«Битеу чырмауладан ётюп, экономиканы къысха заманны ичинде аягъы юсюне салаллыгъыбызгъа ишексизме»

КъМР-ни Парламентини кезиулю пленар жыйылыуунда республиканы Правительствосу 2019 жылда тамамлагъан ишини эсеплерин белгили этгенди. Кенгешни спикер Татьяна Егорова бардыргъанды. Анга  РФ-ни Къырал Думасыны депутаты Геккиланы Заур, КъМР-ни прокурору Николай Хабаров да къатышхандыла.
Премьер-министр Мусукланы Алий  былтыр республиканы социал-экономикасын айнытыуну, миллет проектлени  тамамлауну юслеринден   доклад этгенди.
Экономиканы
айнытыу
Правительствону башчысы  белгили этген шартлагъа кёре, 2019 жылда республиканы кесинде чыгъарылгъан продукцияны ёлчеми 150 миллиард сомгъа жетеди. Ол а аны аллында жылны тарихлерини 101,1 процентиди.
Былтыр промышленностьда бир ненча инвестиция проект бардырылгъанды жашауда.  Ол санда республиканы предприятияларын тыш къыраллы продукцияны алышындырыу программагъа къатышдырыуну кенгертиу, производствону шёндюгю излемлеге келишдириу жаны бла мадарла  толтурулгъандыла. Бу мадарланы хайырындан промышленный индексни ёлчеми 109,7 процент болгъанды, ол а къыралда орталыкъ кёрюмдюледен асламды (РФ-де – 102,4 процент).
Энергетикада    тамамланнган жумушланы юслеринден айтханда,   «МРСК Шимал Кавказ» акционер обществону инвестиция проектлерини багъасы 945 миллион сомгъа жетгенди.  Ол а жылны аллында белгиленнген тарихледен бир бла жарым кереге кёпдю. Жетишимлени арасында Мусукланы Алий Огъары Малкъар ГЭС-ни къурулушу бошалгъанын, ол республиканы энергетика комплексине къошулгъанын белгилегенди.
Эл мюлк
Былтыр республиканы эл мюлкюнде уруннганла 54 миллиард сом багъасы продукция чыгъаргъандыла. Ол а аны аллында жылны ёлчеминден 5 процентге кёпдю. Мелиорацияда инновация технологияла сингдирилгенлерини, битимли урлукъла себилгенлерини хайырындан  404,4 минг тонна тахта кёгет ёсдюрюлгенди. Жерчилик бла кюрешгенле 350 минг тонна жилек жыйгъандыла. Кёгетлени тирлиги уа 36 процентге ёсгенди, былтыр интенсивный амал бла 2580 гектар терек бахча салыннганды.
Малчылыкъда да барды ёсюу -  23 миллиард сом багъасы продукция чыгъарылгъанды, ол а 2018 жылны кёрюмдюлеринден 4 процентге асламды.   
Къабарты-Малкъарны эл мюлк предприятияларына федерал эм республикалы бюджетледен этилген къырал болушлукъ 1,8 миллиард сомгъа жетгенди. «Эл мюлкде онгларыбыз уллудула. Алай отрасльда жашырын ишлегенле, хакъны конвертледе алгъанла кёпдюле. Аны ючюн а анда айлыкъ да гитчелей къалады. Эл мюлк кластерни ышаннгылы айнытыр ючюн а битеу кемчиликлени, тыйгъычланы кетерирге тийишлиди»,-деп къошханды докладчы.

