« Мен тукъумларыбызны сёзлюгюн хазырларгъа, ала къалай къуралгъанларын ачыкъларгъа итинеме».

РФ-ни бийик профессионал билим бериуюню ишчиси (2007 ж.) Текуланы Мусса жаш тёлюню эм алгъа малкъар ызы бла орус тиллени жашырынлыкъларына, энчиликлерине да юйретип келгенли энди 60 жылгъа жууукълашханды. Биз, аны къолунда окъугъанла, преподавателибизни профессионал, адамлыкъ ышанлары, жумушакъ къылыгъы ючюн сюебиз эм багъалайбыз. Быйыл устазыбыз 80-жыллыкъ юбилейин белгилейди, аны алгъышлай, мындан ары да саулукъ-эсенлик тилейбиз.

Ол беш уллу монографияны авторуду. Студентлеге деп тёрт методика пособие жарашдыргъанды. Эки жюз чакълы статья басмалагъанды. Илмуланы тёрт кандидатын хазырлагъанды.
Бюгюнлюкде да КъМКъУ-ну орус тил эмда битеулю тил билим кафедрасында ишлейди. Мында уа ол ассистентден башлап филология илмуланы доктору, профессор даражагъа дери ёсгенди. Биз, анга тюбеп, ишини, жашаугъа кёз къарамыны юсюнден да ушакъ этгенбиз.
- Мусса Масхутович, сабийлигигиз уруш эмда кёчгюнчюлюк заманнга тюшген тёлюденсиз. Къалай озгъандыла ол жылларыгъыз?
- Уллу юйюр болгъанбыз. Атабыз, анабыз, сегиз сабий. Аппабыз, геллябыз да бизни бла тургъандыла. Кёнделенде жашагъанбыз. Атам бек къарыулу адам эди. Бир заманда аны бош туруп кёрмез эдинг. Геллябыз аны юсюнден: «Ол къарыулу болмаса, ким боллукъду? Бир аякъ къайнагъан жауну, ызындан да аллай бир сют башны ичгенликге, тюгюне кёрмегенди», - деп кюлюучю эди.
Аппабыз Къонакъ да айтылгъан адам болгъанды. Тукъумда къыйналып жашагъанлагъа болушур амал бла къош да къурагъан эди. Маллары, ууакъ аякълылары, атлары да кёп болгъанды. Андан сора да, аны кесини мухуру окъуна бар эди.
Аппабызгъа Къонакъ деген атны атагъанларыны юсюнден юйде быллай хапар жюрюгенди. Анга дери туугъан къагъанакъла ёлюп, къалмай болгъандыла. Сора аны анасына энди башха жерге кет да, сабийге да табу магъанасы болгъан ат атагъыз деп юйретген эдиле. Къонакъдан сора да, бу юйюрде сегиз сабий туугъанды.
Атабызны къарыууну юсюнден айтхан заманда уа, аны кенг мюйюзлю ёгюзлери, арбасы да кёзюмю аллымдадыла. Мени ол биргесине кёп айландыргъанды. Бир жол а ёгюзледен бири, жашыракъ болуп, тарталмай къалгъанында, аны бир жанына этип, бирсисине кеси болушлукъ этгенин врач Батырбекланы Махмут айтып эшитгенме.
Ол Къуранны да иги билгенди. Энейланы Алий эфендиден окъугъанды. Мени да юйретирге сюйгенинде: «Манга жарырыкъ тюйюлдю, мен пионерме», - деген эдим. Шёндю уа сокъуранама. Арап тилни билсем, илму ишиме да иги эди. Биз Европа деп тургъанлыкъгъа, культура арап къыралладан чыкъгъанды.
Анабыз Мадинахан Хуртуладан эди. Къолдан уста болгъанды. «Зингер» машинасы бла не керегибизни да тынгылы этгенди. Андан сора да, ол къобузну сюйгенди. Нальчикде Малкъарукъланы юйлеринде кёп кере болгъанын, анда да къобуз согъуп тургъанын эсгериучю эди. Махмутну музыкагъа, жыргъа сюймеклиги, баям, андан келген болур.
Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда Ровное элге тюшген эдик. Анда жети классны тауусханма. Артда юч жылны уа Джамбулгъа жюрюгенме.
Атабыздан, анабыздан сора да, бизде тамата къарындашларымы, эгечлерими къыйынларыны уллулугъун айтыргъа сюеме. Бютюнда Магометни. Ол сюргюн жыллада учётчик, бригадир болуп да тургъанды. Ахмат да шофёр курсланы тауусуп, анга кёре ишлегенди. Эгечлерибиз Кукуш, Зухура кёчгюнчюлюкге дери юйюрле къурагъан эдиле. Назифат да элде колхозда уруннганды. Аланы барысын да айта келгеним, Махмут, Рая, сора мен алгъанбыз билим. Таматаларыбыз бийик окъуу юйлени тауусмагъанлыкъгъа, юйюрде гитчелеге билеклик этгендиле. Кеслери да ишлеген жерлеринде бет жарыкълы болгъандыла.
- Орус тилге сюймеклиг а сизге кимден келгенди?
- Билемисиз, биринчи классха баргъанымда, орусча жукъ да билмегенме. Эгечимден туугъан Къудайланы Володя элтген эди школгъа да. Жолда уа: «Сколько тебе лет деп сорсала, семь дерсе», - деп, къайтарып-къайтарып юйретип баргъанды.

