ХVIII лIэщIыгъуэм и етIуа­нэ Iыхьэм Урысейр зи къару илъыгъуэ къэрал лъэщ хъуащ, абы Кавказым щригъэкIуэкI поли­тикэми зихъуэжу щIидзащ.­ И лъэр Тэрч псым и Iэшэ­лъашэм щыува нэужь, урыс пащтыхьым мурад­ ищIащ Кавказ гупэр, псом­ япэрауэ, Къэбэрдейр, зыIэ­щIиу­бы­дэну. Къэ­бэрдейр­ зыIэщIимыубыдауэ, Кавказ гупэр къыхуэзэунутэкъым Уры­сейм, Кавказ щIыбри хуэIыгъынутэ­къым. Къыз­лар къыщыщIэдзауэ Мэздэгу нэс быдапIэхэр щаухуащ, бгырысхэм фIаубыда щIым къэзакъ­ жылагъуэхэр кърагъэ­тIыс­хьащ. БыдапIэхэр щIаухуэр гурыIуэгъуэт - бгырысхэм, псалъэм папщIэ, къэбэрдейхэм, еб­гъэ­рыкIуэн щхьэкIэт. Къэ­бэрдеипщхэмрэ лIакъуэ­лIэшхэмрэ ягу техуакъым я щIыналъэм быдапIэхэр къы­зэрыращIы­хьыр, къэ­закъ жылагъуэхэр къы­зэрырагъэтIысхьэр.
МЭЗДЭГУ быдапIэр Къэ-бэрдейм къращIыхьа нэужь (1763 гъэм), ар зауэм­ хэхуащ. Къэбэрдеип­щ­хэр­ япэу­ващ я щIыр зэ­зып­хъуэхэм, ауэ IэщэкIэ яхузэфIэкIаIакъым; Бытырбыху ягъэ­кIуа лIыкIуэхэми къыхуадакъым Мэздэгу быдапIэр якъутэжын.
Урысеймрэ Тыркумрэ 1774 гъэм зэращIылIа Кючук-Кайнарджий зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, Къэбэрдейр Урысейм щыщ щIыналъэу ялъытауэ щытащ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, абыхэм унафэ тращIыхьащ къэралитIми я IэмыщIэ имылъ хэкум. Къэбэрдейр къыIэрыхьауэ, езым ей хъуауэ илъытэри, урыс пащтыхьым нэхъри къытрикъузащ абы, дзэр къриутIыпщащ, Мэздэгу быдапIэр якъутэжын дэнэ къэна, Кавказ линиекIэ зэджэр Азов нэс яукъуэдиящ: Къэбэрдейм щаухуащ Екатериноградскэ (1777), Георгиевскэ (1777), Солдатскэ (1779), Тэрч къалэ (1784) быдапIэхэр, нэгъуэщIхэри. Абыхэм зэпэIэщIэ ящIын ­хуейт бгырыс лъэпкъхэр, пса­лъэм папщIэ, къэбэрдейхэмрэ шэшэнхэмрэ. Генерал Медем и пщэ къралъхьауэ щытащ «бгырысхэм яку дыхьэн, ахэр зыр адрейм ириуштын хуейуэ».
Я щIыр фIаубыд щы­хъум, къэбэрдеипщхэр урысы­дзэм пэуващ, Марьинскэ, Геор­гиевскэ, Павловскэ, Ставропольскэ быдапIэхэм ебгъэрыкIуащ. Абы щхьэкIэ ахэр ягъэпшынащ урыс дзэпщхэм: генерал Якоби къэбэрдейхэм яригъэпшынащ сом мини 10, Iэщ мини 5, шы мини 2, мэл миниплIрэ щитхурэ яфIиубыдащ - урыс быдапIэхэм зэрытеуам щхьэкIэ. Якоби нэхърэ нэхъ тIасхъэтэкъым адрей урыс дзэпщхэри - Медем, Потапов, Цицианов, нэгъуэщI генералхэри. Къэбэрдей лIакъуэлIэшхэр жыIэщIэ ящIын папщIэ, абыхэмрэ мэкъу­мэшыщIэхэмрэ зэрызэщагъэхьэным щIэкъу зэпытащ урыс дзэпщхэр. Ищхъэ­рэ Кавказым ис дзэхэм я Iэ­тащ­хьэ генерал Потёмкин зэрилъытэмкIэ, «пщыхэмрэ мэкъумэшыщIэхэмрэ къызэпэ­щIэгъэувэн хуейщ, ахэр зэгурымыIуэн щхьэкIэ».
