«ГъащIэр псыежэхыу щIыжаIэр псымрэ гъащIэмрэ псын­щIэу зэрыжэр арауэ фIэкIа ­къы­згурыIуэртэкъыми, иджы сощIэ: дунейм теткъым псым хамыдзэ, гъэкIэрэ абы щызэтримыхьэ». Хьэту Пётр
IункIыбзэ къэбщ цIыхум и гущ­хьэ­лъапсэр. ИщхьэкIэ къэтхьа щIагъыбзэ дыкъуакъуэм дэтхэ-нэм и зэхэщIыкI зэрыпэлъэщщи, къы­хуэдгъэнэнщ щхьэж зэрегуа­кIуэу иузэщIыну. Хьэту Пётр-уса­кIуэм тхылъ пщыкIуз и Iувагъыу иухуэна псысэхэм я данэ иджы итшыжыну ди хьисэпкъым. Да-рищыхьэткъым Хьэту-цIыхум илъэс блыщI бгъуагъкIэ иукъуэ-дия хъыупцIым щызэтрихьахэми. А псыхьэлъахуэр езы бдзэжьеящэм хущыднэурэ, аддэ псыпэр къы­­щыхъуапсэмкIэ дыкъыщызекIуэнщ. Сыбыр лъэтхьэмпэ
ЦIыху щхьэхуэхэм я натIащхьэ лэдэхт къэралыгъуэшхуэм и тхы-дэ хъэтIыр. 1905, 1917 гъэхэм я жьыуей-псыуейм унагъуэ куэд ирикъухьыжащ. Санкт-Петербург къыщрахужьа Романовхэ я унэ­цIэджэгъуи, я пыхъуэпышэ егъуи лъэныкъуэ щрагъэзым, абыхэм яжь зыщIэпщауэ Кемеровэ щIыналъэм къыщыщIидзахэм, «Быдэ и анэ гъыркъым» жыхуаIэрати, ­Романов унагъуэцIэр КошкинкIэ щахъуэжат. А дэхуэхахэм ящыщт тайга лъапэм (Осинники къалэ цIыкIум) щыпсэу Кошкинэ Ев­докие. Хэку зауэшхуэр къыщы­хъейм, Евдокие и щхьэгъусэр фронтым Iухьащ. Зэман дэкIри, бзылъ­хугъэм къратыжащ щхьэ-кIуэ тхылъ: иджы ар фызабэт, щIалитIым я адэр нэмыцэхэм яукIат.
ЗауэкIэр куэдым я хьэдагъэт,­ ­Кемеровэ щыпсэу хэхэсхэм я ­бжыгъэм къыхэхъуащ. Гъаблэгу зыщта сыбырыщIым иджы зыIурилъэфат залымыгъэ зытраIуа бгы­рыс­хэр. Къылышбийхьэблэ ираша Хьэту Мацулэрэ нэгъуэщI и хэ­куэгъу­хэмрэ яхэхуащ тайга жьэ­гъур псэупIэ зыхуэхъуа каторжанхэм.
КъэзыгъэщIым и Iэмырщ тIум я на­сып щIызэхэткIуэр. Хьэту Мацулэрэ Кошкинэ Евдокиерэ я нэ­чы­хьыр Осинники щрагъэтхщ, ­унэгъащIэу тIысри, зы щIали зэ­дагъуэтыжат. ЗэрыжытIащи, Евдокие къуитI иIэт - Николайрэ Александррэ; етIуанэлIым къыхуилъ-хуа цIыкIум фIащащ Пётр. Рома­новхэ пащтыхьу щытахэм я цIэхэрт Евдокие и бынхэм яфIищар…
Сабийхэм зэхагъэгъуащэ хабзэщ нахуэу къащыщIамрэ пщIыхьу я нэгу къыщIыхьамрэ. Апхуэдэу щытми, илъэсиплIым щегъэжьауэ гум зыщIепхъуатэ щыгъупщэ зимыIэж теплъэгъуэхэр. Мацулэ и къуэр илъэситхум хыхьа къудей-ми, а нахуапIэр нобэ хуэдэу щIощ­хьэукъуэж уэздыгъей мэзым щы­зэтелъ уэс Iэтэм.
