ДАХ-м и тхьэмадэ Сэхъурокъуэ Хьэутий ирагъэкIуэкIа лэжьыгъэм теухуауэ Дунейпсо Адыгэ Хасэм и ХII Зэхуэсышхуэм хэтхэм я пащхьэ къыщипсэлъар.
Конгрессым и делегатхэу пщIэ зыхуэсщIхэ, ди хьэщIэ лъапIэхэ, ныбжьэгъухэ!
Си гум къыбгъэдэкIыу сэлам гуапэ фызох мы зэIущIэшхуэм - ДАХ-м ХII Конгрессым - кърихьэлIа псоми икIи си гуапэщ ди лъэпкъым ифI къызэры- кIын Iуэхушхуэхэр мы зэхыхьэм къыщывэхъулIэну.
Ди нобэрей зэхуэсым кърихьэлIащ федеральнэ центрым, Урысей Федерацэм и щIыналъэ зыбжа-нэм къикIа хьэщIэхэр, къэралиблым я лъэпкъ зэгухьэныгъэхэм я унафэщIхэмрэ лIыкIуэхэмрэ. Мы ди зэIущIэм хэт дэтхэнэ-ми, псом хуэмыдэу хамэ къэралхэм къикIа ди къуэшхэмрэ ди шыпхъухэмрэ - хэкужьым щекIуэкI зэхуэсым зыкърагъэхьэлIэн папщIэ гъуэгуанэ кIыхь къызэпызычахэм - фIыщIэ фхуэсщIыну сыхуейщ.
ПщIэ зыхуэсщI ныбжьэгъухэ! БлэкIа илъэсищым тхузэфIэкIахэм я гугъу сщIын и пэ къихуэу, ДАХ-р зэрызэфIэува щIыкIэм, абы и тхыдэм кIэщIу сы-тепсэлъыхьыну сыхуейщ. Хасэр 1991 гъэм Налшык щекIуэкIа япэ ЗэхэшакIуэ Конгрессым къыщызэрагъэпэщауэ щытащ. Илъэс зэхуэмыдэхэм ДАХ-м и президенту хахауэ щытащ Къалмыкъ Юрий, Щхьэлахъуэ Iэбубэчыр, Акъбащ Борис, Нэхущ Заурбий, Дзэмыхь Къасболэт, Ажахъуэ Къанщобий, мы зэманым абы и унафэщIыр сэращ - Сэхъурокъуэ Хьэутийщ. Нобэ дэ фIыщIэ мыухыж яхудощI ДАХ-р къызэгъэпэщыныр зи жэрдэму щытахэу Хьэткъуэ Фатхьи, Уджыхъу Ихьсан, Нало Заур, Ефэнды Джылахъстэн, МэшбащIэ Исхьэкъ, Къуэдзокъуэ Анатолэ сымэ, нэгъуэщIхэми.
ДАХ-р зэрызэхашэрэ лIэщIыгъуэ плIанэм щIигъуащ, апхуэдэу щытми, Урысеймрэ хамэ къэралхэмрэ щыпсэу адыгэхэм я сэбэп зыхэлъхэр пхызыгъэкI дунейпсо зэгухьэныгъэу ноби щыIэр а зыращ. Абы сыт щыгъуи зи Iуэху зэрихуар икIи зэрихуэр, и лэжьыгъэр зыхуэунэтIар лъэпкъыр зыIууэ гугъуехьхэм къыхэкIынымкIэ щIэгъэкъуэн хуэхъунырщ, ди хэкуэгъухэм, ахэр сыт хуэдэ къэрал щымыпсэуми, яку дэлъ зэпыщIэныгъэр гъэбыдэнырщ.
Нобэ дэ, ХII Конгрессым хэтхэм, дригушхуэу тхужыIэнущ ди Хасэм и Iулыджыр зэрылъагэр, ар пщIэшхуэ зиIэ дунейпсо жылагъуэ зэгухьэныгъэу зэрыщытыр. Ар уващ дуней псом щылажьэ адыгэ зэгухьэныгъэ нэхъыщхьэхэр зэшэлIа щыхъу щIыпIэу, ахэр зэкъуэзыгъэувэ къарууэ. ДАХ-м и лэжьыгъэм тегъэчыныхьауэ куэд къызэрыкIэлъыплъым къегъэлъагъуэ абы пщIэшхуэ къызэрыхуащIыр икIи дуней псом ди зэгухьэныгъэм увыпIэ хэха щиIэ зэрыхъуар. Дэ, адыгэ (шэрджэс) лъэпкъым, зэрыщыту жылагъуэм, къу- лыкъу яхудощIэ, ди хэкуэгъухэм я сэбэп зыхэлъхэр ахэр щыпсэу къэралхэм щыпхыгъэкIынми дыхущIэкъуу. Ар кърикIуащ ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым, Хасащхьэм нэхъапэм хэтахэмрэ иджыпсту а лэжьыгъэр зыгъэзащIэхэмрэ зэкIэлъыкIуэу ирагъэкIуэкIа лэжьыгъэм.
Дунейпсо Адыгэ Хасэм зыхуигъэувыжу щытащ, иджыри зыхуегъэувыж мыпхуэдэ къалэн нэхъыщхьэхэр:
- ДАХ-м хэт шэрджэс жылагъуэ зэгухьэныгъэхэу адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэ, псэкупсэ къулеигъэхэр къэгъэщIэрэщIэжынымрэ абыхэм зегъэужьынымрэ, зихуэдэ щымыIэ и лъэпкъ щIыкIэр хъумэным, адыгэхэм я тхыдэм и пэжыпIэр зэфIэгъэувэжыным зи Iуэхухэр хуэгъэпсахэм я лэжьыгъэр зэгъэуIунымрэ абыхэм я къалэнхэр ягъэзэщIэнымкIэ защIэгъэкъуэнымрэ;
- хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм хэкужьым къыхуаIэ пыщIэныгъэхэм зегъэубгъуным щIэгъэкъуэн хуэхъуныр;
- ди лъэпкъэгъухэр адэжь хэкум къэIэпхъуэжыным пыщIа Iуэхухэр, урысей законодательствэм и мардэхэм изагъэу, зэтеухуауэ зэфIэгъэкIыныр;
- мамырыгъэр, лъэпкъхэм яку дэлъ зэныбжьэгъугъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ гъэбыдэным хуэлэжьэныр, апхуэдэуи социальнэ, лъэпкъ, нэгъуэщI зэныкъуэкъухэр къэмыгъэхъуныр.