1774 гъэм къэбэрдейхэм­ зы­къаIэтащ - пщыхэми ­мэкъумэшыщIэхэми. Пащ­ты­хьым и дзэм зэрахьэ лейр яхуэшэчыжыртэкъым къэ­бэрдейхэм. Мин зыбжанэ пэуващ урыс генералхэм, абыхэм пашэ яхуэхъуащ ХьэтIохъущокъуэхэ Исмелрэ Адылджэрийрэ, Къетыкъуэ лъэпкъым щыщ Хьэмырзэ ХьэтIохъущы­къуэ сымэ. Пэу­ва щхьэкIэ, урысыдзэм­ пэлъэщакъым къэ­бэрдейхэр, абыхэм я пашэхэр яубыдри хэкум ирагъэкIащ.
1799 гъэм ХьэтIохъущо­къуэ Адылджэрий хэкум ­къихьэжын хузэфIэкIащ, абы шэрихьэт зауэ ярищIылIащ урыс дзэпщхэм. ХьэтIохъу-щокъуэ Адылджэрий дэшэсащ муслъымэн диным и бэракъым щIэт зауэлIхэри, ефэнды Абыкъу Исхьэкъ­ я пашэу. Лъэпкъым и нэ­хъы­бапIэр зэкъуагъэувэн яхузэфIэкIащ абыхэм, зэ­рыпхъуакIуэхэм удын зыбжанэ ирадзащ.
1803 гъэм Кисловодск (Нартсанэ) быдапIэр яухуэн щIадзащ урыс дзэпщхэм, Псыхуабэ и Iэшэлъашэхэм къэ­закъ станицэхэр къра­гъэтIысхьэн щIадзащ. Къэ­бэрдейхэм зыкъаIэтащ аргуэру, лъэпкъым и нэхъыбапIэр зэщIэшэсащ. Генерал Глазенап къэбэрдейхэр зэтрикъутащ, къэбэрдей жы­лагъуэ 80-м щIигъу игъэсащ.
Къэбэрдейм быдапIэхэр къращIыхьын зэпагъэуа­къым урыс дзэпщхэм. Къэ­бэрдейхэр нэхъри дакъузэн щхьэкIэ, быдапIэхэр щаухуэр адыгэ къуажэхэм я гъунэгъуут, абы къыхэкIкIэ адыгэхэм я щIыр кIуэ пэтми къэбзыхьа хъурт, я вапIэхэр, хъупIэхэр, мэкъупIэхэр яфIэкIуэдырт.
1810 гъэм мэлыжьыхь мазэм Къэбэрдейм къы­зэ­ригуащ генерал Булгаковым и дзэр. Зауэ гуащIэхэр щекIуэкIащ Бахъсэн, Щхьэ­лыкъуэ, Шэджэм, Налшык псыхъуэхэм. Мэлыжьыхь мазэм и кIэм Булгаковым гъусэ хуэхъуащ генерал Дель­поццэ и дзэри. Абыхэм ягъэсащ къэбэрдей жылагъуэ 200. Къэбэрдей къуа­жэхэр зэтригъэсхьа къудейкъым генерал Булгаковым - зэрыхузэфIэкIкIэ ихъун­щIащ. Адыгэпщхэм Бытырбыху зэратхамкIэ, генерал хъунщIакIуэм, лъы зэригъэжам нэмыщI, игъэса жылагъуэхэм дихуащ Iэщ 6150-рэ, шы 515-рэ, хыви 125-рэ, мэл мин 44-м щIигъу; Булгаковым икъутащ унэ 9585-рэ, мэжджыти 111-рэ, къутыр мин. Къэбэрдей жылагъуэ­хэр щихъунщIэм, Булгаковым Iэрыхьащ фоч, сэшхуэ, къамэ, афэ джанэ куэд, гъа­вэу гу 1420-рэ.
