Пасэрейм я зэманым акIэупсыж тхьэлъэIу хуащIыжыху лIыр уанэгум къикIыртэкъым. Зи акIэ яупсыжа лIыжьым и гъащIэ теплъэгъуэхэр дапхуэдэу гъэщIэгъуэну щымытами, зауэ дзапэщIэкI щита а махуэ за­къуэр­ щымыгъупщэурэ щIылъэ дунейр ибгынэрт. Зэ закъуэщ лIыр апхуэдэу дзапэ зэрыщIэкIыр. А зэри гъащIэм здыкIуэцIрех. Адыгэм и лъэпкъэгъухэм я пащхьэ щищIа дзапэщIэкIыр лIы куцIым къэуат жылэу хедзэри, псэкIэ бэуэху лъым щотIыгъуэ. Арагъэнщ адыгэлI ипкъ щIэ­мы­кIуэдар. ЛIы нэхъ игъуэм бгъурыу­вэу зауэ дзапэм щIэкIа щIалэщIэм и псэкупсэр дапщэщи ужьыхы­гъуейщ!­ Апхуэдэ кугъуэр жьыми псыми ямыхьу дунейм къытонэ. Пкъыр кIуэщIа нэужьи, а и къудамэ щIэжхэм дыгъэм зыхуашийуэрэ мэ­пыIэ. Зауэ дзапэщIэкIым епцIыжам и нэлатыр шынагъуэщ. Ап­хуэдэм «адыгэкIэ» еджэжыркъым. Тхьэлъа­нэрэ тхьэрыIуэу дунейр къызэриухуэрэ тетам адыгэ дзапэщIэкIыр япошачэ.
АдыгэлIым зэи тхьэлъанэ ищIу щытакъым. ЛIым и псалъэр тхьэ­лъанэу щыIэм я лъэщт.
… Пщы уэлийм Къэсей хьэжымрэ Къэзанокъуэмрэ захуегъазэри:
- Фыублэ. Дзэр къыфпоплъэ, - жиIэурэ Къашыргъэрэ Дэмдейрэ зэбладза сэшхуэхэм я щIагъ щIэкIыну лъэбакъуэ еч. Пщы уэлийм кIэлъыплъурэ Ашабэм къыхедзэ:
АдыгэщIырщ ди напэр,
ПщIэ зезыхьэр ди щIэблэщ.
Псэм еблэжкъым лIы напэр,
ФIэкIыпIэншэр - зы кхъаблэщ.
Зы лъы IэмпIэщ псэ пIалъэр,
МыпцIэжынур зы псалъэщ.
Зы лIы дакъэщ ди щIэблэр -
Мыгъужынур зы жылэщ.
Пщы уэлийм и ужьыр яIыгъыу гу­пыр сэшхуэ зэблэдзахэм щIэкIырти:
АдыгэщIырщ ди напэр…
Ашабэм къыхидза уэрэдым ежьууэрэ иувыкIыжырт.
СэшхуитI зэблэдзам щIэкIахэм щхьэж и дзэ къудамэ игъэзэжырт. Щымт къэбэрдеилIхэр. Щымт нэхъ щIалэщIэхэр. Псоми ягъэвыр зы гупсысэ жьэражьэт.
… Пщы уэлийм и шухэр щIыгъуу гъуэгу техьэжащ.
ХьэтIохъущокъуэмрэ Жэбагъырэ я закъуэу шухэм щащхьэщыкIым, пщым адэкIэ хущIэмыуфэжу:
- Уэ дауэ уеплърэ, Iэта-Ильяс и шы­нэхъыщIэм дызэрыгурыIуам Быж ЛIыгъур щыгъуазэу пIэрэ?
Жэбагъы къэуIэбжьауэ и щхьэр къызэриIэтар щилъагъум, Кургъуо­къуэ пIащIэу:
- Хьэуэ, хьэуэ… Уигу къыумыгъэ­кIыххэ ЛIыгъур дзыхь хуэзмыщIу! И жыIи и IуэхущIафи сфIэкъабылщ, ауэ…
Пщы уэлийм гурыIуэгъуэу гупсысэр зэригъэзэхуэжа щхьэкIэ къэмынэу, Къэзанокъуэр а къызэрыуIэбжьауэ хэплъэрт, «ауэм» къикIыр зыхуихьынур ищIэртэкъым. ХьэтIохъущокъуэм зыхищIащ Жэбагъы и гум зэпишачэхэр. ИкIи, щIалэм хуиту Iуплъэри:
- Къэзанокъуэ, а жысIам гурыщхъуэ шэч хэплъэгъуэжыну сыхуейтэкъым.
