РФ-де баш къырал байрам – Россейни кюню – белгиленнгенли быйыл отуз жыл толады. 2002 жылгъа дери аны атына Россейни Жалынчакъсызлыгъыны кюню дегендиле.
Россейни биринчи президенти Борис Ельцин 1994 жылда кесини указы бла Россейни жалынчакъсызлыгъыны юсюнден декларация къабыл кёрюлген кюннге – 12 июньнга къырал даража береди. 1990 жылда 12-чи июньда РСФСР-ни халкъ депутатларыны съездинде РСФСР-ни жалынчакъсызлыгъыны юсюнден декларация къабыл кёрюлгенди. Бу документ жангы къыралыбызны мурдор ташы болгъанды. Ол кезиуге алгъыннгы деменгили СССР-ни республикалары жалынчакъсызлыкъларын билдирип, кеслери алларына къыралла къурауну жолунда эдиле. Андан сора да, ол кюн РФ-ни биринчи президенти айырылгъанды, анда Борис Ельцин хорлагъан эди.
Алай бла 1994 жылдан бери бу байрам конституциялы федерализмни мурдорунда, тенгликни ниетлеринде къуралгъан жангы Россейни белгиси болуп келеди. 1990 жылда къабыл этилген декларацияда уа РФ демократиялы, граждан общество айныгъан, хар этносха да тенг онгла берилген къырал болгъаны тохташдырылгъанды.
Документде белгиленнгенича, къырал эм жамауат жашау бла байламлы оноула чыгъаргъанда, битеу полномочияла да РСФСР-ни кесине бериледиле. Конституция эмда законла башчылыкъ этгенлери тохташдырылгъанды. Декларация инсанлагъа, политика партиялагъа, жамауат организациялагъа да тенг эркинликле, онгла тохташдыргъанды. Андан сора да, законла чыгъарыучу, аланы толтуруучу эм сюд органла бир бирлеринден айырылгъандыла, автоном республикаланы, областьланы, округланы, крайланы эркинликлери кенгертилгендиле.
Къыраллыкъны кючлеуге уа аны аты Россей Федерациягъа тюрлендирилгени, жангы Конституция къабыл кёрюлгени эмда къырал символика тохташдырылгъаны да себеплик этгендиле. Жалынчакъсызлыкъны юсюнден декларация жарашдырылгъаны бла Ата журтубузну тарыхыны жангы кезиую таза бетден башланнганды. Къырал байрамча уа ол 1994 жылдан бери белгиленеди. Шёндюгю аты анга 2002 жылда 1 февральда Урунуу кодекс къабыл кёрюлгенден сора берилгенди.
Россей кёп миллетли, кёп динли къыралны статусун тас этмей, аны бюгюннге дери да сакълап келеди. РФ-де хар миллетге, халкъгъа да, кёплюгюне бла азлыгъына къарамай, тенг эркинликле, правола берилгендиле. Сёз ючюн, КъМР-ни 1997 жылда къабыл кёрюлген Конституциясыны 1-чи статьясында Къабарты-Малкъар Республика Россей Федерацияны ичинде демократия праволу къырал болгъаны жазылыпды. Дагъыда аны 7-чи статьясында республиканы политикасы адамланы къолайлы жашаулары жалчытылыннган, эркин айныргъа амалла берилген социальный къырал болгъаны да белгиленеди. Алай бла республикагъа РФ-ни къауумунда уллу статус берилгенди. Бюгюн а КъМР кесини Конституциясы, Парламенти, толтуруучу эм сюд властьлары, политика символикасы – байрагъы, гимни, герби – болгъан республикады.
Болсада жамауат бу къууанчны ал кезиуде ангыламай, анга энтта бир солуу кюннгеча къаралгъанды. Адамла дачагъа барып ишлегендиле, табийгъатда солургъа чыкъгъандыла, алай ол кюннге къырал магъана бермегендиле. Биринчи байрам жумушла жаланда 1995 жылда болгъандыла. 1996 жылдан бери уа ол кенг халда белгиленеди. Ол жыл биринчи кере болуп Москвада Васильевский спускда рок-концерт бла фейерверк къуралгъан эдиле.