Иужьрей илъэсхэм зэфIэгъэкIа хъуахэм я гугъу щытщIкIэ, къыхэдгъэщыпхъэщ ДАХ-м къэрал IуэхущIапIэхэм, лъэпкъ щэнхабзэ центрхэм, щIалэгъуалэ зэгухьэныгъэхэм, егъэджэныгъэ IуэхущIапIэхэм япыщIауэ иригъэкIуэкIа лэжьыгъэр, абыхэм ехъулIэныгъэ пыухыкIахэри зэрыщызыIэригъэхьар. А лэжьыгъэм и фIыгъэкIэ Хасэм «Россотрудничество», Лъэпкъ IуэхухэмкIэ федеральнэ агентствэм, цIыхубэ дипломатием зыщIэгъэкъуэнымкIэ фонду Горчаков А. М. и цIэр зезыхьэм, КъБР-м и Жылагъуэ палатэм, Тыркум, Сирием, Иорданием, Европэм, США-м (Нью-Джерси, Калифорние штатхэм), Израилым щыIэ фIыщIэ зэгухьэныгъэхэм япыщIауэ щытыныр зэтриухуащ, апхуэдэ IэнатIэхэм Iуэху зэрыщыдагъэкI щIыкIэми нэхъ куууэ щыгъуазэ зыхуищIащ. Мы зэманым ДАХ-м и тхьэмадэр хэтщ Урысей Федерацэм и Президентым деж Лъэпкъ IуэхухэмкIэ щыIэ Советым Лъэпкъ зэхущытыкIэ- хэм зэныкъуэкъухэр къыщымыгъэхъуным, апхуэдэхэр зэфIэхыным хуэгъэпса и комиссэм, Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм и Жылагъуэ Советым.
ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым, Правительствэм и зыхуэфащэ IэнатIэхэр щIыгъуу, къызэригъэпэщащ икIи иригъэкIуэкIащ КъБР-м и унафэщIхэмрэ Иорданием, Сирием, Тыркум щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я лIыкIуэхэмрэ я зэIущIэхэр. Абыхэм щытепсэлъыхьащ лъэныкъуэхэр экономикэ, щэнхабзэ IэнатIэхэм щызэдэлэжьэнымкIэ щыIэ Iэмалхэм.
Хабзэ дахэ хъуакIэщ ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым и зэIущIэхэм республикэ, щIыналъэ, федеральнэ къулыкъущIапIэхэм я IуэхущIапIэ хэхахэм я лIыкIуэхэр кърихьэлIэныр. Псалъэм папщIэ, 2017 гъэм ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым и зэIущIэм хэтащ Лъэпкъ IуэхухэмкIэ федеральнэ агентствэм и унафэщIым и къуэдзэ Меженько А. В., Урысей Федерацэм и Президентым и Администрацэм Къэрал кIуэцI политикэмкIэ и управленэм Лъэпкъ политикэмкIэ и департаментым и чэнджэщэгъу нэхъыщхьэ Мартынов В. Е. сымэ. Абы щытепсэлъыхьащ шэрджэс зэгухьэныгъэхэр зэкъуэгъэувэным теухуа Iуэхухэм, Урысей Федерацэм щыпсэу-хэм я лъэпкъ, щэнхабзэ зэмылIэужьыгъуагъэм нэхъри зезыгъэужьыфыну Iэмалу ахэр къалъытэу.
2017 гъэм и мэлыжьыхь мазэм ДАХ-м и тхьэмадэр хэтащ сатум пымыщIа урысей зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэм Лавров Сергей ядригъэкIуэкIа зэIущIэхэм.
ДАХ-р ирагъэблэгъащ Евразием и лъэпкъ-хэм я зэгухьэныгъэм и япэ съездым, 2017 гъэм накъыгъэм и 27 - 29-хэм Москва къалэм щекIуэкIам, Урысейм и щIыналъэ зэхуэмыдэхэм я лIыкIуэхэм нэмыщI, къэрал 60-м къикIахэри къызрихьэлIам.
Дызриплъэж лъэхъэнэм къриубыдэу ДАХ-м и унафэщIхэр хэлэжьыхьащ Кавказ Ищхъэ-рэм хыхьэ щIыналъэхэми хамэ къэралхэми адыгэхэм я тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ теухуауэ щекIуэкIа щIэныгъэ-практикэ конференцхэм, фестивалхэм, зэхыхьэ зэхуэмыдэхэм.
Илъэс кIуам ДАХ-м утыку кърихьащ «Iуащхьэмахуэ щедгъэкIуэкI зэпсэлъэныгъэхэр-ХХI: лъэпкъхэм яку зэгурыIуэ илъы-ныр, зэныбжьэгъугъэр, зэдэлэжьэныгъэр» проектыр, УФ-м и Президентым и грантхэр къэхьыным теухуа зэпеуэм бжьыпэр щызыубыдар. А проектыр ягъэзэщIэн мурадкIэ къыхалъхьат мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху зыбжанэ: ахэр Сирием, Иорданием, Тыркум къиIэпхъукIыжауэ хэкум щыпсэу унагъуэхэм я сабийхэм я гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэр нэгузыужьу къахузэгъэпэщыным, конференцхэр, зэIущIэхэр, щэнхабзэ, узэщIыныгъэ Iуэхухэр егъэкIуэкIыным пыщIат.
