КъМР-ни Парламентини кезиулю пленар жыйылыуу коронавирус ауруугъа къажау мадарла сакъланып бардырылгъанды. Аны бла байламлы журналистле кенгешге тюзюнлей эфирде къарагъандыла.
Депутатла ол кюн республикалы бюджетге тюзетиуле кийиргендиле, баш финанс документ былтыр къалай толтурулгъанын тинтгендиле, профессионал ишге налогну кийиргендиле эмда башха законланы проектлерин сюзюп, къабыл кёргендиле. Жыйылыуну спикер Татьяна Егорова бардыргъанды.
Биринчиден, экономика соруулагъа къаралгъанды. Финансла министрни къуллугъун толтургъан Елена Лисун 2020 жылда эмда 2021-2022 план кезиуде бюджетни 5-чи эм 12-чи статьяларына тюзетиуле бла шагъырей этгенди. Аны айтханына кёре, ала коронавирус аурууну профилактикасы, ол экономикагъа, социал жашаугъа салгъан заранны кетериу, КъМР-де экономиканы бёлюмлерин къытлыкъдан сакълау эм айнытыу жумушлагъа ахча болжалдан кеч къалмай бёлюнюр мурат бла жарашдырылгъандыла.
Бу ишлеге ахча бюджетни ичинде жангыдан юлешинип бёлюнюрюкдю. Алай бла уа баш финанс документни къоранчларында, файдаларында тюрлениуле боллукъ тюйюлдюле.
Ызы бла былтырны баш финанс документи къалай толтурулгъанына къаралгъанды. Елена Лисун 2019 жылда бюджет политика налог законлагъа кийирилген тюзетиулени эсге алып, КъМР-ни социал-экономика айныуун жалчытыр мурат бла къуралгъанын билдиргенди.
- Республиканы Правительствосу бюджетни налог эм андан тышында файдаларын кёбейтиу, дотацияны азайтыу жаны бла мадарла толтуругъа энчи магъана бергенди. Бу жумушла 2018-2020 жыллада КъМР-ни финансларын игилендириу жаны бла программаны чеклеринде бардырылгандыла, - дегенди докладчы.
Алай бла бюджетни къоранчларын бла файдаларын бирге келишдириу ишни хайырындан къырал борчну 2,3 миллиард сомгъа азайтыргъа къолдан келгенди. Урунуу законлагъа эм къырал гарантиялагъа тийишлиликде айлыкъ, социал тёлеуле болжалдан кеч къалмай тёленнгендиле, бу жаны бла борчла жокъдула.
Республикалы къырал программаланы жашауда бардырыргъа бюджетде 32,6 миллиард сом салыннганды. Ала программала 96,8 процентге толтурулгъандыла. Былтырны баш финанс документини файдалары 36,4 миллиард сомгъа жетгендиле, план кёрюмдюле 101,1 процентге толтурулгъандыла. Налог эм андан тышында файдала 103,1 процентге тамамланнгандыла эмда 12 миллиард сом болгъандыла. Къоранчла 33,8 миллиардха жетгендиле, план кёрюмдюле 96,6 процентге толтурулгъандыла. Профицит 2,5 миллиардха жетгенди.
Былтыр жыйылгъан налогланы ёлчеми 11,4 миллиардха жетгенди, ол а аны аллында жылдан 667 миллионнга кёпдю. Елена Лисун хар налог къалай къуралгъанын, аланы къалай кёбейтирге къолдан келгенин да билдиргенди.
Къоранчланы ёлчеми 33,8 миллиард сомдан асламды, план кёрюмдюле 96,6 процентге толтурулгъандыла. Къоранчла, 2018 жылны кёрюмдюлери бла тенглешдиргенде, 113,2 процентге жетгендиле. Социал магъаналы къоранчла (айлыкъ, тюрлю-тюрлю пособияла, дарманла бла жалчытыу, коммунал жумушла ючюн тёлеуле эм башхала) 23,8 миллиард сом болгъандыла, ол а бюджетни 70, 4 проценти тенглиди. Ол санда айлыкъгъа 5,6 миллиард, тюрлю-тюрлю тёлеулеге 4 миллиард къоратылгъанды. «Социал болушлукъну 83 тюрлюсю берилгенди. Битеу да бирге 220 минг адамгъа себеплик этилгенди. Ол санда сабийлери болгъан 75 минг юйюрге»,-дегенди Елена Лисун.
Дарманланы сатып алыугъа 602 миллион, коммунал жумушла ючюн тёлеулеге 425 миллион берилгенди. Бу кезиуде къырал борчну процентлерине 149,3 миллион сом бёлюннгенди. 2018 жыл бла тенглешдиргенде, бу къоранчла 172 миллион сомгъа (53 процентге) азайгъандыла.
