Бизни жаш тёлюбюзню санында табийгъатны сюйген, аны сакълар ючюн амал этгенле бардыла. Моллаланы Малика аллай инсанларыбыздан бириди.  Ол кеси Огъары Бахсанданды, ариулукъну арасында жашагъаны себепли гитчелигинден да табийгъат бла байламлы билим алыргъа итиннгенди. КъМКъУ-ну биология бёлюмюн тауусханды, РАН-ны Тау этеклени тийрелерини экология жаны бла А.К. Темботов атлы институтуну илму къуулукъчусуду. КъМР-ни Башчысыны жаш алимлеге илму эм инновацияла жаны бла саугъасыны лауреатыды, алгъаракълада уа агъач мюлкге жораланнган илму ишин къоруулап, биология илмуланы кандидаты болгъанды. Малика Шимал Кавказда нарат тереклени тинтген биринчи алимди. Бюгюн ол бизни ушакъ нёгерибизди.

- Малика, бу усталыкъны къалай сайлагъанса?

- Мен не заманда да табийгъатны тинтирге итиннгенме, жашауум а институт бла байламлы болур деп сунмагъанма. Нек дегенде тёртюнчю курсда элибизни школуна ишлерге чакъыргъан эдиле. Сабийле бла ишлеген иги болса да, устазлыкъ бла чекленип къалыргъа сюймегеними ангылай эдим. Бешинчи курсда уа РАН-ны экология институту болгъанын эшитип, ары барама.

  Университетде зоология жаны бла окъугъанма, биринчи заманда КъМР-де къаллай тюрлю гебенекле болгъанларын билип, алыкъа хазна танылмагъан тюрлюлери бла да шагъырейленнгенме. Бери келгенде уа агъач бла байламлы бёлюмню сайлайма. Терекле бу жерледе къайсы замандан бери ёсгенлерин, башха регионладан не энчиликлери болгъанларын, къаллай ауруула тийгенлерин, хауаны болуму кёп жылланы ичинде къалай тюрленнгенин да билирге амалыбыз барды.

- Илму ишинги къоруулагъанынг бла алгъышлайбыз. Аны юсюнден да айтсанг эди?

- Ол Кавказдагъы нарат тереклеге аталыпды. Бизни нарат тереклерибиз Уралда ёсгенле бла келишгенлери себепли, тинтиу ишле бардырыргъа жарагъан аппаратлары да болгъаны ючюн РАН-ны Уралда ботаникалы бахчасыны белюмюнде билимими ёсдюргенме. Илму ишими башчысы уа РАН-ны член-корреспонденти Темботова Фатима болгъанды.

  Белгилисича, Кавказны тауларында нарат терекле кёп ёседиле. Алай ала бла байламлы хазна тинтиу ишле болмагъандыла. Республикабызда ёсгенлени къаллай къауумгъа киргенлери да иги билинмегенди. «Сосна коха» деп бир тюрлюге санап тургъандыла. Ишими башлагъанда уа, ала башхаракъла болгъанларын билгенме. Илмуда уа аны уллу магъанасы барды. Аны юсюнден жазгъан тинтиулерими Россейни экология бла байламлы илму журналларында басмалагъанма.

 Дагъыда хар ауузда да хауаны энчиликлери кёпдюле. Таулагъа ёрлей баргъанынг бла терекле, аланы ийнелери да гитчеден-гитче бола барадыла. Эм къарт нарат терекни уа Бахсан ауузда Чегетде тапханбыз. Анга 300 жылдан аслам болады. Огъары Малкъарны башында, Уштулуда бла Адыл-Сууну жагъасында уа эм эрттегили, бузлатма заманладан бери келген «Восточная ель» назы терекни тюрлюсюн тапханбыз. Дагъыда «Пихта Нордмана», Траутфеттерни юргеси эмда грекли тукъузгюге тюбегенме, ала жокъ болгъан тереклеге саналгъаны ючюн КъМР-ни Къызыл китабына жаздыргъанбыз.

- Минги тауну тийресинде агъачха от тюшген кезиуле да болгъандыла. Адамла уа заран келтиремидиле тереклеге?       

- Жарсыугъа, от тереклени асламын кюйдюрген эди, ол а уллу хата келтиреди экологиягъа. Белгилисича, анда кёбюсю нарат терекледиле, ала уа терк жанып кетедиле, тау тийресинде отну тохтатыргъа да къыйын болады. Насыпха, аны ёчюлтюрге жауун да себеплик этген эди. От тюшгенден сора барып къарагъан да этген эдим, ханс чыгъып келгенин эслегенде, жер сакъланнганын ангылагъан эдим. Алай эсе уа, тереклеге да жангыдан ёсер амал барды.

Жаз башында жер къургъакъсыса, терек тюбюне акъгъан ийнелерине жанаргъа аз керекди. Машинада бара тургъанла, терезелерин ачып, ёчюлмеген тютюнню сызып иедиле, ол а от салып къояды.

Дагъыда белгилеригим, туристлеге сатар ючюн, нарат тереклени гаганакъларын жыйып, аладан варенье этедиле. Алай ол агъачыбызгъа бек хаталыды. Нек дегенде, гаганакъ эки жылны битеди, аланы уа жангыз да гитчелеринде боладыла урлукълары. Адамла анга уллу кёллю болуп, ахча этер ючюн, терекни бутакъларын сындырып, аланы барысында жыйып кетедиле. Терекле къарт болуп, урлукъ да болмаса уа, агъач тас боллукъду.

Сёзсюз, аллай варенье саулукъгъа жарай да болур, алай нарат терекча хауаны бири да тазаламайды. Аны чайыр ийиси уа аллергиясы болгъаннга болушады. Аны эсде тутуп, агъачлагъа аяулу кёзден къараргъа тийишлиди.

- Белгилисича, сен Шимал Кавказда нарат тереклени толу тинтип башлагъан биринчисе. Бизни республикада дагъыда тинтирге керек кёп битим бармыды?

- Табийгъатыбызны кёп сейир заты барды, тасхалары уа андан да кёпдюле. Жангыз битимлери бла угъай, бир-бир жаныуарланы санын окъуна тюз санамагъандыла. Таулада алыкъа тинтирге керекли жерле асламдыла. Ары жаяулай барыргъа да тынч тюйюлдю, жыртхыч жаныуарла да асламдыла, вертолёт бла ётерге да къыйынды.

Бир-бирле бизни жерледе къар барс жокъду дегенликге, алыкъа суратха алынмагъанлыкъгъа да, Минги тауну тийресинде жашагъанла кёргенлерин айтыучудула. Алагъа да ийнанмазча тюйюлдю, нек дегенде ол жаныуаргъа мындагъы хауа, табийгъат да иги келишеди. Хар ауузда да барды алыкъа адам аягъы басмагъан жерле.

- Мындан ары уа къаллай муратларынг бардыла? 

- Айтханымча, бизде тинтирге тийишли сейир битимле алыкъа асламдыла. Аны себепли шёндю Кавказда нарат тереклени генетика амалла бла тинтеме. Дагъыда жокъ бола тургъан тереклени санын эсеплеп, илму ишле бардырама. Мындан ары уа доктор диссертациямы къоруулар умутлума.

Ушакъны Темуккуланы Амина бардыргъанды.