ДАХ-м и лэжьыгъэм и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ щытащ икIи къонэж адыгэхэр я адэжь хэкум къэшэжыным пыщIа Iуэхухэр. Абы и лъэныкъуэкIэ япэ игъэщыпхъэхэм ящыщщ зауэ щекIуэкI Сирие Хьэрып Республикэм къиIэпхъукIыжа ди лъэпкъэгъухэм защIэгъэкъуэныр. ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупымрэ Хасащхьэмрэ я зы зэIущIи екIуэкIакъым СХьР-м къикIыжахэм зэрадэIэпыкъу щIыкIэм теухуа Iуэхум щытемыпсэлъыхьу, абы и унафэ щамыщIу.
НэгъуэщI къэралхэм къикIыжауэ Къэбэр-дей-Балъкъэрым щыпсэухэр урысей жылагъуэм хэзэгъэным хуэунэтIа зэIущIэхэр, «стIол хъурейхэр» идогъэкIуэкI, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэмрэ къэрал властым и органхэмрэ я лIыкIуэхэр кърихьэлIэу. Абыхэм яхэтащ егъэджэныгъэ IэнатIэм, цIыхухэм лэжьапIэ ятыным, зыхуей-зыхуэныкъуэхэмкIэ къызэгъэпэщыным, Iэпхъуэшапхъуэм и Iуэхухэм я унафэхэр зыщIхэр.
КъэIэпхъуэжахэм я узыншагъэм, ди деж щыIэ хабзэм къызэригъэувым тету, щыкIэлъагъэплъ зыхуэфащэ IуэхущIапIэхэм.
Къэрал властым и лIыкIуэхэм ящIыгъуу, ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупыр яужь итщ хэкум къэзыгъэзэжахэр ди деж пIалъэкIэ щыпсэуну, е илъэс бжыгъэкIэ щыIэну хуит зыщI дэфтэрхэр, е къэралым и цIыхуу къызэралъытам щыхьэт техъуэ тхылъхэр абыхэм къыдахынымкIэ сэбэп зэрахуэхъуным, ди къэралым и хабзэхэм ятеухуа я упщIэхэм я жэуапи ди деж щагъуэт.
Сирием къикIыж ди лъэпкъэгъухэр зыхуэдизыр къэлъытэным, ахэр лэжьапIэ IэнатIэкIэ къызэгъэпэщыным, пенсэ яхуэгъэувыным, псэун щхьэкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ нэгъуэщI Iуэхухэр яхузэфIэгъэкIыным теухуа лэжьыгъи щокIуэкI КъБР-ми Адыгейми.
КъБР-м и Жылагъуэ палатэм Граждан жылагъуэм зегъэужьынымкIэ, лъэпкъ, дин зэхущытыкIэхэмкIэ и комиссэм и зэIущIэм щыхэплъащ ДАХ-м и унафэщIхэм зэрызыхуагъэ- зам, Тыркум къикIыжу КъБР-м къэIэпхъуэжа ди хэкуэгъухэм къэрал IуэхущIапIэ зыбжанэм лъабжьэншэу къызэрыщытракъузэм теухуам. А Iуэхум иIэ мыхьэнэр къалъытэри, 2016 гъэм и мазаем КъБР-м и Жылагъуэ палатэм и Советым и зэIущIэм къыщаIэтауэ щытащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм Iэпхъуэшэпхъуэным пыщIауэ щыщыIэ гугъуехьхэр, зыщыIууэ лъэпощхьэпохэр зэфIэхын Iуэхум жылагъуэ, къэрал IуэхущIапIэхэр щызэдэлэжьэным теухуа жэрдэмыр.
Дызэрыт илъэсым и накъыгъэ мазэм ДАХ-м иригъэкIуэкIащ Сирием, Иорданием, Тыркум къиIэпхъукIыжа ди хэкуэгъухэмрэ респуб-ликэм и лъэпкъ-щэнхабзэ центрхэм я лIыкIуэхэмрэ я зэIущIэ. Абы кърихьэлIащ къэрал властым и органхэм, лъэпкъ-щэнхабзэ центрхэм я лIыкIуэхэр. Апхуэдэ зэIущIэхэр хабзэ хъуауэ пIалъэ-пIалъэкIэрэ йокIуэкI икIи ахэр сэбэп мэхъу къытхыхьэжахэр Къэбэрдей-Балъкъэрым, Адыгейм щыпсэу лъэпкъхэм я щэнхабзэхэм, тхыдэм щыгъэгъуэзэнымкIэ, апхуэдэуи къэкIуэжахэр ди псэукIэм нэхъ псынщIэу хэзэгъэжынымкIэ.
Хэкум къэзыгъэзэжахэр нэхъ тыншу къытхэпщIэжыным хуэунэтIащ адыгэбзэр, урысыбзэр зрагъэщIэным хуэгъэпса курсхэр, Урысейм, Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ республикэхэм я тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ ятеухуа семинар- хэр, къимыдэкIэ, къытхыхьэжахэр КъБР-м, Адыгейм Iэтауэ щекIуэкI сыт хуэдэ Iуэхуми къыхэшэным, концертхэм, театрхэм шэным, музейхэм зыщегъэплъыхьыным мыхьэнэшхуэ идот.
Хабзэ дахэ хъуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Адыгейм, Къэрэшей-Шэрджэсым Хэкум къэзыгъэзэжам и махуэр илъэс къэс щыгъэлъэпIэныр. ШыщхьэуIум и 1-м йокIуэкI зэIущIэ гъэщIэгъуэнхэр, концертхэр, адыгэ джэгухэр. Мы гъэми Налшык къыщызэрагъэпэщащ хэкум къэкIуэжахэм ящыщу цIыхуи 150-м щIигъу къызрихьэлIа апхуэдэ махуэшхуэ. Ахэр ирагъэплъащ Сирием къикIыжа ди лъэпкъэгъухэм я псэукIэр зэрызэтраухуэжам теухуа фильм, ди артистхэм я мызакъуэу, хэкум къэзыгъэжахэм ящыщхэри зыхэта концерт дахэ. А зэхуэсым кърагъэблэгъа псоми ар икъукIэ ягу ирихьащ, дэрэжэгъуэ къаритащ.