Къурулуш, предпринимательство, тыш
къыралла бла сатыу-алыу
2019 жылда къурулушда 23 миллиард сом багъасы жумушла толтурулгъандыла (2018 жылны кёрюмдюлеринден 4 процентге аслам). Битеу да бирге 474 минг квадрат метр жашау журт битдирилгенди.
Аны бла бирге уа социал объектлени жангыртыргъа къолдан келгенди. Премьер-министр бу иш быйыл да андан ары бардырыллыгъын чертгенди. Асламлы капиталгъа инвестицияланы ёлчеми 44 миллиард сомгъа жетгенди, ол а аны аллында  жылдан 10,3 процентге кёпдю.  
2019 жылда гитче эм орталыкъ бизнесге 330 миллион сом багъасы къырал болушлукъ этилгенди. Ол санда гитче эм орталыкъ бизнесге микрокредитле берген фонд  былтыр 77 займ юлешгенди, Гарантия фонд да бу ишге кесини юлюшюн къошханды. Алай бла былтыр республиканы бизнесменлерине 1,3 миллиард сом кредит берилгенди.
Къабарты-Малкъар 58 тыш къырал бла сатыу-алыу байламлыкъла жюрютеди, ол санда экспорт 32 къыралгъа этиледи.  Былтыр сатыуну багъасы 88,4 миллион доллар болгъанды. Экспортну ёлчемине кёре КъМР Шимал-Кавказ федерал округда экинчи жерни алады. Мусукланы Алий предприятияланы тыш къыралла бла сатыу-алыу онглары андан да уллу болгъанларын чертгенди. «Бу ишни тирилтиуде КъМР-ни Экспорт арасына ышаныулукъ уллуду. Былтыр аны себеплиги бла 13 келишим къабыл кёрюлгенди. Алай ол да азды, онгларыбыз андан уллудула»,-дегенди докладчы.
Туризм, бюджет
Мусукланы Алий республикада халкъла аралы даражалы курортну къурау баш муратладан бири болгъанын чертгенди.  Жылны аллындан бери уа коронавирус  туризмге бютюнда уллу заран салгъанын   айтханды ол. Беш айны ичинде бизге келген къонакъланы саны 50 процентге азайгъанды. Былтыр а Къабарты-Малкъарда 602 минг адам солугъанды (2018 жылны кёрюмдюлеринден 9 процентге  аслам).  Аны себепли Правительствогъа  отрасльны аягъы юсюне этиу жаны бла уллу борчла салыннгандыла.
Къырал финанслагъа башчылыкъ этиуню юсюнден да айтханды премьер-министр. Республиканы бюджетини файдалары 2019 жылда 14,5 процентге ёсгендиле эмда 41,2 миллиард сом болгъандыла. Налогладан эм андан тышында фондладан 17 миллиард сом тюшгенди. Аны бла бирге уа къырал борчну   азайтыргъа къолдан келгенди. Бюгюнлюкде ол 8 миллиард сомду, ол 22 процентге къысхартылгъанды.  
Айлыкъны ёсдюрюрге къолдан келгенин иги шартха санагъанды докладчы. Республикада хакъны орталыкъ ёлчеми 27 452 сомгъа жетеди, ол а аны аллында жылдан 6,5 процентге кёпдю.
Саулукъ сакълау, билим бериу
Саулукъ сакълауну айнытыугъа бурулгъан жумушланы хайырындан бу сферада кёрюмдюле игиленнгендиле. Сёзге, демографияда толтурулгъан мадарланы хайырындан инсанланы жашау  ёмюрлерини орталыкъ ёлчемин 76,5 жылгъа жетдирирге онг болгъанды.  
Медицина инфраструктураны айнытыугъа энчи эс бурулады. Былтыр онкология болушлукъну амбулатория халда берген эки ара ачылгъанды, эки фельдшер-акушер пункт битдирилип, хайырланыргъа берилгенди.  Жылны ичинде медицина техника сатып алыннганды. Ол санда онкология арагъа 40 тюрлю оборудование, къан тамырла арагъа уа 75 миллион сом багъасы медицина затла келтирилгендиле. Республикалы сабий клиника больницада шёндюгю компьютер томограф салыннганды.
Билим бериуде школгъа дери учреждениялада окъутуу жерле къурау, билим бериуню качествосун игилендириу,  учрежденияланы ырысхы базаларын жангыртыу жаны бла мадарла тамамланнгандыла.   