Хьэблэ щIалэжь цIыкIухэр зэ­- ры­зехьэу тайгам кIуэрт, кедр дэ цIыкIухьэ. ЗэщIэкудэпауэ бжэщ­хьэIум тет пыIэжьынэ цIыкIуни-тIэр абыхэм я ужь щIиувар Тхьэм ещIэ. Куэд икIунт езыми, уэс ­лъащхьэщIэнэр зэблимыхыфурэ щыукIурийм,  уэздыгъей лъабжьэм щIэтIысхьэри зиудыгъужащ. Модрейхэрти, гу къылъа­мы­тэххэу мэзым хыхьахэщ. Ауэрэ уэси те­сэжат сабий Iурихам; ауэрэ жьыпхъанкIэм исеижаи… Хьэтухэ я ­щIалэ цIыкIур а зэрыбзэхат, ­ жэщри хэкIуатэрт. Хьэблэми благъэми мафIащхьэ бжыкIхэр яIыгъыу мэзылъэр щIащыкIырт, уэс Iуащ­хьэхэр къатIэщIырт. ГъащIэ иIэу къыщIэкIынт Петя! Сабий ундэ­рэщхъуар уэскIэ, итIанэ спирткIэ зэпаIуэтыхьурэ къагъэ­бэуэжат…
Абдеж къыщызэIуех дунеягъэ-кIэ Хьэтум къыдекIуэкI щIэжыр. Хьэуэ, епщIыхьатэкъым. Нахуа­пIэт. ТIэкIу пIыщIэIуами, псэут ­Мацулэ и къуэр. ЩIалэ цIыкIум и нитIыр щтэIэщтаблэу къыдызэт­рихырт Сыбыр Iуплъэгъуэм.
Мацулэ унагъуэм зэрахэсар илъэсиплIщ. Петя фIыуэ ищIэ­жыращи, адэр пасэу дэкIырт, гувауэ къыдыхьэжырт, езыхэр пIы­щIэртэкъым, мэжалIэртэкъым.
Сталин Иосиф дунейм ще­хы­жым, къэрал лъэхъуэщ дэгухэр ам­нистэшхуэм къыдызэщыуащ. Хуит къэхъужахэр Сыбырым зэмы­фэгъуу къиужьгъэри, Осинники бетэмалу къыщыунэхужащ Евдокие игъеижа зауэлIыр. Николайрэ Александррэ я адэр тутнакъэ-щым къыщIыщыщIидзар зэхэгъэ­кIы­гъуей щхьэкIэ, щыхьэт лей зы­хуэмеижрати: «Фызыр зейр сэращ. УкIыгъэ фыхуэмеймэ…» - жиIэри, езы и тIуанэм хуэзэну ­щи­мыгъуэтым, и ныбжьэгъу-и ­хэкуэгъухэм яхуиIуэхуащ. Мацулэ и щIалэр зыгуэрым зэрыримыты­-нур хьэкъти, лъэныкъуитIыр зэ­пэщIэувэри, Iуэхур куу хъуащ. ­Мацулэ и ныбжьэгъухэм къагъэдэIуэну хэтт: «УтIыпщ бзылъ­хугъэр. Сабийр хуэпIынукъыми, ­IэмалкIэ къыIэщIэдгъэкIынщ». ЯутIыпщыхуи пэплъакъым Евдокие, къыкIэлъыкIуам и сапэ­щIыбым щыгъуазэ къыщIэкIын- ти, щIалищыр здищтэри етIысы­лIэжащ. МыдэкIэ езы Мацулэрэ и ныбжьэгъухэмрэ дауэрэ емы­лIэ­лIами, зы Iэмал хуагъуэтакъым ­Петя къаритыжыну. Абы ехуты­лIэри, Сыбырым щаIыгъ бгы­рыс­хэр гуп щхьэхуэурэ Къэзахъс­та­нымкIэ къэIэпхъуэну унафэ къы­дэкIащ. АпхуэдэкIэрэ Къэ­бэрдейм къихьэжыну гугъэ къызы­ху­къуэплъахэр Арысь къэзахъ къалэм къэIэпхъуат, Кемеровэ щIыналъэм къикIри.