- Хэслъагъуэркъым, зиусхьэн. Ди адэм и псэлъафэт: «Шэч зымыщIыр бжыкIщ». Сэ сфIэтэмэмщ дэтхэнэ зы Iуэхуми, куэдрэ узэрытечэнджащэр. Си гугъэщ апхуэдэ Iуэху зехьэкIэм мэсхьэб пэж щIэлъу. Мыдрейуэ, уи упщIэм и жэуапщ: ди зэгурыIуэныгъэм цIыхуиплI щыгъуа­зэщ. Ахэр - уэ, сэ, нэгъуей зэшитIыр. Шэч щIызэтщIэкIыжын щхьэусыгъуэ зэкIэ диIэкъым, Кърымыдзэм хэт ди тIасхъэщIэххэр зыми къиумысакъым, - жеIэри, Къэзанокъуэм шхуэ­мылакIэр еутIыпщ.
ХьэтIохъущокъуэр дыхьэшхыурэ мэгушыIэ:
- Уэратэкъэ жызыIар: «ЖаIэ псори къэхъуркъыми, къэхъуа псори яIуа­тэркъым».
- Дэ тхузехьэнур, зиусхьэн, ди унафэ къызыпекIуэкIырщ. Къэсей зэрыжиIауэ, мы дуней хьэхум дыщагъэунэхуу аркъудейщ. Пэжщ ар, ди дунейм Iейри фIыри IэплIэешэкIыу щызэрыIыгъщ.
Пщы уэлийм и шыпэм фIыуэ щхьэщыкIауэ кIуэ Сэбанш бейгуэлым зыкъегъазэри:
- Зиусхьэн, шу гуэрхэр къытхуокIуэ! - арыххэуи къыщIегъуж зэгуэпу: - ­Къущхьэ тэтэрхэр къакIуэу араи? Си щхьэузыгъуэ иджыри зыхуейр?!
- Сэбанш, лей къыумыпсэлъи нэхъыфIщ, - пщы уэлийр и бейгуэлым пэроуэ, - абыхэми уэрыншэу езым я щхьэузыгъуэ яIэжу къыщIэкIынщ.
ХьэтIохъущокъуэ жыжьаплъэу ­къицIыхужащ и щакIуэгъуу щыта Хьэзрэт и шыфэлIыфэр.
Къущхьэ тэтэр гуп цIыкIу шууэ Хьэзрэт щIыгъут.
Пщы уэлийм гъунэгъу къыщыхуэхъум, къущхьэ тэтэрхэр епсыхри, Хьэзрэтрэ Суюнч ефэндымрэ гупым къахэкIащ:
- Сэлам алейкум, бэрэкат босын, зиусхьэн!
- Уалейкум сэлам, Хьэзрэт! Къеб­лагъэ, Суюнч.
КъэкIуа лIитIыр гурыIуэгъуэу зоплъыжри, ХьэтIохъущокъуэпщым Суюнч зыкъыхуегъазэ:
- Iуэху пхудиIэу дыкъэшэсащ, зиус­хьэн.
- ДынодаIуэ, - педзыж абы пщы уэлийм, куэд бжыгъэмкIэ Жэбагъы и зэрыщIыгъум гу лъаригъатэу.
- Ди лIакъуэгъухэр Кърымым къикIауэ зауэкIэ Къэбэрдейм къыхуэкIуэу зэхыдох. Дэ, Шэрэджыщхьэ къурш жьэгъум щIэс хьэблитхур, зы жэ­мыхьэту дызэхыхьэри зэгурыIуэкIэ унафэ къэтщтати, ар фэдгъэщIэну дыкъыфхуэкIуащ… Къэбэрдейхэм къывэзэуэну къакIуэ кърымыдзэм зыкIи дыщыгугъыркъым, езыхэри мащIэкIэ нэхъ мыхъуми зыщыдгъэгугъыркъым. Дэ абыхэм я зауэм дыхыхьэнукъым. Зэхэлъкъым ди Iуэху. КъищынэмыщIауэ, жэмы­хьэ­тым унафэ къищтащ, сыт и лъэныкъуэкIи зы дэIэпыкъуныгъэ мащIэ ди къущхьэ тэтэрхэм кърымыдзэр трамыгъэплъэну. Дэ езыхэр армырами дымащIэщ. ХэткIи сыткIи зыгуэр зыщыгугъым дыхуэдэкъым. Аращ ди псалъэр, зиусхьэн.
- АбыкIи тхьэр арэзы къыфхухъу, - шы сокум хэплъызэурэ педзыж пщы уэлийм.