Бюджет ахчаны асламы билим бериуге, саулукъ сакълаугъа, социал жумушлагъа къоратылгъанды (ахчаны 65 проценти). Жол фондха 2,9 миллиардха жууукъ берилгенди, план кёрюмдюле 93 процентге толтурулгъандыла. Болсада ол 2018 жылда тарихледен 1 миллиард сомгъа кёпдю. Былтыр ахча яслиле, школла, спорт комплексле, череклени жагъаларын кючлеу, къар юзюлюуге къажау къурулушлагъа, суу бла жалчытыу жумушлагъа да къоратылгъанды
Миллет проектлени толтуруугъа 5,5 миллиард сом берилгенди, план кёрюмдюле 92,6 процентге толтурулгъандыла. Ол санда «Демография» (2,3 миллиард), «Билим бериу» (1,2 миллиард), «Къоркъуусуз эм качестволу жолла» (480 миллион), «Саулукъ сакълау» (441 миллион) миллет программалагъа ахча берилгенди. Республикалы борч 8 миллиард сомда тохтагъанды, ол жылны ичинде 2,3 миллиардха азайтылгъанды.
Былтырны бюджети къалай толтурулгъанына эсгертиулени Контроль-эсеплеучю палата белгили этгенди. Докладны ведомствону башчысы Дина Кясова этгенди. Ол миллет эм къырал программаланы толтурууда кемчиликлеге, транспорт налог жылдан-жылгъа жыйылмай, алай бла уа бюджет ахчасыз къалгъанына эс бургъанды. Транспорт налог ючюн борч бюгюнлюкде 733,1 миллион сомгъа жетеди.
Былтырны баш финанс документине эсгертиулени Бюджет, налогла эм финанс рынокла жаны бла комитетни башчысы Михаил Афашагов да билдиргенди. Ол пандемия бла байламлы былтырны бюджети къалай толтурулгъаны жамауат тынгылаула онлайн халда сюзюлгенин белгили этгенди. Ол документ къуралгъанда кётюрюлген сорууланы тамамларгъа къолдан келгенин иги шартха санагъанды.
Биринчиден, дарманланы сатып алыугъа бёлюннген ахча 68 миллион сомгъа кёбейтилгенди, аны хайырындан а борчну тёлерге онг болгъанды. Андан сора да, ёксюз эм къарар адамлары болмагъан сабийлени жашау журтла бла жалчытыугъа берилген ахчаны ёлчеми ёсдюрюлмеген эсе да, бу жумушлагъа салыннган ахча толусунлай къоратылгъанды. «Быйыл а ёксюзлени журтла бла жалчытыугъа къошакъ халда 100 миллион сом бёлюнюрюкдю»,-деп билдиргенди докладчы. Ючюнчюден, школчулагъа окъуу китапла сатып алыугъа къошакъ халда 134,4 миллион сом берилгенди.
Ызы бла Медицина страхованияны жер-жерли фондуну бюджетине тюзетиуле да сюзюлгендиле.
Депутатла «КъМР-де «Профессионал файдагъа налог» энчи налог низамны кийириуню юсюнден» республикалы законну биринчи эм экинчи окъулууда къабыл кёргендиле. Экономиканы айнытыу министр Рахайланы Борисни айтханына кёре, документ федерал законнга тийишлиликде хазырланнганды. «Профессионал файдагъа налог» энчи налог низамны сынау халда кийириуню юсюнден» федерал законнга тийишлиликде регионлада быйыл 1 июльдан энчи предпринимательле, профессионал жумушла толтургъан инсанла алгъан файдаларындан налог тёлетилликди.
Аны ёлчемин да федерал ара тохташдыргъанды – 4 процент адамдан эмда энчи предпринимательден 6 процент. Алай бла уа ала законлагъа бузукълукъла этип, предприниматель иш бла кюрешгенлери ючюн тазирле алыргъа къоркъмай, законлу халда ишлеп башларгъа онг табарыкъдыла.
«Халкъны эм жер-жерлени табийгъат эм техноген къоркъуулу болумладан сакълауну юсюнден» законнга тюзетиуле да эки окъулууда къабыл кёрюлгендиле. РФ-ни МЧС-ини КъМР-де Баш управлениясыны таматасы Михаил Надёжин билдиргенича, республикалы праволу база федерал излемле бла келишдириледи.
Кенгешде Парламентни Регламентине тюзетиулеге да къаралгъанды.
Ахырында культура, саулукъ сакълау, билим бериу, социал учрежденияла тамамлагъан жумушлагъа жалынчакъсыз багъа бериуню эсеплери белгили этилгендиле. Аны КъМР-ни Башчысы кёргюзтгенди. Эсепле бла жыйылгъанланы урунуу эм социал къоркъуулау министр Асанланы Алим шагъырей этгенди. Докладны юсюнден отчёт газетде басмаланырыкъды.