И бынищым яхэсу Осинники къыдэна Евдокие гъусэ хуэхъу- жар «пIастэ къаугъэщI» зи нэры­гъ­ти,  зыкъызэкъуихыпэри,  хуит ­хъуат иджы. Петя и мылъхуа­дэр зэращIа чеижьу ефэрт; чэф зэрищIу: «Укъысхуэпэжатэкъым… Мо пэфIыцIэм бын хуэбгъуэтащ» - ирихъуэнурэ лъэдакъэкIэ щIалэ цIыкIур кIуэцIикъухьыжырт. Чэ­фыр щытеужми, темыужыххэр ­­ лIы кIуэцIейм и гужьгъэжьырти, Мацулэ и къуэ, мыгъуэр зи мы­гъуар - аргуэру шырыкъу лъапэрыдзт. Апхуэдэурэ кIуэрт мазэ­хэр. ИкIырт илъэсыр. КIэлъы­кIуэ­жырт етIуанэр. «ЗинэкIэ къалъхуа пэфIыцIэр» зэ фIыуэ къимыу­ды­ныхьауэ махуэл дихмэ, мылъ­ху­адэр зэгуэудыпэнут.
ГъэщIэгъуэныщэщ цIыху цIы-кIум и дзы къихыпIэхэр! НтIэ, зыр пэфIыцIэмэ, тIур лъапцIэжьу бын зэмыгуэгъуищ зэзыгъэгъуэта Евдокие иджы IэфракIэпэм едзэкъэжырт: Петя сымаджэщым щIэлът, иужьрей укIыгъуэм са-бийр Iисраф ищIауэ.
Плъыржьэрт щIалэ цIыкIур. Плъыржьэрти, апхуэдэу уэс ук­хъуэм хэжаеурэ и пыIэ шопсыр къыфIещэтэхырт. Плъыржьэрти, Iэгуэ-Iэгуэурэ бжьэхуц тыкушхуэм къыркуэ къыпилъэфырт. Къыркуэ пытхъахуэм елIалIэу хуихь щхьэ-кIэ, мафIэ бзийр дэгуу телыпщIэрти, бжьэхуц налъэм кIагъуэ фIы­цIэу Iугъуэ пихурт. Аргуэру къыпилъэфырти, мафIэ щIидзэрт, аргуэру мафIэм зибзеижырти, бжьэ­хуц лыкхъурымэм сабийр ­итхьэлэрт.
Бжьэхуцым мафIэ ищтэрэт-тIэ?! Петя и плъыржьэрысым иджып-сту къыхэуджэ теплъэгъуэр Iуэщхъутэкъым. НэхъапэIуэкIэ я унэ къыщыхъуат ар… джэгурэ пэт.
А бжьэхуц тыкушхуэм щIэмына а мафIэр и кIэкъуащIэу Евдокие иджы къеIэрт КъэзахъcтанымкIэ. Псэ хьэхур IэфIыщэти, кIэтIий кIапэр IэфI гуащIэт.

Псыхьэ щIалэм и зекIуэ
ИлъэситI мэхъу Хьэту Мацулэ Арысь къалэм зэрыщыпсэурэ. Къэрал псом щызэбградзу а ­къалэм щызэхуэсыжа Хьэту зэ­къуэшхэр мэлажьэ, я щхьэ япIыж. Мацулэми Мэкъуауэхэ  япхъу ­кърагъэшэжри, я лъэгу банэ хэ­хужа хуэдэщ. Хэхужынут-тIэ, бы­ныр банэу щытатэмэ!