КАВКАЗ лъэпкъхэм къра­щIылIэ зауэр 1816 гъэм щыщIэдзауэ нэхъри зэ­щIэплъащ, абы унэтIыныгъэщIэ игъуэтащ - а гъэм дзэпщ къулыкъур и пщэ далъхьащ Кавказ зауэм и тхыдэм щыцIэрыIуэ генерал Ермолов А. П. «Бгырысхэр игъэбэяун щхьэкIэ», гене­рал гущIэгъуншэм къимыгъэсэбэпа Iэмал къэнэжакъым. Ермоловым зэри­лъытэмкIэ, бгырысхэр залымыгъэ защIэкIэ дэкъузэн хуейт, ахэр уи IэмыщIэ ­пхуиубыдэнутэкъым Iэщэрэ залымыгъэкIэ фIэкIа. Абы щхьэкIэ быдапIэхэр дэнэ лъэныкъуэкIи щыухуэн ­хуейт, бгырысхэм я щIыр яфIэубыдауэ къэзакъ жылагъуэхэр игъэтIысхьэн хуейт. Аркъудейкъым: я хьэсэхэм­рэ я гъавэмрэ бгъэсмэ, бгы­рысхэр IумпIафIэ хъунут - аращ Ермоловым и дзэм къалэн ящищIар. Дзэр ебэ-къуакъым абы и унафэм: Ермоловым и зэманым бгы­рыс лъэпкъхэм, псалъэм папщIэ, къэбэрдейхэм, къы­кIэлъызэрахьа залымыгъэм­ гъуни нэзи иIэкъым - а зэманырщ Къэбэрдейм и щIыналъэм и нэхъыбапIэр щыфIэкIуэдар.
1821-1822 гъэхэм пащ­тыхьым и дзэм бгы лъа­пэхэм нэс зыщиукъуэдиящ, Балъкъ, Бахъсэн, Шэрэдж, Урыху псыхъуэхэм быдапIэхэр дащIыхьащ, къэбэрдейхэр бгым ираубыдащ,­ тафэхэм щаIэ гъавэщIапIэхэмрэ хъупIэхэмрэ пэIэ­щIэ ящIащ ахэр. Дзэм и штаб нэхъыщхьэм и Iэтащ­хьэм 1822 гъэм бадзэуэ­гъуэ мазэм и 28-м Къэбэрдей линием (Къэбэрдейм иращIыхьа быдапIэхэм) теухуауэ Ермоловым хуитхащ: «Абыхэм къаухъуреихьын хуейщ къэбэрдеищIыр». Ер­моловым зэрилъытэмкIэ, къэбэрдейхэм къытраха щIым «ибгъэтIысхьэ ­хъунущ урыс жылагъуэхэмрэ къэ­закъ­хэмрэ».
Къэбэрдейхэм я щIыр къызэрибзыхьар, зэрафIиубыдар фIэмащIэ хъуащ­ Ермоловым: лъэпкъ Iуэхухэми лъэпкъ унафэхэми къы­хэIэбащ, «ПIалъэкIэ лажьэ Къэбэрдей судкIэ» зэджэр къызэригъэпэщри. Къэбэрдейм и унафэр абы IэщIалъ­хьащ, къэбэрдейхэм къы­хуагъэнар я унагъуэ Iуэхухэм я закъуэщ.