Биз жюрюген мектепде оруслула аслам эдиле. Анда Надежда Фёдоровна Попович, дагъыда Спиранская деген тукъуму бла устазла бар эдиле. Жарсыугъа, экинчисини атын унутханма. Ма бу тиширыула сюйдюргендиле манга орус тилни.

Огъарыда урушну, кёчгюнчюлюкню юсюнден соргъанса. Элибизде комендантыбыз да оруслу эр киши эди. Бек иги адам. Аны жашы Виктор бла шуёхлукъ жюрютгенбиз. Комендант халаллыгъы бла кесин сюйдюрген аллай адам эди. Ол ишлеген кезиуде, ийнаныгъыз, халкъыбыз тынчайгъан эди.

Бир жол Витя школгъа келмей къалады. Къырал терсликлери болмагъан миллетлеге аллай къыйынлыкъ келтиргенин кётюралмагъан эди комендантыбыз. Аны бу дуниядан ажымлы кетгенине барыбыз да жарсыгъан эдик. Бу юйюрден мен кёп иги затха юйреннгенме деп айталлыкъма.

- Сизни тёлюню миллетибизни не жаны бла да айныууна къошумчулугъу уллуду. Не дерге боллукъсуз аны юсюнден?

- Ол тюздю. Къазахстанда университетни юсюнден хапар жайылгъан эди. Бери Нальчикге Юсюпланы Омар бла 1957 жылда келгенбиз. Ол айтхан эди манга да окъууну юсюнден. Вузгъа да бирге кирип, бир курсда окъугъанбыз. Омар артда газетибизде кёп жылланы ишлеп тургъанды. Ол дуниясы жарыкъ болсун.

Бизни курсубузда – кёчгюнчюлюкден сора окъуугъа биринчиле болуп кирген къауумда – 36 студент болгъанбыз. Аладан алтысы къызла эдиле. Барыбыз да бирча иги окъугъанбыз. Ким биледи, анча жылдан бери билим алыргъа талпынып, термилип тургъанданмы болур эди.

Илмуланы докторлары, профессорла бешеулен болгъанбыз – Ахматланы Ибрагим, Толгъурланы Зейтун, Малкъондуланы Азрет, Мусукаланы Борис эм мен. Кандидат даражагъа тийишлилерибиз да кёпдюле – Созайланы Борис, Малкъондуланы Абидат, Маммеланы  Далхат, Жабелланы Люба, Жаппуланы Алий. Отарланы Хамит – къырал къуллукълада, Таукенланы Идирис  - горкомда, шахар паркында да ишлеп тургъандыла.
Теммоланы Мухадинни бла Махийланы Аминни кесигиз билесиз. Ала, «Заманда» кёп жылланы ишлеп, журналистиканы айнытхандыла. Белгили жазыучубуз Текуланы Жамал да  бизни курсда билим алгъанды. Ол да газетибизде кёп заманны бет жарыкълы уруннганды.

Ахматланы Ибрагим, Толгъурланы Зейтун, Малкъондуланы Азрет къуру «бешлеге» окъугъандыла. Кураторубуз а Аппайланы Аскер Макарович эди. Не жаны бла да бизге болушлукъ этер ючюн къалмагъанды.

- Сиз эркин тутушуу бла кюрешип да тургъаныгъызны, ариу жырлагъаныгъызны да билебиз. Сайлауугъуз тил билимде къалай бла тохташханды?

- Бир тасхамы айтсам, эм алгъа тарых бёлюмге сюйген эдим кирирге. Болсада, билемисиз, къадар баргъан жолум бла элтгенине уа ыразыма. Биз жашлыгъыбызда, кертиди, уллу умутла да этебиз, алай а адам жашау ол кезиуде берген амалла, болумла бла да хайырланса, тюз болур дейме.

Спортну юсюнден айтсам, педучилищеде малкъар тилден, физкультурадан дерсле да бергенме. Артда Тбилисиде физкультура институтну да бошагъанма. Эркин тутушуудан спортну мастерине кандидатма. Жарауладан биринде бутуму ачытып, артда кесим сюйгенча кюрешалмай къалгъанма.

Жырларгъа уа тенглерим бла бирге сюеме. Ала: «Сахнаны нек сайламагъанса?» - деп да соруучудула. Баям, мени жолум башха болур эди. Илму бла кюреше, халкъыма бир хайыр келтиралгъан эсем а - насыплыма.