Пщэдджыжьыпэ гуэру Петя и Iэхэр зыIыгъ Евдокиер Хьэтухэ я куэбжэпэ къыщыIухутам, зэ­къуэш­хэр губгъуэм ихьакIэт. Бжэщ­­хьэIум къытехьащ Мэкъуауэхэ япхъу ­нысащIэр. АдэкIэ къэхъуар щIалэ цIыкIум и дыхьэшхэнми, зэтIуанитIым я дыхьэгъ гуимыхужт. Петя и щыпэлъагъутэкъым зэпщэ­фы­Iэ, дауи ирехъуи, илъэсихкIэ здэщыпсэуар каторжан хьэблэт, къыздрихари лъапэ удынт…
Гу кIуэм илъэситIкIэ къыкIэры-хуа бзылъхугъэр Арысь къыщы­зэ­темыувыIэу, къалэбгъум дэкIщ, «Овраги» жылэм ятIэ унэ-ятIэ лъэгуу зы пхъэ гъуэлъыпIэжь къута фIэкIа зыщIэмыт пэш цIыкIуитIым щIагъэсын къудей щхьэкIэ уна- гъуэ хуэщIа гуэрым я жьыщIа­- кIуэ-лъэсакIуэу етIысылIат. Евдокие Сыбыр къыздриша Николай-рэ Александррэ иджы щIалэ-танэт, Петя и япэ гъэ еджэгъуэри къэблэгъат. Анэр кIыфIзэхэту ­тэ­джыр­ти, жэщыр хэкIуэтэху ­кIэн­тIы­рауэрт, итIани, быныр лъап­цIэ-пцIанэт, нэхъежрати - ны­бэ­нэщIт.
«Ерыщыр щыту малIэ» жи, Мацулэрэ и къуэмрэ зэтримыгъэп­лъэну иукъуэдият Евдокие. Мыдэ, «Е уи къуэм сэ сыщIыгъуу, е си ­тIуанэр!» лIым пимыгъэтIылъыну армырмэ, гурыIуэгъуэтэкъым ­щIалэ цIыкIур Сыбыр къришу, зейр къыщIигъуэтыжар. Ап­хуэ­дэурэ илъэсыр икIри, Петя курыт еджапIэм щIэтIысхьэн хуей щы­хъум, «Кошкин» унэцIэмкIэ иримыгъэтхыу увыIакъым анэр. Илъэс куэд дэкIынурэ, Хьэту Пётр итхынущ: «ЕджапIэм сыщыкIуа гъэм фIы дыдэу сыхэзэгъат къэ­захъыбзэм, ныбжьэгъу цIыкIуи ­си мащIэтэкъым. А лъэхъэнэм ахэ- ри тхъэжу щытакъым, ауэ сэ сэщхь дыдэу гугъу ехьа яхэтауэ къысхуэщIэжыркъым. Джанэ ­хъы­бийти, щIимыхъумэ си лыр вын­дырыжьэу дыгъэм дэуфIы­цIырти, си еджэгъухэр «джэду фIыцIэкIэ» къызэщхэрт («Кошкин Пётрт» сызэратхри). Ди адэр тпэ­жы­жьэIуэт, гъунэгъуами, сы­кIэ­лъызекIуэну сыхуиттэкъым - си анэр абыкIэ ткIийт. Си адэм къэ­дыгъуауэ зыкъысхуигъэзэфмэ, къалэм сыдишурэ сигъашхэрт, ­зыгуэрхэр къысхуищэхурт. Ди Николай уркэхэм зэрахэтыр иджы псоми ящIэрт. Александр зимыбзыщIу а лъагъуэ дыдэмкIэ кIуэрт. ЖэщкIэрэ сыщIэжеикIырт ди анэр щэхуу зэрыпыхьэм»…
Куэд тетхыхьащ сабий зэрагъа­-сэ пщалъэхэм, нэхъыбэж тепсэ­лъы­­хьащ быныр зыщIапIыкI щапхъэхэм. Дэтхэнэри пэж, ярэби! ­Мы зы сабий щхьэгуэмкIэ нэ­рылъа­гъущ натIэм къритхар ­щапхъэкIэ зэрыпхуимыудыжынур. Зи хъуреягъыр апхуэдизу зэ­кIэлъымыкIуэр къэзыхъумэжари хэтыт? Илъэсибл зи ныбжь Петя псыхьэу бэзэрым теуват. Къэ­захъ­станыр щIыналъэ хуабейщ-тIэ, псыр гъэмахуэм щы­зэ­пэубыдащ. ЗыIуплъхьэ мыхъуну псы къэкъуалъэр мыл кIанэкIэ ягъэ­щIыIэурэ ящэрт. А мылыр къыздрихыр (лёдзавод) къалэм километриплI-тхукIэ пэIэщIэти, пша­хъуэщI пщтырыжьэмкIэ ­узэп­рыкIын хуей хъурт. ЩIалэ цIыкIур мылыхьэ къыщикIыжкIэ, къэзахъ сабийхэр къытеуэрт, и пэгун цIы­кIухэр къытрахырти, ярылъ ­мылыр пшахъуэм фIыха-дзэрт, къэп­щыпыжкIэ мыхьэнэ лъэпкъ имы­Iэжу зэхагъэщащэрти, щIэ­цIывэжырт. Псы шынакъжьейм и уасэр зы кIэпIейкIэт; Петя шы­­накъжьеищэ иригъэкIмэ, зы сом къилэ­жьырти, лъейуэ хъурыфэ щытрахым кIуэрт, лыджанэ цIыкIу ­къи­щэхурти, и анэм хуихьырт.