Зи цIэ къитIуа быдапIэхэр я хэкум къызэрыращIыхьам, Балъкърэ Псыжьрэ дэса жылагъуэ куэд зэрызэхакъутам, я лъапсэм зэрырахуам­ къызэщIаIэтащ къэбэрдей­хэр, быдапIэхэм ебгъэ­ры­кIуащ, Круглолесскэ, Солдатскэ станицэхэр зэхакъу­тащ. Ермоловыр зэуа­кIуэ къежьэри, жылагъуэ куэд игъэ­сащ. Псыжь Iэпхъуа лIа­къуэлIэшхэм я IэмыщIэ илъа пщылIхэр «щхьэ­хуит» хъуауэ игъэIуащ­ Ермо­ловым. Генерал бзаджэм абыкIэ и мурадыр гурыIуэгъуэт - лъэпкъыр игъэп­лъэ­къуэнрэ къэбэрдейхэр­ езыр-езыру зэщигъэ­хьэ­жынымрэт ар зэщэр. Пщыхэм я унафэм щIэта мэкъумэшыщIэхэр «щхьэ­хуит» хъуауэ илъытэри, Ермоловым пщыхэр къигъэгугъащ Iэщэр ягъэтIылърэ я пIэ итIысхьэжмэ, япэм яIа хуитыныгъэ псори яритыжыну. Ар зи фIэщ мы­хъуа пщыхэм Iэщэр ягъэтIылъакъым, Псыжь адрыщI Iэпхъуэри Инжыджрэ Уарпрэ я тIуащIэм зыщагъэбыдащ, абыхэм къэбэрдей хьэжрэткIэ еджэ хъуащ. 1825 гъэм къыщыщIэдзауэ, къэбэрдей хьэж­рэтхэр зэпымыууэ езэ­уащ пащтыхьым и дзэм.
ПАЩТЫХЬ правительст­вэм фIыуэ ищIэрт кавказ бгырысхэр я хуитыныгъэм щыщIэзэу зэманым Къэбэрдейм мыхьэнэуэ иIэр. Урыс дзэпщхэм зэра­лъытэмкIэ, 1825 гъэм и ужькIэ Къэ­бэрдейм къару щIагъуэ имыIэжми, абы и пщIэр иджыри щылъагэт­ бгырыс лъэпкъхэм я деж, къэбэрдеипщхэр чэнджэ­щэгъу ящIырт абыхэм, ахэр хуеймэ, бгырысхэр къы­зэщIаIэтэфынут, унафэр IэщIахами, арат абыхэм уа­теплъэкъукI щIэмы­хъунур. Къэбэрдейр дакъу­зэн, я IэмыщIэ ираубы­дэн яхузэфIэкIами, урыс дзэп­щхэм дзыхь хуа­щIыр­тэкъым Къэбэрдейм,­ ар зауэм хыхьэжмэ, бгырыс лъэпкъхэр нэхъри ерыщ екIуэнкIэ зэрыхъунур къа­гурыIуэрти. 1846 гъэм ­хьэкъ ящыхъуащ ар урыс­ дзэпщхэм: а гъэм и мэ­лыжьыхь мазэм Дагъыс­танымрэ Шэшэнымрэ я Iимам Щамил, зауэлI мин 20 щIыгъуу, КъэбэрдеймкIэ ­къиунэтIащ, ар ­гъу­сэ­ къыхуэхъумэ, къуршым щхьэдэх Куржы гъуэгури иубыдын, Псыжь адрыщI ис шэрджэсхэми запищIэн мурад ищIауэ.
Щамил и мурадыр къехъулIакъым: Тэрч къэсауэ, дзэшхуэ щыпагъэувым икIуэтыжын хуей хъуащ. Къэбэрдей мэкъумэшыщIэ куэдым зыщIагъуащ Щамил, пщырэ уэркъыуи 37-рэ гъусэ хуэхъуащ, абыхэм яхэтащ къэбэрдей лIакъуэлIэш цIэрыIуэ Анзор Мыхьэмэтмырзэ, ар Шэшэн ЦIыкIум и нэIиб (Iэтащхьэ) ищIащ Iимамым.
Пащтыхь правительствэр игъэгузэващ къэбэрдей куэд Щамил гъусэ зэрыхуэхъуам - Iимамым IупэфIэгъу дэхъуахэм унафэ ткIий тращIыхьауэ щытащ.
Кавказ зауэм зэрыхадзэ лъандэрэ Къэбэрдейр зы­щIэбэнар и хуитыныгъэрщ, хэкур зэрыпхъуакIуэхэм я IэмыщIэ зэримыхуэнырщ, и щIыналъэр зэрихъу­мэ­нырщ