Урысей Федерацэм и цIыхуу зэрыщытым щыхьэт техъуэ тхылъыр Сирием щыщ шэрджэсхэм нэхъ тыншу къыдахыфу щытыным икъукIэ мыхьэнэшхуэ щиIэщ ди лъэпкъэгъу-хэр адэжь хэкум къэшэжыным теухуа Iуэхум. ДАХ-м абы теухуа тхыгъэхэр, зэрызыхуагъазэхэр мызэ-мытIэу къищтащ икIи яхуигъэхьащ УФ-м и Президент Путин Владимир, Къэрал Думэм, ФедерацэмкIэ Советым, Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэм хыхьэ республикэ-хэм я Iэтащхьэхэм.
Ди лъэпкъэгъухэр урысей псэукIэм хэзэгъэжын щхьэкIэ бзиплIкIэ (урысыбзэкIэ, адыгэбзэкIэ, тыркубзэкIэ, инджылызыбзэкIэ) къыдэдгъэкIащ «Хэкум къэзыгъэзэжыр зыщыгъуазэу щытын хуейр» фIэщыгъэр зиIэ тхылъ цIыкIур.
Сирием, Тыркум, Иорданием къикIыжа ди хэкуэгъухэр жыджэру хэтщ Кавказ зауэм хэкIуэда адыгэхэм я фэеплъ махуэм едгъэкIуэкI дауэдапщэхэм; абыхэм папщIэ къызэрагъэпэщ республикэхэм я щIыналъэхэм, къалэхэм зыщыщрагъэплъыхь программэхэр.
Гулъытэ хэха егъуэт ди хэкуэгъухэм я щIалэгъуалэмрэ сабийхэмрэ яхуэгъэза программэхэр зэхэлъхьэнми. КъБР-м и зыгъэпсэхупIэ щIыпIэхэм илъэс епщIанэ хъуауэ къыдогъэблагъэ Иорданием, Тыркум, Израилым, Осетие Ищхъэрэ - Алание Республикэм, Ставрополь крайм щыщ ди хэкуэгъухэм я сабийхэр, Сирием щыщ адыгэ сабийхэр - псори зэхэту цIыхуищэм нэблагъэ. Лагерхэм щрагъэкIуэкI ди хэкуэгъухэм я сабийхэр КъБР-м щыпсэу лъэпкъхэм я щэнхабзэм, къадекIуэкI хабзэ- хэм щыгъэгъуэзэным хуэунэтIа Iуэхухэр, езыхэм я ныбжьым ит цIыкIухэр зрагъэцIыху, анэдэлъхубзэр зрагъэщIэнымкIэ ядоIэпыкъу, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэмрэ Урысей Федерацэмрэ фIыкIэ ягу къызэринэжыным хуэгъэпса Iуэхухэр къызэрагъэпэщ.
Сирием щыщ сабий куэдым я анэдэлъхуб-зэр ящIэ, урысыбзэри фIыуэ ягъэшэрыуэф.
Къыхэгъэщыпхъэщ Къэбэрдей-Балъкъэрми, Адыгейми, Къэрэшей-Шэрджэсми щыщ сабийхэми Израилымрэ Тыркумрэ я гъэмахуэ лагерхэм зэрызыщедгъэгъэпсэхуар. Абыхэми а къэралхэм я щIыпIэ нэхъ дахэхэм зыщрагъэплъыхьащ, адыгэ лъэпкъ къэфэкIэ гъуазджэм и лъабжьэм яхутепсэлъыхьащ, хамэ къэрал щыпсэу шэрджэсхэм я щэнхабзэм, хабзэхэм, я псэукIэм щыгъуазэ ящIащ.
ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупыр, Тыркум, Сирием, Иорданием щыпсэу адыгэхэм ящIыгъуу, яужь итщ ди лъэпкъэгъу щIалэгъуалэм КъБКъУ-мрэ КъБР-м и нэгъуэщI еджапIэхэм-рэ щIэныгъэ щызрагъэгъуэтыным. Егъэджэным пыщIа визэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым я щIэныгъэм щыхагъахъуэ студенти 150-м нэблагъэм, Къэбэрдей-Балъкъэр мэкъумэш университетым студенти 10 щоджэ. Республикэм и колледж-хэм щIэсщ ныбжьыщIэ 20-м щIигъу. Студентхэм стипендиехэр ират, пщIэншэу общежит-хэм щIагъэс. КъБКъУ-м щеджэ ди хэкуэгъу-хэм папщIэ илъэс къэс къызэрагъэпэщ тхыдэ, щэнхабзэ щIэинхэм пщIэ хуащIу егъэсэным хуэгъэпса Iуэхухэр. Илъэс кIуам ДАХ-м зэхишащ ди хэкуэгъухэм ящыщу еджапIэхэр къэзыухахэр щагъэлъэпIа гуфIэгъуэ пшыхь.
Адыгэбзэр джыным, ар хъумэным, дэнэ щыIэ ди лъэпкъэгъуми къыхуэгъэсэбэпын литературэбзэ зэхэлъхьэным пыщIа гугъуехьхэм Хэкужьым щыпсэухэри хамэ къэрал ис шэрджэсхэри зэхуэдэу егъэпIейтей.