Тыншщ жыпIэжыну… А псыр уиIэн папщIэ, махуэм хуэзэу зыбжанэрэ пшахъуэщIыр зэпыпчын ­хуейтэкъэ, ари сабий еIуящIэхэм къапэпкIухьурэ?! НэгъуэщIу хъуртэкъым, анэр къарууншэт, унэри къулейсызт. Псыхьэ цIыкIум и хь­э­ры­чэтырт тIуми я гугъапIэр.­­ Шы­нэ­хъыжьитIым, къемыкIуэ­лIэ­­жых­хэу, я щхьэ Iуэху кърахуэ­кIы­жырт…
ЛIы ныбжь къэзыгъэщIа Хьэ- тум зэи щыгъупщэну къыщIэкIынкъым а махуэр: «…Псы шына­къ­жьей 98-рэт схуэщар. Лыджанэ къысхущIэкIынутэкъым, итIани сытегушхуащ - кIэпIейкIитI щхьэ-кIэ сыхэнынкъым, зыгуэр нэхъ ­мыхъуми къызащэнщ. СокIуэ. ЦIыхур Iуву щызэхэт мывэ гуэ­щышхуэр си щIэщыгъуэжтэкъыми, чэзум сыпоплъэ. Куэдрэ сы­щытащ, блын куутIым къыдэщ щхьэгъубжэ Iузэ лъагэр къыс­лъымысу. ЛъапэпцIийкIэ сыдэ­пIэст­хъейуэрэ, а сIыгъ тIэкIур ­теслъхьащи, си фэр пыхьэ-пыкIыу соплъ тIэтIэжу щхьэгъубжэм къы­дэщ бзылъхугъэ домбейр зэрыбжэм. Сыту пIащэ, унэжын! Мыдэ псэущхьэ гъэтхъа гуэрым ещ­хьыркъабзэщ. Езыми - ебжри ебж си жьгъейр. Ебжри… и къэпхъуати и къипхъи зыуэ, ахъшэр щхьэ­гъубжэ кууужьым къысхузэп­репхъри, дыджу къысщIокIие:
- Ирикъуркъым! ЗыIуегъэх!
ЗыкъэсщIэжынуи сыхунэсакъым: жьгъейр зууэ мывэлъэгум къытещащэрти, лъеижурэ зэбг­рыжырт. Къызэрыкъуэха щIалэ цIыкIухэм гуфIэу зэщIащыпэрт ди пщыхьэщхьэшхэр. Сэри сы­щыпэрт, си нэр къыщхьэрип­хъуауэ… КIэпIейкIэ 33-рэт згъуэтыжар! Сыкъыщиудри сыгъащ. Хьэуэ, а гъащIэм сэ сыщIэгъын куэд­рэ къысхуихуат, ауэ… А махуэр, зы кIэпIейкIэ къызэзымыты-жа цIыкIухэр, а пщыхьэщхьэм ­ма­мэ хуэзмыхьыфа лыджанэ ­ущ­хъуэнтIар - нэгъуэщI нэпсщ ар»…
Япэ классыр къыщиухым, Петя хатхащ удзхущхъуэ зэхуахьэсыну кишлак жыжьэхэм ягъакIуэ гу-пым. Хатхащ тэрмэшу: къэзахъыбзэмрэ урысыбзэмрэ хуэжьакIуэт щIалэр. УрысыбзэкIэ езыгъаджэ бзылъхугъэ цIыкIум Петя тхылъ укъуея зыбжанэ къыIэщIилъхьэри:
- Еджэ. Умыхьэулейуэ еджи, ущы­гуфIыкIыжынщ зэгур.