1998 жылда Борис Ельцин, РФ-ни инсанларын алгъышлай: «12 июнь къырал байрамды. Алай мен, президентча, хар инсан да аны энчи къууанчныча сезерлерин излейме. Ол магъаналы документ къабыл кёрюлген кюнча белгиленмей, барыбызны да бирикдирген байрам … бизни Ата журтубузну кюню болурун сюеме. Аны ючюн мындан ары бизни баш байрамыбызны атына Россейни кюню деп аталады»,-деген эди.
Кертисин айтханда, бюгюнлюкде бу къууанчха кёз къарам тюрленнгенди. Халкъ анга тенгликни, мамырлыкъны, миллет бирликни белгисинеча къарайды. Анга уа байрам регионлада кенг белгиленнгени, аны жангы тёрелери тохташдырылгъанлары да шагъатлыкъ этеди.
Сёз ючюн, 12 июньда РФ-ни Къырал саугъаланы бериу тёре 1995 жылда туугъанды. Ал кезиуде адабиятда эм искусствода артыкъда жетишимлиле белгилене эдиле ол кюн. 2005 жылда бери уа илмуда, гуманитар ишде, технологиялада айырмалыла Кремльде саугъаланадыла.
Алай тёрелени асламы уа Россейни байрагъын сыйлау бла байламлыдыла. 2007 жылдан бери «Россейли триколор» деген акция бардырылады. Жаш адамла къыралны битеу регионларында да байракъгъа ушаш этилген ленталаны юлешедиле.
Хар жылдан да регионлада, бу къырал байрамгъа аталып, тюрлю-тюрлю сейир жумушла къураладыла, рекордла тохташдырыладыла Сёзге, Грозныйде 16 минг адам бирге жыйылып, къолларында акъ, кёк эм къызыл шарлары бла къауумлагъа юлешинип, шахарны ара майданында РФ-ни къырал байрагъын къурагъандыла.
Дагъыда грозныйчиле республиканы ара шахарыны баш майданында жыйылгъан эдиле. Биринчиден, къызыл, акъ, кёк футболкалада юч къауумгъа юлешинип, РФ-ни байрагъын къурагъандыла. Бу акциягъа 6 минг адам къатышханды. Ызы бла уа битеу жыйылгъанла бирге Ата журтубузну гимнин айтхандыла. Бу ишге уа 115 минг адам къатышханды, деп билдирген эдиле власть органла.
Черкесскде уа барабанлада сокъгъан къызланы ансамблини концертинден сора жаш адамла шахарны Киров атлы орамындан Первомайскийге дери 30-метрлик байракъны элтгендиле. Владикавказда РФ-ни къырал байрагъын шахарны юсю бла самолётда учургъандыла.
Ингушетияда уа волонтёрла 100-метрлик триколорну Магасда Келишиулюкню 100-метрлик къаласына кётюргендиле. Ол а Шимал Кавказда бек бийик къала болгъанын айтырчады, ол миллет бирликни белгисине саналады.
Арт жыллада уа энтта бир ариу тёре башланнгады - Россейни халкъларыны шуёхлукъларыны парады. Нальчикде анга 2016 жылда бек аздан 8 минг адам къатышханды. Республикада жашагъан битеу миллетлени келечилери да бир тизгинде шахарны ара орамлары бла къууанчлы халда ётген эдиле.
Алай быйыл а пандемия байрамны белгилеуге кесини юлюшюн къошханды. Эпидемиология болум бла байламлы жамауатны къатышыуу бла жыйылыула, байрамла боллукъ тюйюлдюле. Болсада къууанчлы ишле онлайн халгъа кёчгендиле. Сёз ючюн, социальный сетьледе «Россейни терезелери» деген акция башланнганды. Жашла бла къызла юйлеринде терезеледе Россейни кюнюне аталгъан суратла ишлеп, суратха тюшюп, аланы Интернетде басмалайдыла. Бу акция да байрамны жангы тёресине айланыргъа ушайды.
