«…экспедициябыз бу къаланы узунлугъун ёнчлеген кезиуде, ол сванлыла ишлеген мекям бла тенг болгъанын ачыкълагъанбыз, алай бла уа ала экиси да бир бирге ушагъанлары баям болгъанды…», - деп жазгъандыла алимле И.Робакидзе бла Р. Харадзе.

Къоншу халкъла

Сванлыла бла таулула бир бирге жууукъ жашагъан эки халкъдыла. Ол а эки миллетни культурасына, адет-тёрелерине, жашау турмушларына да себеплик этгенди. Ол угъай, бюгюнлюкде таулулада кёп тукъумла тамырлары эбизеден келгенин айтадыла.

Таулулагъа къошну халкъ «сауар» дегенди, ол а таулу, таулада жашагъан деп кёчюрюледи.  Эки миллетни да бир биринден Кавказ таула айырадыла, алай бизни ата-бабаларыбызгъа ол чырмау болмагъанды. Сёзге, Бахсан аууздан къоншулагъа Бечо аууш бла жюрюп тургъандыла.

Даулашсыз шагъатла

Таулуланы бла сванлыланы араларында байламлыкъланы даулашсыз шагъатлары къалаладыла. Насыпха, таулада ёмюрлени теренинден сюелген, душманны къамаларына, табийгъатны тюрлениулерине тёзген, шёндюге дери жетген къалала бла ёхтемленирге эркинбиз – Амырхан-къала, Абай-къала, Малкъарукъланы-къала эм башхала.

Сванетиягъа уа минг къаланы журту дейдиле.

«Архитектураларына къарагъанда, Малкъарны бла Къарачайны къалаларыны къоншу Осетияны эмда Сванетияны мекямлары бла кёп ушашлыкълары барды. Ол а география бирликле бла бирге миллетлени араларына экономика, культура, социал байламлыкъла болгъанлары бла байламлыды…», - деп жазады этнограф, алим Анна Кузнецова «Искусство карачаевцев и балкарцев» деген илму тинтиуде.

Малкъарны бла Сванетияны къалаларыны бир бирге ушагъанларына Кавказгъа келген жолоучула да эс бургъандыла. «Жылгъы эм Чегем черекле бирге къошулгъан жерде эрттегили къала турады. Аны тыш кёрюмю Шимал Кавказда болгъан мекямлагъа ушамайды. Аны башы къалай жабылгъанына къарасанг, Сванетияны къалалары тюшедиле эсинге…», - деп жазгъанды кавказовед Леонид Лавров.

Усталаны чакъырып тургъандыла

  Всеволод Миллер эм Максим Ковалевский Кавказ халкъланы тинтиуге уллу къыйын салгъандыла. Ала да эс бургъандыла бу ушашлыкълагъа. «В горских обществах Кабарды» деген китапда быллай шартла жазылыпдыла: «Чегемде биз башха къалада болгъанбыз – бюгюн да ол иги сакъланнганды, тукъумну келечилери ичинде жашайдыла. Къаланы Ахтуугъан ишлетгенди. Бизге Малкъарукъланы Алий-Мырза айтханыча, ол къурулушчуланы Сванетиядан чакъыргъандыла. Бу къала башхалагъа ушамагъаны да аны бла байламлы болур, баям. Ахтуугъанны бла Алий-Мырзаны араларында тёлюлени санасакъ, Малкъарукъланы къала 150 жыл мындан алгъа ишлетилгенди…».

Кенглиги кёргюзтгенди

 «… бизни экспедиция къаланы кенглигин ёнчелегенде, ол сванлылада кёрген мекямлагъа тенг болгъанын ачыкълагъанбыз. Алай бла уа ала бирча болгъанларыны юсюнден оюмубузну тюзлюгюне тюшюннгенбиз. Чегемде кёрген къаланы тыш сыфаты, кенглиги, узунлугъу да, сауутдан атдырырча тешиклерини саны, тюп хунасы уллу ташладан ишлетилип, эшиги жерден ёргеде къуралгъаны, хуналары къаланнган растворну къурамы да бу юйню сванлы ишлегенине шагъатлыкъ этедиле…», - деп жазадыла алимле И.Робакидзе бла Р. Харадзе «К вопросу о сванско-балкарских этнокультурных взаимоотношениях» деген статьяда.

Дагъыда Бызынгыда барды архитектурасына кёре Малкъарукъланы къаласына ушагъан мекям. Анга Эбзе-къала деп атагъандыла тийреде жашагъан таулула. Тарыхда айтылгъаныча, аны Рахайланы тукъумдан къурулушчу ишлегенди.

 Озгъан ёмюрледе таулада жашау болумну бирлиги, экономика байламлыкъла таулуланы бла сванлыланы араларында тукъум, къан байламлыкъланы кючлеуге себеплик этгендиле.  Сёзге, Курданлары, Отарлары, Сотталары, Кучуклары сванлы  Курдианшер, Отаршер, Кучкиани, Кипиани тукъумладан жаратылгъанларыны юслеринден таурухла бюгюн да сакъланнгандыла.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.