Апхуэдэу Мацулэ и къуэм къэ­захъ тафэ удзщыпэм къыщызэ­Iуихат Михалков Сергей, Барто Агние, Маршак Самуил, Чуковский Корней, сымэ я дуней кIэухын-шэр. Еджэрт. ГукIэ зригъащIэрти, и закъуэу губгъуэжьым здитым, Сыр-Дарья Iуфэ здыIутым ахэр уэрэду къришырт, здыщы­гъупщэжхэр - къигупсысурэ «хигъэувэрт»!
Петя и етIуанэ гъэ еджэгъуэр и кIэм нэблэгъат. Хьэту зэкъуэш­хэ­ри, я унагъуэхэр ящIыгъуу Къэбэрдейм къихьэжыну хуит къащIати, Мацулэ щIалэ цIыкIур Къэзахъ-с­та­ным къришыну хэтт. Евдокие къыгурыIуагъэнт щIалэр къызэ­ры­хуэ­мыIэтынур. Иужьрей махуэхэм къэхъуар абы нэхъри щыхьэт те­хъуэрт.
… ЩIалэ цIыкIур гъэпцIагъэкIэ бэзэрым трашри, кишлак пхы-дзам щыпсэу быныншэ гуэрым иращат. Сабийм и насыпыр те­кIуащ аргуэру: хабзэхъумэхэр и лъэу­жьым техьэри, къагъуэтыжат.
«Мамэ сфIэгуэныхь хъуауэ сы­къы­дэкIыж щхьэкIэ, сигу пыкIыртэкъым а пщIантIэр. Апхуэдэу IэфIу зэи сышхатэкъым. Апхуэдэу чэсей хужьу щащыху зэи сыщы­жеятэкъым. СызэщахуэпыкIри, къэзахъ пыIэ цIыкIури къысщ­хьэ­рагъэсыжауэ, си Iуфэлъафэр ­псоми къакIухьырт. Мамэ ны­здиша хабзэхъумэм си Iэпэр ­иIыгъыу а унэм сыкъыщыщIашыжым, си гъын къакIуэрт (ущысабийм деж узэрыгупсысэри нэ­гъуэщIщ). Мотоцикл зэгуэтым ­сыкърагъэтIысхьэри, сыкъыIуа­шыжат сызэплъэкIыу...» - а сабий хъуэпсар иджыри игу пыкIыр-къым лIы балигъым.
1959 гъэм Хьэту Мацулэ и ны­-сэр, и къуэш нэхъыщIэм и щхьэ­гъусэр, я дэлэлу, Евдокие сом 500 IэщIалъхьэри, Петя ящIыгъуу балигъхэр Къэзахъстаным къикIыжащ. ЗэхэкIат иджы гъуэгущхьитIыр: Хьэтухэ къэбэрдей лъагъуэ тетт. Евдокие и щхьэ игъэпсэу­жыну ТашкенткIэ кIуэрт. ЖыIэ­гъуафIэщ ар «ТашкенткIэ»…
Петя и анэ къилъхуаитIым я зыр - Николай - лъэхъуэщым ист. Александр иужь дыдэ щилъагъужар ­гъущI гъуэгурт: зыщIыпIэ яшэрт ар… Гущхьэгъубжэм и бгым нэс зыкъыдишиикIыурэ, Александр къэ­­кIиижырт:
- Мамэ! Петя зыми иумыт… Сэ къэзгъэзэжынущ, ма-а-мэ!
Пэжтэкъым ар… Дыргуэжу ­кIуатэ мыхъумэ, мафIэгухэм зэи къагъазэркъым. Лэгъупыкъу дыхьэрэнхэр
Къылышбийхьэблэ дэтIыс­хьэж­ри, Хьэтухэ пэрыхьащ колхоз лэжьыгъэм. Мэкъу паупщIырти, зэ­щIакъуэжырт. Жыг хадэ ягъэ­кIырт. Гъавэ ящIэрт. Петя иджы ­ябгъэдэст анэшхуэ-адэшхуэм, адэм, абы и щхьэгъусэм.