ДАХ-м Урысей Федерацэми, Къэбэрдей-Балъкъэрми, Адыгейми, Къэрэшей-Шэрджэсми я унафэщIхэм лъэIукIэ захуигъэзащ адыгэбзэр хъумэным, абы зегъэужьыным, ди лъэпкъыр адрейхэм яхэмышыпсыхьыжыным хуэунэтIа лэжьыпхъэхэр зэфIагъэкIыну. Мы гъэм шыщхьэуIум и 17-м Налшык щызэхэтащ адыгэбзэр хъумэнымрэ абы зегъэужьынымкIэ щыIэ Iэмалхэм, абы пыщIа гугъуехьхэр къызэнэкIа зэрыхъуну щIыкIэм щытепсэлъы-хьа дунейпсо конференц. ЗэIущIэм хэтащ Урысеймрэ хамэ къэралхэмрэ щыщ шэрджэсу 250-рэ хуэдиз. ЩIэныгъэлIрэ IэщIагъэлIу 30-м щIигъу къыщыпсэлъащ а зэхуэсышхуэм, анэдэлъхубзэр хъумэнымрэ абы зегъэужьынымрэ теухуа я Iуэху еплъыкIэхэр къагъэлъагъуэу, щыIэ хэкIыпIэхэр утыку кърахьэу. Литературэбзэхэм я пэжырытхэр зэтехуэ щIыным пыщIа Iуэху зыбжанэм унафэ тращIыхьын щахузэфIэкIащ абы. Лъэныкъуэхэр арэзы техъуащ адыгэ псори къызэреджэфын бзэ диIэн икIи ар зэхэлъхьэным лъабжьэ къыхузэгъэпэщын зэрыхуейм. А жэрдэмыр иджы япэу жаIауэ аращ щIэныгъэ интеллигенцэм и лIыкIуэхэм. А Iуэхур дэгъэкIыныр зи нэIэ щIэтыну лэжьакIуэ гуп къызэгъэпэщыным теухуа унафи къащтащ. Абы къыдэкIуэу тепсэлъыхьащ адыгэбзэр еджапIэхэм щегъэджыным пыщIа гугъуехьхэми.
ДАХ-м и нэIэ тету къызэрагъэпэщ икIи йокIуэкI фестивалхэр, зэпеуэхэр. Апхуэдэу егъэджакIуэхэми сабийхэми икъукIэ яфIэгъэщIэгъуэну хэтщ «Си бзэ – си псэ, си дуней» зэпеуэм, къытщIэхъуэ щIэблэм и анэдэлъхубзэр, къызыхэкIа лъэпкъым и щэнхабзэр, и тхыдэр куууэ егъэджыным хуэгъэпсам. Сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ я зэфIэкIыр къэгъэнэIуэным хуэунэтIа «Шэрджэс дуней» республикэ зэпеуэ-фестивалым илъэс куэд хъуа-уэ хуэфащэ увыпIэ щиIыгъщ республикэм щекIуэкI щэнхабзэ Iуэхухэм.
Хасэм и Уставым зэрыщыубзыхуам тету, ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупымрэ Хасащхьэмрэ я зэIущIэхэр йокIуэкI. Хасэм и зэхыхьэхэр шэрджэсхэр нэхъыбэу щыпсэу къэралхэми щызэхэтшащ. Абыхэм кърикIуахэм къызэрагъэлъэгъуащи, апхуэдэ зекIуэхэм мыхьэнэшхуэ яIэщ икIи икъукIэ сэбэпынагъышхуэ къашэ.
ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым и апхуэдэ зэ-хуэс щекIуэкIащ Краснодар крайм щыщ Лазаревскэ къуажэм. Абы и лэжьыгъэм хэтащ Сочэ къалэм и Iэтащхьэ Пахомов Анатолий. Я жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лэжьыгъэр зэрызэтегъэпсыхьам теухуауэ абы къыщыпсэлъащ тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм Iус шапсыгъхэм, Краснодар, Армавир къалэхэм щыIэ Адыгэ Хасэхэм я унафэщIхэр. Абыхэм я лэжьыгъэм кърикIуахэр зэхэтлъхьэжащ, 2018 гъэм зэрылэжьэну щIыкIэр дубзыхуащ, ДАХ-м и зи чэзу Конгрессым зэрызыхуэдгъэхьэзырыну щIыкIэм и гугъу щытщIащ, Сирием щыпсэу шэрджэсхэм я Iуэху зыIутым, ахэр зыхэт гугъуехьхэм, хэкужьым къэкIуэжа ди лъэпкъэгъу-хэм защIэгъэкъуэным теухуауэ утыку кърахьа Iуэхухэм зэпкърыхауэ дыщытепсэлъыхьащ. Гулъытэ нэхъыбэ зыгъуэтахэм ящыщщ анэдэлъхубзэр хъумэнымрэ абы зегъэужьыным-рэ, щIыпIэм, крайм я унафэщIхэм дадэлэжьэнымкIэ щыIэ Iэмалхэр. УзыщыгуфIыкIын Iуэхуу къыхэзгъэщынут тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм Iус шапсыгъхэм защIэгъэкъуэным хуэгъэпса программэ хэха крайм илъэс куэд хъуауэ зэрыщыIэр. Ар хъарзынэу мэлажьэ, шапсыгъ унагъуэхэм щыщ сабийхэм я анэдэлъхубзэр ирагъэдж, къуажэхэм дэт егъэджэныгъэ, щэнхабзэ IуэхущIапIэхэм я мылъку-техникэ лъабжьэм зеужь, щэнхабзэ, цIыху куэд зыхэт спорт дауэдапщэхэр къызэрагъэпэщ. ЩIым унафэ тещIыхьыным теухуа лэжьыгъэри хъарзынэу йокIуэкI, щIыдэлъху лъэпкъыр нэхъыбэу щыпсэу Сочэ, ТIуапсэ щIыналъэхэм я инфраструктурэми псынщIэу зегъэужьынми зэдогугъу. ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупыр Лазаревскэ щIыналъэм зэрыщыIэнум теухуа программэм хэтт шапсыгъ къуажэхэм зыщытплъыхьынри, абы щыпсэухэм даIущIэнри. ЗэIущIэр иуха нэужь, абы щызэфIэгъэкIа хъуахэр зэхэтлъхьэжащ, дяпэкIэ дызэрызэдэлэжьэну щIыкIэхэри дубзыхуащ.