- Кърым тэтэрхэр, зиусхьэн, къа­кIуэмэ, къызэрыкIуам ещхьу кIуэ­жынущ… Дэ дыкъыщыкуашэм къэ­бэрдей къуршыщхьэр зауэ къыдэвмыщIэкIыу фигу тхупыкIащи: ­«дыкъызыхэзыхуа нэхърэ, де­зы­мыхужьэжа…», мамыру мыбдеж дисмэ нэхъыфIщ. Мыдрейуэ, «Мэл хъушэ щIакъуэншэкъым» - жи, еп­цIыжакIуэ гуэрхэр къытхэкIауэ щытмэ, апхуэдэхэр фэри фи хамэкъым…
- НтIэ, нтIэ, - Суюнч къыдэщIу къоп­салъэ Хьэзрэти: - Iейри фIыри псоми къытхэтщ. Зы делэ гуэр псэлъамэ, мыхьэнэ абы едвмыгъэт. Зы динкIэ, зы АлыхьышхуэкIэ ды­щы­Iэщи, кърымхэм зэрахьэр лъэпкъитIым дяку къыдэувэну дыхуейкъым.
Хьэзрэтрэ Суюнч ефэндымрэ зэпадзыжу псалъэу уанэгум итIысхьэжа нэужь, Хьэзрэт пщы уэлийм къыхуеплъэкIащ:
- Хейр лъэщщ, пщы уэлий. Алы­хьыр гъусэ лъэщ къыпхуэухъу!
Къущхьэхъу удзыпцIэр я шылъэм ихьу бгы жьэгъум декIуэкIыж кхъущхьэ тэтэрхэм пщы уэлийр нэщ­хъейуэ якIэлъыплъырт: «Пэжи, пцIыи… КъэбэрдеищIщ фи пщIы­хьэпIэм хэмыкIыу, ди мывэ къурш­хэм зыщIивыудыгъуар. ФыгуфIэжу фыкъекIуэтэхынут, хуит фхуащIагъэххэтэмэ, ауэ сытми фыкъэкIуэтэнут! Апхуэдэурэщ хэхэсым насып джэш къызэрищыпыр. Апхуэдэу­рэщ!
XXIX
Адыгэ лъахэм фIыуэ къыщацIыхурт кIэмыргуеипщ Бэлэтокъуэхэ я лъэпкъыр. Зэманыжь лъандэрэ къэгъуэгурыкIуэ лIэужьыр Болэт и деж къыщызэтеувыIауэ къыщIэкIынти, къуэ къритатэкъым Къэзыгъэ­щIым. Жэщ-махуэ имыIэу и хьэ­щIэ­щыр цIыху кIуапIэми, и лъэпкъэгъу­хэр пщIэ къыкIэлъызэрахьэу къы­къуэт­ми, дзыхь зыхуищI лъэп­къылIхэр игъэныбжьэгъуми, Бэлэтокъуэпщыр лIы закъуэт. Къуэ зримыта пщым и гукъеуэр зыхэ­зыщIэнур а IэнатIэ дыдэм Iуту езым хуэдэлI гуэрщ. КъащыгурыIуэми зэхащIыкIыпэркъым апхуэдэм игу щIэгъур. Ар пщыгъуэ зытелъ лъэпкъылIу щыщытым деж… и гугъу умыщIыххэ! Къуэпси кIэсыжи зимыIэу зэманым хиужьгъэжыну унэцIэр Бэлэтокъуэм и псэзауэ уIэгъэт.
Пэжщ, и нэм нэсмэ, кIэмыргуеип­щым пхъурылъху щIалэ хъыжьэ иIэт. Бэлэтокъуэм и шыпхъу Къудас гуа­щэшхуэм Абрэджхэ къыщилъхуа Даур икIи лIыгъэншэтэкъым, икIи ­Iущыбэт. Ауэ дэнэ кърихыжын иджыпсту Даур?! ЩIалэр адрей Шэрджэс щIалэгъуалэм ящIыгъуу кхъуащхьэрэ хьэкIэрэ зэпещIэри, кърым-къэбэрдей зауэм и зэ­ры­хь­зэрийм хэтщ. Гъуэгуанэ тет кърымы­дзэм теуэ хуащIурэ зэм пакъутыкI, адрейм паупщIыкI. Зыми ищIэркъым пхъурылъхум и щхьэ дяпэкIэ кърикIуэнур…
Пэжщ, Бэлэтокъуэм и шыпхъу нэхъыжь Къудас хуэдэу дэлъхум зи псэр дэщIа анэкъилъху гъуэты­гъуейщ, закъуэтIакъуэххэщ. Анэ палъэу Болэт ар къыщхьэщытщи, сыт щыгъуи зыкъыщIигъэкъуэнущ. ИтIани, бзылъхугъэ акъылкIэ зэмызэхуэн Iуэхугъуэхэр Къудас ирихьэлIэкIэ Бэлэтокъуэм сыти къичэнджэщын?