Мацулэ бжьахъуэт. «Кошкин-джэду фIыцIэтэкъым» иджы Пе-тя, ар Хьэту Мацулэ и къуэ за­къуэт. ЩIалэр щеджэрт Къылышбийхьэблэ дэт курыт еджапIэм. Адыгэбзэри хуэбзэмыIу цIыкIум ирагъэджащ ПIаз Бытыр ипхъу Хьэужэдрэ Алшагъыр Батокъуэ ­ипхъу Iэминатрэ. А егъэджакIуэ-хэм папщIэ Пётр етх: «Сыкъа­гъанэрти, щхьэхуэу гугъу зыкъы­здрагъэхьырт. Iэминат, гуп хэхам ­сыхитхауэ, сыщригъаджэрт. Шэджагъуэнэужьу я унэ сигъакIуэр-ти, аргуэру къыздэлажьэрт. ­ШеифI къысхуищIырт. Тхылъ гъэ­щIэ­гъуэнхэр къызитырт».
Зэгуэр зыцIыхуахэм зэра­Iуэ­тэжымкIэ, Хьэту Мацулэ адыгэлI Iэдэбт, лэжьакIуэшхуэт, цIыху мамырт. Илъэс 88-рэ къигъэщIащ Пётр и адэ лэжьакIуэжьым. Ар ­дунейм тетащ и къуэр гуащIэ­дэ­кIым щIипIыкIыу. Щымэкъуауэм, къыбгъурытт, щыIэнащтэм, щхьэщихыртэкъым. Мэз еуэнуми - арат… ЦIыхур и щхьэ ирилъытрэ гу­щIэгъу хэлъу игъэсащ. Зэи ещхьэфэуатэкъым…
Пётр щIалэ балигъ щыхъум, Iуэ­рыIуэтэжу техьащ Николай и лъэужь. Абы къызэрыхуитхам-        кIэ: Александр хъыбарыншэт, я анэрати… Евдокие Ташкент Iэп­хъуат 1959 гъэм. Зыми ищIэртэкъым илъэсищ-плIым къриубы­-дэу ар Iуэтэжыгъуэ ихуами, зыри щыгъуазэкъым абы игъуэтыжа (е къимыгъуэтыхха?) пIэщхьагъым. ЩIалэт ар, иджыри дахэт! Псоми зэдащIэращи: 1962 гъэм Ташкент зыутхыпщIа щIыхъеишхуэм Ев­докие здихьат. Зи Iыхьэ щэху-нахуэми зымыгъэв анэ мы дунейм тетауэ си фIэщ зэи хъунукъым; ­Евдокиети, зы щхьэмыгъуэжь ­натIэ джафэт. Зи пащхьэ ихьэжа ­ЛъапIэр нэхуу и псэм Iуухуэ.

Гъуапэр. ПщампIэр. ПыIэр
Хьэту Пётр гъуазджэхэм щы­хуаузэщI еджапIэу Налшык дэтыр къиухри, илъэс 17-кIэ щэнхабзэм хуэлэжьащ. ИужькIэ абы къиухащ Дон Iуфэ Iус Ростов щыIэ, Кавказ Ищхъэрэм Къэрал Iуэху зехьэ-нымкIэ и академиер, пресс-ме­неджер IэщIагъэр щызригъэ­гъуэтащ. Хьэтур «Адыгэ псалъэ» газетым щэнхабзэмкIэ иIэ къу­дамэм щылэжьащ, адэкIэ щыпищащ «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм  и адыгэбзэ къудамэм. Хьэту Пётр  и редактор лэжьыгъэу дунейм къытехьащ  КIыщокъуэ Алим, ­Нало Заур, Балъкъэр Фоусэт, АфIэунэ Лиуан, IутIыж Борис, ­МафIэдз Сэрэбий, Уэрэзей Аф­-лик, КIэщт Мухьэз, Къагъырмэс Борис, Елгъэр Кашиф, Ацкъан ­Руслан, нэгъуэщI куэдми я тхылъ къыдэкIыгъуэхэр. Хьэтур 2010 гъэ лъандэрэ «Нур» сабий журна-   лым и редакторщ. Пётр и япэ тхылъыр («Тхьэгъэлэдж») дунейм къытехьащ 1993 гъэм. «Зауркъан  и дыщэ фалъэр» къыдэкIащ              2016 гъэм. ИщхьэкIэ къызэрыщытхьащи, тхылъ 11 и Iэдакъэ къы­щIэ­кIащ псыхьэ щIалэм. Тхылъ, газет, журнал лэжьыгъэм Хьэтур илъэс 30 хъуауэ хэтщ.