ГъэзэщIакIуэ гупым нэгъуэщI щIыпIэ щригъэкIуэкIа и етIуанэ зэхуэсыр Германием, Остердамме щIыпIэм, къыщызэрагъэпэщат. Абы щызэпкърахащ Шэрджэс щэнхабзэ зэгухьэныгъэхэу Европэм щыIэхэм я федерацэм и лэжьэкIэр, Сирием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я Iуэху зыIутымрэ УФ-м къэIэпхъуахэм защIэгъэкъуэнымрэ, анэдэлъхубзэр хъумэнымрэ абы зегъэужьынымрэ хуэгъэпса комитетым и лэжьэкIэм, хамэ къэрал щыпсэу адыгэ щIалэгъуалэм УФ-м и еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэныгъэ щызрагъэгъуэтыным, адыгэ хьэрфылъэр зы щIыным, ДАХ-м и архив къызэгъэпэщыным, нэгъуэщI куэдми. ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым хэтхэр Германием щыщыIам ирихьэлIэу абы щекIуэкIащ адыгэ щэнхабзэм и дунейпсо фестиваль, Европэм щыпсэу шэрджэсхэм я федерацэм къызэригъэпэщауэ. Абы и мурад нэхъыщхьэр Европэм щызэбгрыдзауэ ис ди лъэпкъэгъухэр зэщIэгъэуIуэнырт, ахэр зэрыгъэцIыхунырт, анэдэлъхубзэкIэ зэгъэпсэлъэнырт.
Фестивалым хыхьэу екIуэкIащ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэм я зэпсэлъэныгъэхэр, шэрджэсхэр зы европей зэгухьэныгъэм щызэгъэуIуным тегъэпсыхьа жэрдэмхэр къыщыхалъхьащ. Европэм щыпсэу шэрджэсхэм я федерацэм къызэщIеубыдэ европей къэралхэм ис адыгэхэр: абыхэм яхэтщ Урысейм, Тыркум, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум хыхьэ къэралхэм икIахэр. IэщIагъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, ЕС-м хыхьэ къэралхэм щопсэу адыгэхэм къахэкIа цIыху минищэ хуэдиз. Федерацэм и пащхьэ ит къалэн нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщщ адэжь хэкум егъэджэныгъэ, щэнхабзэ IэнатIэхэмкIэ пыщIауэ щытыныр, я анэдэлъхубзэр яхъумэжыныр.
2018 гъэм и бадзэуэгъуэм и кIэм ДАХ-м и Хасащхьэм и зэIущIэр щызэхэтащ Тыркум, Анкара километр 15-кIэ пэжыжьэу щыс, Нарт-Къалэ зыфIаща жылэ цIыкIум. А зэхуэсым къриубыдэу Хасэм и лIыкIуэхэр щыIащ Тырку Республикэм и къызэгъэпэщакIуэ Кемаль Мустэфа (Ататюрк) и мавзолейм икIи абы и фэеплъым деж удзэ гъэгъахэр щагъэтIы-лъащ. Абдежым апхуэдэ дауэдапщэхэр щыщрагъэкIуэкIыр мыхьэнэшхуэ зиIэ, пщIэ хэха зыхуащI Iуэхухэр къыщызэрагъэпэщым дежщ. Мы зэм а хабзэхэм ебэкъуащ, я цIыху бжыгъэкIэ къапщтэмэ, Тыркум ещанэ увыпIэр щызыIыгъ адыгэ лъэпкъым и хьэтыркIэ. Апхуэдэуи хьэщIэ лъапIэхэм я псалъэхэр зратхэ тхылъми дэри ди тхыгъэ иттхащ.
ДАХ-м и Хасащхьэм хэтхэм ягъэлъэпIащ Хьэткъуэ (Ары) Аслъэн - Тыркум щыпсэу шэрджэсхэм я зэгухьэныгъэхэм я нэхъ ин дыдэм - КАФФЕД-м и къызэгъэпэщакIуэхэм ящыщ зыр. Тхьэмадэм фIыщIэ хуащIри, ДАХ-м и ЩIыхь тхылъымрэ и дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэмрэ иратащ.
Дунейпсо Адыгэ Хасэм и лэжьыгъэм мыхьэнэшхуэ щызиIэ унэтIыныгъэхэм ящыщщ шэрджэс лъэпкъым и щэнхабзэ, псэкупсэ къулеигъэхэр къэгъэщIэрэщIэжынымрэ зегъэужьынымкIи щIэгъэкъуэн хъуныр. Илъэс къэс фокIадэм и 20-м йокIуэкI Адыгэхэм (шэрджэсхэм) я махуэм теухуа дауэдапщэхэр. Абы ирихьэлIэу къызэрагъэпэщ гуфIэгъуэ пшыхь-хэр, концертхэр, Налшык ипподромым щрагъэкIуэкI шыгъажэхэр, КъБР-м и Лъэпкъ музейм къыщызэIуах гъэлъэгъуэныгъэхэр. А гуфIэгъуэхэм хэтщ, ди щIыналъэм и мызакъуэу, хамэ къэралхэми Урысейм и нэгъуэщI щIыпIэхэми къикIа уэрэджыIакIуэхэр, къэфакIуэ гупхэр.
