий псори школым екIуалIэу зэтедублэн хуейщ.
ШколакIуэхэр зэреджэн тхылърэ егъэджэныгъэ пособиекIэ къызэгъэпэ­щы­ным республикэ мылъкум къыхэкIыу сом мелуани 180-рэ хухахащ. Абы ипкъ иткIэ, сабий псоми яIэрохьэ къэ­ралым пщIэншэу яритыну иубзыхуа тхылъхэр.
Лъэпкъ проектхэр гъэзэщIа зэрыхъур
- 2019 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щылэжьащ лъэпкъ проект 12-м щыщу 11-р, абы ипкъ иткIэ, щIыналъэ проекту 26-рэ ди хэгъэгум щагъэзащIэ.
Лъэпкъ проектхэм трагъэкIуэдэну федеральнэ мылъ­кум - сом мелуан 5.630-рэ, республикэ бюд­жетым сом мелуани 128-рэ къыхэкIащ. А ахъшэм щыщу процент 94-р къагъэ­сэбэпащ. Абы къыдэхуа ахъшэр 2020 гъэм къыхуа­утIыпщыжащ лэжьыгъэ­хэр и кIэм нрагъэгъэсыну.
Мусуковыр щхьэхуэ-щхьэ­хуэу къытеувыIащ дэтхэнэ лъэпкъ проектми.
ЖиIахэр къызэщIикъуэжу Правительствэм и Уна­фэщIым игъэбелджылащ:
- Фэ псоми фощIэ коро­навирус уз зэрыцIалэр ­къежьа нэужь дызыхэхуа ­гугъуехьыр, языныкъуэ IэнатIэхэм я къалэнхэр куэдкIэ нэхъыбэ зэрыхъуар, псом хуэмыдэу щытыкIэ хьэлъэ ихуащ узыншагъэр хъумэн IэнатIэмрэ социальнэ IуэхущIапIэхэмрэ. Ап­хуэдэ дыдэу Iуэху мыщхьэпэ къахукъуэкIащ хьэры­чэты­щIэхэми. Правительствэм нобэ и къалэн нэхъыщхьэр бюджет системэр зэпIэзэ­рыту, щытыкIэ гугъу ихуа цIыхухэм ядэIэпыкъуу, хьэ­рычэтыщIэ Iуэхухэмрэ эко­номикэмрэ фIэмыкIуэдIауэ мы лъэхъэнэм къигъэ­кIынырщ. Абы папщIэ жыпхъэ зыкъом иубзыхуащ Правительствэм. Мылъку нэхъыбэр токIуадэ цIыхухэр вирусым щыхъумэным, узыншагъэр хъумэн IэнатIэр зыхуей псомкIи къызэгъэпэщыным, медицинэм и лэжьакIуэхэм защIэгъэ­къуэ­­ным. Ахэращ зэлъытар ди цIыхухэм я узыншагъэр. Дызэрыхуа щытыкIэм щыдгъэ­лъэгъуэн хуейщ ­КъБР-м и Правительствэми, министерствэхэми, ве­домст­вэ­хэми я лэжьыгъэм и фIагъыу зэфIахыр зды­нэсыр, зы­­пэ­мыплъауэ зы­пэщIэхуэ гугъу­ехьым зэры­пэщIэты­фыр.
Мусуков Алий парламентархэм яжриIащ дызэрыхуа щытыкIэм къикIынымкIэ Правительствэм лъэкI къы­зэримыгъэнэнур, экономикэр икIэщIыпIэкIэ лъэ бы­дэкIэ увыжыным зэрелэ­жьынур. Премьер-министрым фIыщIэ яхуищIащ КъБР-м и Парламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэрэ депутатхэмрэ, зэман гугъум КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ къыхалъхьэ Iуэхугъуэхэр и чэзум зэрыдаIыгъам, хабзэ и лъэны­къуэкIэ щIэгъэбыдэн хуейхэмкIэ дэIэпыкъуэгъу зэрыхъуам папщIэ.
Мусуков Алий и къэпсэ­лъэныгъэм и кIэухыу парламентархэм я упщIэхэм жэ­уап яритащ.
Егоровэ Татьянэ фIыщIэ хуищIащ Правительствэм и УнафэщIым икIи жиIащ:
- КъБР-м и Правительст­вэм лэжьыгъэшхуэ ирегъэкIуэкI, шэч хэмылъу, ауэ икIэщIыпIэкIэ зэфIэхын ­хуейуэ къыпэщылъыр нэхъыбэжщ. КъищынэмыщIауэ, гъащIэми щытыкIэ къы­зэрымыкIуэхэм дыщригъэувэ къохъу. Республикэм и мызакъуэу, къэрал псом и экономикэм зэхъуэкIыныгъэхэр къыхилъхьащ пандемием. Дэ дызэкъуэту дызэ­дэлэжьэн хуейщ, ди пащхьэ къит псори къэмынэIауэ зэфIэтхын папщIэ.