Сабийми балигъми я псэр къызыдэш тхакIуэщ Пётр. Абы ныб­жьыщIэхэр зэрызыIэпишэр къэ­­Iуэ­тэгъуейщ. Псэ къабзэ    цIы­кIу­хэр зы дакъикъэкIэ цIуугъэ-нэм дихьэх щхьэкIэ, дэтхэнэ ­цIы­хуми дишэхыркъым.
НтIэ, псоми ящIэн папщIэ: зыми димыхьэх сабий нэгъунэ, Хьэтум йопщIэпщIэкI… Ар езыри цIыху еншэщ. Зэгъщ. Мамырщ. Хьэ­гъэщагъэ зэрихьэркъым. Ныб­жьэгъум и хьэсэпэр абы и щы­пэлъагъукъым. УнагъуэкIи зэIузэ­пэщщ Хьэтур. И бынитIыр (Къазбэчрэ Радмилэрэ) щIэныгъэ нэ­хъыщхьэхэр зрагъэгъуэтащ, мэ­лажьэхэр, унагъуэщ, езырщи - дадэщ. Хэти зытригъэгусэнтэкъым апхуэдэ дадэ: и шахмат кIуэкIэр Iэзэрэ и бокс Iэш­тIы­мыжьыр - задэу! Хьэтум и щхьэ­гъусэ Светланэ щэнхабзэ лэжьа­кIуэщ - ПащIэ Бэчмырзэ и цIэр зезыхьэ республикэ сабий биб­лиотекэм и унафэщIщ ар.
Тхылъым, тхэным, бынунэм, ныбжьэгъум я нехуэкъехуэу Пётр къощакIуэ таурыхъ хьэлэмэтитI. Ахэр - мэз лъахэрэ бдзэжьеящэрэщ! Хьэтум фIэфIщ щхьэза­къуэу мэзым щIэтын. Апхуэдэ дыдэу Пётр и Iуэтэжыгъуэщ ­бдзэжьей щещэ псыхъуэр. И за­къуэу… Псы Iуфэ нэпкъыр зэ­гъуэкIыу. Телефоныжьыр Iучауэ. Телефонхэм папщIэ: ахэр къы­зэ­режьэрэ, Пётр и бжыгъэ нагъы­щэхэр щихъуэж къэхъугъами, ­         сыт щыгъуи иужь ит бжыгъитIыр а зэрыщытагъэжьу къонэ - 33. Зыри фигу къагъэкIыжыркъэ?.. 
Илъэс 70 хъуа лIым IэкIуэ­лъакIуэу бдзэкъунтхыр еукъуэдий, псыежэхым хоплъэри, пылыхуэ лэрыгъур жьыхуу еупцI. Бдзы ­пэнцIывыр здыщIэтIысыкIар нэбгъузкIэ къипхъуатэурэ пыIэ къуенцIым и натIэIущIэр къреуфэхри, нэпкъ гуэщэтам къыхэбыргъукI мывэ джеищхьэм щотIысэх. Щысщ иджы плъыр мамыру. Псы­тепхъэ хъурыфэхэр зэрызэ­дэ­кIы­лым хэплъызэу иджыри куэдрэ щысынущ ар. 
Сыту пIэрэ, ярэби, а лIым зэри­гъэ­захуэр? ПащIэкIапсэхэм я бэв­ри? Пэжкъым! Псоми ящIэ, дапхуэдиз къимыубыдами - зэры­хьэб­лэ гъуэмылэр (унэрысхэм ­бдзэжьей яфIэфIкъым). Сыту пIэ­­рэ-тIэ ар зыкIэлъыплъызыжыр? Сыбыр уэсмычхэм я лъэкъуам-     пIэ дияхэра? Къэзахъстан тафэ-хэм я Iущхьэ дэпыплъхэра? Е и псыхьэ лъагъуэ жыжьэхэр лэ­гъупыкъу нэзым иджыпстуи лъабэдийуэ ирикIуэрэ?
Сыти жыIи, IункIыбзэ къэб ­фIы­цIэжьщ-тIэ цIыхум и гущIэ ­лъапсэр.