Жыл сайын 15 декабрьде кёп къыраллада Чайны кюнюн белгилейдиле. Барыбыз да билген, кёплерибиз кюннге бир ненча кере сюйюп ичген чай Camellia sinesis деген битимден этиледи. Ол адамны тирилтеди, къарыу береди, кёп тюрлю ауруулагъа хорлатмазгъа себеплик этеди.

Тарыхда  жюрюген оюмлагъа кёре,  чай биринчи кере Къытайда чыкъгъанды. Ол беш минг чакълы жыл мындан алгъа  болгъан ишди. Бурун кезиуледе Шен Нунг патчах чай чапыракъны къайнар сууда тутуп, алай ичип башлагъанды, дейдиле. Къытайда Хан Ян Лин кешенеде археологла кёп болмай тинтиуле бардыргъанларында, 2100 жыл сакъланнган чай чапыракъла тапхан эдиле. Ал заманлада чайны дарманча алай хайырланып болгъандыла. Артда уа, Тан патчах атауулну кезиуюнде, аны шёндюча алай ичип башлагъан тёре жайылгъанды.

Европагъа чай 17 ёмюрде келгенди. Биринчиден, аны дарманча алай кёргендиле, артда уа алай да ичип башлагъандыла. Сатыу-алыу кенг жайылып башлагъандан сора чай Россейге, арап къыраллагъа да жетгенди.

Французлула чайны юсюнден голландиячы сатыучуладан 1636 жылда эшитгендиле. Биринчи кере аны сюйюп ичгенлени санында Людовик XIV патчах эди. Къытайлыладан бла японлуладан чайны хайырындан адамны инчиклери аурумайдыла деген хапарны эшитип, аны дарман халда ичерге чакъыргъан эди ол. Ол тёрени эр кишиле да бек жаратхандыла; жыйылып, чай иче, ашыгъыусуз хапарларын да бардырыргъа сюйгендиле. Тиширыула уа угъай, артыкъ багъа бермегендиле чайгъа, аны орунуна кофе эмда какао ичерге сюе эдиле. Патчахны келини Лизелотта фон Пфальц (1652-1722 ж.ж.), Версальда болгъан кезиуюнде аны татыуун кёрюп: «Оу кюнюм, да бу бичен бла мешхут къатыш татыу этеди да! Быллай ачы затны къалай ичерге боллукъду?..», - деген эди. Голландиячы врач Корнелиус Деккер (1647-1685 ж.ж.) айтханнга кёре уа: «Чай бир аягъы бла къабыргъа кирип тургъан адамгъа окъуна болушурукъду, къарыу да, жангы жашау да берликди».

Онтогъузунчу ёмюрню ортанчы жылларына дери чайны жаланда Къытайда ёсдюргендиле. Ызы бла аллай бахчаланы Цейлонда, Африкада, Индияда да къурап тебирейдиле. Ассам эм Дарджилинг деген белгили сортла Индияда ёседиле. 1887 жылда ол къыралладан Къытайдан эсе кёп чай ташып башлагъандыла.

Россейде чайны юсюнден онжетинчи ёмюрледе билип башлайдыла. Ол кёп да бармай бек кенг жайылады. Аны патчахла, къара халкъ да сюе эдиле. Онтогъузунчу ёмюрде чайны Россейде ёсдюрюп башларгъа кюрешедиле, алай андан хайыр болмайды. Революциядан сора СССР-де чайны ёсдюрюуню къырал борчладан бирине саладыла. Селекция ишни къолгъа алып, Краснодар крайда, Гюржюде, Азербайджанда да бахчала къурайдыла. 1970 жыллада Союз чай бла кесин толусунлай жалчытып, артыгъын башха къыраллагъа да сатып тургъанды.

Экспертле айтханларына кёре, бюгюнлюкде Россейде жашагъанланы 98 проценти ичедиле чайны. Адам башына алып тергегенде, бир жылгъа 1,2 килограмм хайырланылады. Ол жаны бла биз Къытайдан, Индиядан эмда Тюркден сора барабыз. Бизни адамларыбыз бегирек да къара чайны сюедиле, алай арт жыллада жашил чай да жайылып башлагъанды.

Жашил дегеннге, кёпле чайны ол эмда къара тюрлюсю болгъан сунадыла. Аны уа энтта да ма быллайлары бардыла: къызыл, сары, акъ, мате, улун, пуэр.

Жер башында эм багъа чайгъа Къытайда ёсген Да Хун Пао саналады. Аны бир килограммы 1 миллион доллар чакълы турады. Кесин да жаланда аукционлада сатып алыргъа боллукъду. 2006 жылдан башлап, бу чайны Къытайдан тышына чыгъарыргъа чек салгъандыла. Битеу тирликни уа (ол жаланда 400 грамм болады) миллет байлыкъгъа санайдыла, жаланда патчахланы чай ичерге чакъыргъанда чыгъарадыла неда башха къыралланы башчыларына саугъагъа бередиле. 1972 жылда АБШ-ны президенти Ричард Никсоннга Да Хун Пао чайдан 50 граммын саугъагъа бергенлеринде, ол сейирсиннген окъуна этген эди. Аны багъасы 250 минг доллардан атлагъанын эшитгенден сора,  бютюнда уллу сейирге къалгъанды. 

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.