Къадарымда кёп иги адамгъа тюбегенме. Аланы барысын да санаялмам, алай кандидат диссертациямы илму башчысы, академик Борис Серебренниковну, аны юйдегиси Нинель Гаджиеваны, Бёзюланы Ахыяны сагъынмай болмайма. Илмуну жолуна тохташыуума ала аслам юлюш къошхандыла.

1969 жылда Москвада СССР-ни Илмула академиясыны тил билим институтунда аспирантурагъа киргенимде, Бёзю улу ол кезиуде сагъынылгъан академияны битеулю тил билим кафедрасына башчылыкъ этгенди. Аны бла бирге анда профкомну президиумуну председатели да болгъанды. Аспирантурада окъугъан кезиуюмде бизге – тогъуз таулугъа бла бир къарачайлыгъа – Ахыя Танаевич уллу болушлукъ этип тургъанды. Бир ариу, иги адам.

Биз жай каникуллагъа кетерден алгъа уа, барыбызны да жыйып, Москваны эм иги ресторанына элтиучю эди. Бирде, алгъаракъ озуп, бизге уа: «Жигитле, кесибизча сёлеше келигиз», - дер эди. Ол бизни бирсилеге Тюркден келгенле сундуруп да ойнаучу  эди.

1973 жылда университетге бюгюнлюкде да ишлеп тургъан кафедрама келеме. Мында бизни окъутхан преподавательле Магомет Апажев, Юрий Кимов, Жамалдин Коков бла бирге башлагъанма урунуу жолуму. Доктор диссертациямы 2001 жылда къоруулагъанма. Бир жылдан а профессор даражагъа тийишли болама.

Ахматланы Ибрагим: «Илмуну билир, аны чегине жетер ючюн, кюн сайын къозгъагъанлай, тинтгенлей, ишлегенлей турургъа керекди», - деучю эди. Аны ол сёзлерин бир заманда да унутмайма.

- Бюгюнлюкде, илму ишигизни айтсакъ, не бла кюрешесиз?
- Малкъар, къарачай тукъумланы  сёзлюгюн жарашдырыргъа сюеме. Аны ючюн деп материал жыя турама. Аланы этимологияларына (къалай къуралгъанларына),  келечилери къайда жашагъанларына, къаллай бир болгъанларына, белгили адамларына дегенча эс бурургъа излейме.

- Алим адамныча, сизни не зат жарсытады?
- Илмугъа келирге сюйген жаш адамланы азлыгъы. Ала ырысхыгъа алданып къаладыла. Ол биркюнлюк, окъуу–билим а ёмюрлюк болгъанына тюшюналмайдыла.

Халкъ айныр ючюн, аны илмусу да айныргъа, аны бла сюйюп кюрешген адамлары болургъа керекдиле. Академиклерибиз Энейланы Тимур бла Залийханланы Михаил бла къалай ёхтемленмегин? Бизни адам саныбыз аз болгъанлыкъгъа, ма аллайларыбыздыла миллетибизни ёсюуюне себеплик этгенле.
- Жашауда нени багъалайсыз?
- Юйюрюмден, ишимден тышында алып айтсам, мен шуёхлукъну бек сюеме. Адам айтхан сёзюне ие болгъанлай, кертичилей къалыргъа борчлуду. Ётюрюк, тилчилик – ала жашауну огъурсузландыргъан, инсанны уа учузландыргъан затладыла. Аладан кери болайыкъ.
Ийнаныгъыз, кесинг бирсилеге не къадар иги болсанг, ол ахшылыгъынг тас боллукъ тюйюлдю. Тенглерими ышаныулары манга неден да багъалыды. Ол жюрегиме хычыуун тийип, кёлюмю кётюреди.
- Кесигизни насыплыгъа санаймысыз?
- Санайма. Адамны иги юйюрю, сюйген иши, шуёхлары, бетин жерге къаратмагъан сабийлери, туудукълары болса, анга уруннган жеринде хурмет да берселе – ол насыпды.
Дюгерли къыз Эмма Гаппаева бла эки сабий ёсдюргенбиз. Бирге жашагъанлы энди 60 жылгъа жууукълашханды. Зара университетни ингилиз тил бёлюмюн тауусхан эди, шёндю солуудады. Мадина уа белгили врачды.
Туудукъла да экидиле. Тимур Москвада банкда ишлейди. Алан да быйыл анда юристле хазырлагъан институтну тауусуп къайтханды. Халкъыбызгъа жарагъан инсанла болурла деп ышанама.
Хар заманда да атабыз: «Сабийлерим бир ниетли болсунла», - деп тилек этиучю эди. Аны уллуду магъанасы. Эгеч-къарындаш бир бирни ангыласала, бир бирге хурмет берселе, ол юйюрде насып болгъанлай, тынчлыкъ-ырахатлыкъ да таркъаймагъанлай турлукъду.

Ушакъны Мокъаланы Зухура бардыргъанды.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.