Нальчикде жангы школ битдирилип, 1 сентябрьде сабийлеге эшиклерин ачарыкъды. Чегемде эм Солдатская элледе школланы къурулушлары андан ары бардырыладыла, аланы быйыл хайырланыргъа берирге белгиленеди. Жууукъ кезиуге салыннган борчладан бири – республикада битеу школлада да окъутууну бир сменнге кёчюрюудю. Бюгюнлюкде уа окъуучуланы 10 процентге жууугъу экинчи сменнге жюрюйдюле.
Мусукланы Алий цифралы эм гуманитар билим бериу «Точка роста» араны сингдириуню, школланы компьютер техника бла жалчытыуну, саулукъларына кёре чекленнген онглары болгъанлагъа керекли амалла къурауну юслеринден да билдиргенди.
Миллет проектле
2019 жылда онеки миллет проектден  Къабарты-Малкъарда онбири толтурулгъандыла. Алагъа кёре, 26 регион проект хазырланнганды. Битеу да бирге уа республикагъа миллет проектлени жашауда бардырыргъа 5758,5 миллион сом бёлюннгенди. Конкурс жумушланы кезиуюнде 364 миллион сомну аяргъа къолдан келгенди. Бу ахча   башланнган жумушланы бошаргъа къоратыллыкъды.
Мусукланы Алий хар миллет проектни юсюнден энчи айтханды. Ол коронавирус инфекция жайылгъан кезиуде экономиканы бёлюмлерине заран салыннганын, бу болумда бюджет сфераны ышаннгылылыгъын жалчытыргъа, инсанлагъа, экономиканы  бёлюмлерине болушургъа кереклисин да айтханды. «Правительство битеу бу чырмауладан къоранчсыз ётюп, экономиканы къысха заманны ичинде аягъы юсюне этеригине ишексизме»,-деп къошханды ол.
Соруула
Депутатланы докладчыгъа соруулары кёп болгъандыла. Парламентарийле онкология араны болумун билирге сюйгендиле. Мусукланы Алий ангылатханыча, аны къурулушу 2007 жылда «Онкология» федерал программаны чеклеринде башланнган эди. Алай программа 2012 жылда тохтатылгъанды.  Быллай учреждениялагъа излемле тюрленнгенлери себепли, жангы проект-смета документле жарашдырыргъа оноу этилгенди. Шёндю ала экспертизадан ётедиле. Документле къабыл кёрюлселе, араны къурулушун федерал инвестиция программагъа къошууну юсюнден заявка берилликди.
Татьяна Егорова  къошакъ къоранчла бла байламлы  быйыл республикалы бюджет къалай толтуруллугъун соргъанды. Алий Тахировични айтханына кёре, республикалы бюджетге 2,1 миллиард сом тюшмей къаллыгъына къоркъуу барды. Коронавирусха къажау жумушла ючюн къошакъ къоранчла этиледиле, бюгюнлюкде бу ишге 1,3 миллиард сом къоратылгъанды, ол санда 700 миллион сом федерал бюджетден берилгенди. Премьер-министрни акъылына кёре, бу жаны бла къоранчла энтта ёсерикдиле.
Кредитле алыуну юсюнден сёз алыкъа бармайды, болсада ансыз халны тюзетирге онг болмазлыгъын да чертгенди ол. Къоранчланы республиканы иелигинде болгъан ырысхыны сатып къайтарыргъа  белгиленеди. Алай бла бюджетни файдалары, къоранчлары да 42 миллиард сом тенгли боллукъдула.
Жыйылыуну ахырында Татьяна Егорова Мусукланы Алийге тынгылы доклад этгени, соруулагъа жууапла бергени ючюн ыразылыгъын айтханды. «Правительство бет жарыкълы ишлейди, алай тамамланмай къалгъан жумушла энтта бардыла. Пандемия къуру бизни республиканы угъай, битеу къыралны жашаууна, экономикасына   заран салгъанды. Аны себепли бизге салыннган борчланы толтурур ючюн барыбыз да бирден  къадалып ишлерге керекбиз»,-дегенди ол.

 

 

Тикаланы Фатима.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.