КIэмыргуеипщым и гуащэ тхьэIухуд Лашыни, а и пщыпхъу Iущым хуэдабзэу зыхищIэрт Болэт зы Iуэху мыщ­хьэпэ гуэрым зэрыхэзэрыхьар. Ауэ Къудас дэлъхум щыму зэрыхуэгузавэм ещхьу, щыму езыри хуэгумэщIырт и щхьэгъусэм.
«Шэми шхуми ес» - жыхуаIэ щы­тыкIэт иджыпсту Бэлэтокъуэпщым и Iуэхур. Дыгъуаси вэсэмахуи кIэмыргуеипщым къыхузэкIэлъыкIуащ ­Къаплъэн-Джэрий и шу джакIуэхэр. ПIалъэр нобэ фIэмыкIыу, хъаным деж кIэмыргуеипщыр кIуэн зэры­хуейр къыжраIэурэ дэкIыжат. Иужьрейуэ къэкIуам къыхуихьар нэхъ унафэ пхъашэжт: «Уи щхьэкIэ унэмыкIуэмэ, лъэщыгъэкIэ укъедгъэшэнущ!» Къэсащ а пIалъэри, Бэлэтокъуэм зыщIыпIэ кIуэнуи зигъэхьэзыр хуэдэкъым, ауэ щыхъукIи хэкIыпIэ зэримыIэр IупщIу езым къыгуроIуэж. Зы мэскъалкIэ дзыхь къыхуэзымыщIу щыта, иджыпстуи дзыхь къыкIэлъызезымыхьэ тырку сулътIанымрэ кърым хъанымрэ мызыгъуэгукIэ къалъагъужауэ иужь щIимыкIыххэр сыт? ШынагъэкIэ ерыщу зыхашэну зэрыхэтыр-щэ?! Хуэфащэщ ар езым. Къилэжьыжащ. Псэущхьэ нэхъей, зэкIуэцIыкъузауэ хьэшым зизыгъэхуэжар езырщ! Апхуэдэхэр армырауэ пIэрэт «хуэ­мызэ лIыфIщ» зыхужаIэр. Плъа­гъуркъэ гъащIэм и лъагъуэ кIуа­пIэхэр зэрыхэшар: япэм - уегъэгъуа­зэ, етIуанэм - уегъэгъуащэ, ещанэм, бжьы­хьэ мэз ухишэ хуэдэурэ, щIымахуэ щтырыгъущIым урешэж. Апхуэдэ дыдэт адыгэ дунейри. «Дахэу ябз дахэу ядыжыркъым» жыхуа­Iэу, щхьэж и щхьэ хуэпсэужт, щхьэж и дыгъэ бзий лъакъуэ иIэж къызыфIигъэщIу. Иджы мес, дыгъэр зэш­хуэ­зэесу зэрыщытыр псоми яригъэщIэж нэхъей къухьащи, зи нэ къэмыпщIа гъат­хэ хьэвшыру, щхьэж и хьэгъуэ щызопщыпщэ. Я дэтхэнэ зыри нэхубэ хуейщ, ауэ дэнэ щыIэж иджы а дыгъэшхуэр?
… Нэху зэрыщрэ зыгуэрым игъэ­пIейтейрт кIэмыргуеипщыр. Зэригъэзахуэхэр - зытезэшэжа и гупсысэ зэщымыщхъухэри, и щхьэ зэрегиеж чэнджэщхэри зыми щымыщ хуэдэу, нэгъуэщI хьэлъэшхуэ гуэр тещIэрт иджы Болэт и псэм. Пщэдджы­жьыш­хэми зэрыхэIэба щыIэкъым, кхъуей хэхагъащIэм щыщу бзыгъэ цIыкIуитI зыIуигъахуэщ, Iэнэр IуигъэкIуэтыжри, унэм къыщIэкIащ.
Болэт къызэралъхурэ здэщыпсэу а пщIантIэ Iэхуитлъэхуитыр нышэдибэ бэнзэв плIанэпэу къыIуплъэрт. Пщым и щхьэр и жагъуэу хадапхэ псынэмкIэ иунэтIащ. И адэшхуэр щыщIэла лъандэрэ къыщIэжырт мы псынэр. И Iуфэхэр удзыпцIэ лъэ­кIэщIым хэкIуадэрэ, къазудз Iувымрэ кхъуейхьэбыкъуэ гуэрэнхэмрэ еп­щIэп­щIэкIыжу иджыпстуи къобыр­гъукI жыг Iэчлъэч гъумыщIэхэм я гуIэфIтещIэ шкIурыр. Псынащхьэр къызэрыгъэтIылъыхьа мывэ хъурей пIащэхэм я гущIыIур къэбадэ щхьэфэу мывэлыц гъуабжэ-щхъуантIэфIщ.