Иужьрей илъэсихым шэрджэс щэнхабзэм и фестивалхэр щокIуэкI Тыркумрэ Израилымрэ, Мэздэгу, Ставрополь къалэхэм. Абыхэм хэтащ КъБР-м, Адыгейм, КъШР-м щыщ уэрэджыIакIуэ, къэфакIуэ гуп цIэрыIуэхэр. А зэхыхьэ дахэхэм я мурад нэхъыщхьэр - ди щIалэгъуалэр адыгэхэм я хабзэ щыпкъэхэм щIэпIыкIынырщ, Тыркум хыхьэ Мараш, Къайсэр щIыналъэхэм, Израилым и Кфар-Камэ, Рихьэние къуажэхэм, Мэздэгу щыIэ Азэней, Аваловэ жылэхэм, Ставрополь къалэм щып-сэу ди хэкуэгъухэр я адэжьхэм я щIыналъэм щызэрахьэ хабзэхэм, я зэхэтыкIэхэм я щапхъэхэм щыгъэгъуэзэнырщ, щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ щыдиIэ ди зэфIэкIхэр ядгъэлъагъунырщ.
Мамырыгъэр, лъэпкъхэм яку дэлъ зэныбжьэгъугъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ гъэбыдэным, социальнэ, лъэпкъ, нэгъуэщI зэныкъуэкъухэр къэмыгъэхъуным хуэунэтIауэ ДАХ-м зэфIигъэкI лэжьыгъэми мыхьэнэшхуэ иIэу къыдолъытэ.
Урысейм и Президентым и полномочнэ лIыкIуэу Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм щыIэм и хэщIапIэу Псыхуабэ къалэм дэтым 2018 гъэм и мэлыжьыхьым щекIуэкIащ ДАХ-м и лIыкIуэхэри зыхэта зэхуэс. Абы щытепсэлъыхьащ КИФЩI-м хыхьэ щIыналъэхэм мамырыгъэмрэ лъэпкъхэм яку дэлъ зэгурыIуэныгъэмрэ щыгъэбыдэным, лъэпкъ, дин зэныкъуэкъухэр къэмыгъэхъуным, ДАХ-м и мурадхэмрэ къыпэщыт къалэнхэмрэ, Хасэм къыхилъхьэу пхагъэкIа, ягъэзэщIа проектхэм. ЗэIущIэм хэтахэр къытеувыIащ зэгухьэныгъэм и лэжьыгъэм зыщыIууэ гугъуехьхэм, ахэр зэфIэха зэрыхъуну, адэкIи зэрызэдэлэжьэну щIыкIэхэми тепсэлъыхьахэщ.
Дызриплъэж лъэхъэнэм зэгъэхъулIа хъуа-хэм ящыщщ «Лъэпкъхэр, динхэр зэгурыIуэу зэдекIуэкIынымкIэ граждан жылагъуэ институтхэм ягъэзащIэ къалэнхэр», «Урысей къэралыгъуэр зэфIэувэным шэрджэсхэм хуащIа хэлъхьэныгъэр», «Лъэпкъхэм яку къыдэхъуэ зэныкъуэкъухэр къызэнэкIынымкIэ къэралымрэ жылагъуэмрэ яIэ мыхьэнэр» щIэны-гъэ-практикэ конференцхэр къызэрагъэпэ- щу зэрырагъэкIуэкIар. Абыхэм хэтащ тхыдэм, социологием, политологием, къэрал зэхущытыкIэхэм, демографием, психологием, философием, экономикэм пщIэ щызиIэ щIэныгъэлIхэр, IэщIагъэлIхэр, аспирантхэр, студентхэр, къэрал къулыкъущIапIэхэм, лъэпкъ-щэнхабзэ центрхэм, Кавказ Ищхъэрэм и дин IуэхущIапIэхэм я лIыкIуэхэр, апхуэдэуи Тыр-кум, Сирием, Иорданием, Европэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм ящыщхэр.
ДАХ-м и Хасащхьэм и лIыкIуэхэр хэтащ Урысей къэралыгъуэр зэфIэувэным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа Черкасскэ пщы лъэпкъым и фэеплъ пхъэбгъу Москва къалэм и Новоспасскэ къулъшырыфым къыщыщызэIуахым ирагъэблэгъа гупым.
Дунейпсо Адыгэ Хасэр мызэ-мытIэу утыку ихьащ зэрызыхуагъазэ зэмылIэужьыгъуэхэр и щхьэусыгъуэу. Ахэр ятеухуауэ щытащ Сирием щыIэ щытыкIэм, шэрджэс лъэпкъыр хэкум къэшэжыным, анэдэлъхубзэр зыIууэ гугъуехьхэм, апхуэдэуи ди лъэпкъым и псэукIэм ехьэлIа нэгъуэщI Iуэхугъуэхэм.
Къэралым, щIыналъэм я хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм хэIущIыIу ящI хамэ къэрал щыпсэухэми, Хэкужьым къэзыгъэзэжа ди лъэпкъэгъухэми дазэрыдэлажьэ щIыкIэр. «Адыгэ псалъэ», «Адыгэ макъ», «Черкес хэку», «Кабардино-Балкарская правда» газетхэм яIэщ «Хэхэс дуней», «Щикъухьащ адыгэр дунеижьым», «Дунейпсо Адыгэ Хасэ», «Ди зэпыщIэныгъэхэр», «Ди хэкуэгъухэр» рубрикэхэр, «Россия 1» ВГТРК-м, «1 КъБР»-м, «НОТР» телеканалхэм къагъэлъагъуэ «Хэхэс адыгэхэр», «Ди хабзэ дахэхэр къыдогъэщIэрэщIэж», «Зэманым и лъэужьхэр», «Пшыналъэ», «Анэдэлъхубзэ», «БлэкIамрэ къэкIуэнумрэ зэпызыщIэ», «Ди псэлъэгъухэр» нэтынхэр. Апхуэдэ дыдэщ КъБР-м, КъШР-м, Адыгейм я радиохэри. Абыхэм къат хамэ къэралхэм щыхэхэс ди лъэпкъэгъухэм я щыIэкIэ-псэукIэр, апхуэдэуи адэжь щIыналъэм къэIэпхъуэжахэр къызэрытхэзэгъэж щIыкIэр.
Дунейпсо Адыгэ Хасэм и Интернет-сайтым сыт щыгъуи идолъхьэ ДАХ-м и лэжьыгъэр къызыхэщ хъыбарыщIэхэр, хабзэм теухуа дэфтэрхэр, КъБР-м, Адыгейм, КъШР-м щIэуэ къыщыхъуахэм, едгъэкIуэкI Iуэхугъуэхэм ятеухуа тхыгъэхэр.
А псом къадэкIуэу, къэлъытапхъэщ ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупымрэ Хасащхьэмрэ я лэжьыгъэр нэхъри зэредгъэфIэкIуапхъэр. АдэкIэ дэ дыхущIэкъун хуейщ, щыпсэу щIыпIэхэм емылъытауэ, адыгэ псори зы дыхъужыным тхуэфэщэн хэлъхьэныгъэ хуэтщIыным.
ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым, Хасащхьэм хэтхэр, абы жыджэру къыдэлажьэхэр нэхъ щIэх-щIэхыурэ яIущIапхъэщ хамэ къэрал щыпсэу ди хэкуэгъухэм. ЛэжьыгъэкIэ, ныбжьэгъугъэкIэ нэхъри быдэу зызэпытщIэн хуейщ.
Методикэ щхьэхуэ зэхэлъхьэн хуейщ, сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ адыгэбзэр зрагъэщIэным дезыгъэхьэхын, щэнхабзэр хъумэ-ным-рэ абы зегъэужьынымрэ хуэлэжьэну Iэмэпсымэуи увыфын, лъэпкъ зэхущытыкIэхэри иригъэфIэкIуэфын хуэдэу.
IуэхущIапIэ зэмылIэужьыгъуэхэм мызэ-мытIэу захуэдгъэза пэтми, къэзыгъэзэжхэр пIалъэкIэ щыпсэуну, е илъэс бжыгъэкIэ щыIэну хуит зыщI дэфтэр, е Урысей Федерацэм и цIыхуу зэрыщытым щыхьэт техъуэ тхылъхэр къыдэхыным пыщIа Iуэхухэр кIыхьлIыхь мэхъу.
Дэ дыщыпсэу щIыпIэхэм емылъытауэ дызыхуейр зэтохуэ: ДАХ-р адэкIи яужь итын хуейщ дуней псом шэрджэсу щыпсэур зэкъуэгъэувэжыным, ди щэнхабзэ щIэинхэр къэгъэщIэрэщIэжынымрэ хъумэнымрэ, ди хабзэхэр, бзэр хъумэжыным, дунейпсо зэгухьэныгъэм хэтхэм я сэбэп зыхэлъхэр хъумэнымрэ абыхэм къащхьэщыжынымрэ, адыгэхэр адэжь щIыналъэм къэIэпхъуэжыным хэлIыфIыхьыным. Шэч къытесхьэркъым: ДАХ-м зыщиужьыну Iэмал щиIэр УФ-м и закъуэщ икIи Урысейм и ныкъуэкъуэгъухэм ди къэралым къыхуаIэ я гужьгъэжьхэр пхагъэкIын мурадкIэ зыкърагъэгъэсэбэпынукъым Кавказым щыпсэухэм.
А Iуэхухэм телэжьэн хуейщ Дунейпсо Адыгэ Хасэм хыхьэ Адыгэ Хасэ псори.
Си къэпсэлъэныгъэм и кIэухыу мыр къыхэзгъэщыну сыхуейт. Дэ дрогушхуэ ди лъэпкъым къыхэкIауэ нэгъуэщI щIыналъэхэм исхэм я къэралхэм, я правительствэхэм, IэщэкIэ зэщIэузэда я къарухэм, полицэм, нэгъуэщI IэнатIэхэми къулыкъу лъагэхэр зэрыщаIыгъым. Абыхэм яхэтщ дуней псом щыцIэрыIуэ щэнхабзэм и лэжьакIуэхэр, тхакIуэхэр, щIэныгъэлIхэр, Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэщахэр, Олимп чемпионхэр. Абыхэм щIэныгъэфI ябгъэдэлъщ я адэжьхэм я щIыналъэм теухуауэ икIи дуней псом щагъэлъагъуэ адыгэхэм я лъапIэныгъэ нэхъыщхьэхэр - хабзэр, щыпкъагъэр, лъэпкъыр дыкъызэрацIыху пщалъэхэр. А псом къикIыращи, хамэ къэрал щыпсэу шэрджэсхэр щытщ лъэпкъыр зэзыгъэуIужыфынкIэ узыщыгугъ хъуну, дызэзыпхыж лъэмыжу, Урысей Феде-рацэм дунейм щиIэ Iулыджыр нэхъри зыгъэбыдэфыну къарууэ. Дэ дяпэкIи дытелэжьэнущ хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм яхудиIэ пыщIэныгъэр нэхъри гъэбыдэным. Ахэр ди къэралми, Адыгейми, КъБР-ми, КъШР-ми щыпсэу лъэпкъхэм я сэбэп зыхэлъхэм хуэлэжьэным, мамырыгъэм и лIыкIуэ тхуэхъуным дыщыгугъынущ.
ПщIэ зыхуэсщI ныбжьэгъухэ! Мыбдеж нобэ къыщызэхуэсахэм, ДАХ-м и лэжьыгъэм мы илъэсищым хэта псоми фIыщIэ фхуэсщIу зыфхуэзгъэзэну сыхуейщ шыIэныгъэ фхэлъу, хасэм и пщэ дэлъ, кърихьэжьэ Iуэхухэр дэгъэкIынымкIэ сэбэп фыхъуу фыкъызэрыткъуэтам папщIэ.
ФыкъызэрызэдэIуам папщIи фIыщIэ фхузощI.