Иужь илъэсхэм куэд тра­жы­Iыхьащ ди къэралыш­хуэм, абы щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэр зэхьэкIауэ фIэкIа къы­зэрамыIуатэм. 1990 гъэ­хэм къыкъуэкIа «реформатор» ныбжьыщIэхэр абыи лъэ­Iэсат, ди блэкIар хаутэрт. ФIы зыкъытхуащIауэ фэ зытезыгъэуа КъухьэпIэр яIэ­тырт. Iуэхур абы хуэкIуати, ди дежкIэ псэзэпылъхьэпIэу икIи зэхэгъэкIыныгъэ хьэ­лъэу щыта Хэку зауэшхуэр джы­ным класс нэхъыжьхэм щыхухахыр… сыхьэтитI ­къу­дейт, совет цIыхухэм къып­­хуэмылъытэн хуэдизу зэрахьа лIыгъэмрэ хахуа­гъэмрэ щхьэдагъэIухырт, нэгъуэщI лъэныкъуэхэм я гугъу ящIыххэртэкъым. Апхуэдэ бгъэ­дыхьэкIэр егъэлеяуэ зэ­ран хуэхъурт хэкупсэ гъэсэ­ныгъэм, а лэжьыгъэр къуалъ­хьэжат.
Абы къишэр ди нэгу щIэ­кIащ, ижьи къытщIимыхуу къэ­накъым. АрщхьэкIэ кIэ зи­мыIэ щыIэкъым.
Иджы щытыкIэм зихъуэжащ. КъытщIэхъуэ щIэблэм и Хэкур, щалъхуа лъахэр фIыуэ егъэлъагъуныр щытщ Урысейм и унафэщIхэм ирагъэкIуэкI политикэм и гъуа­зэу. Пэжщ, зэкIэ псори зэ­теувэ­жакъым зэрыщытын хуейм­ хуэдэу. ЗэIумыб­зыны­гъэхэр иджыри къыхокI. Дэ псом япэу зи гугъу тщIыри ди Федерацэм хыхьэ дэтхэнэ лъэпкъми и жагъуэ ямыщIу псори зэпэшэчауэ тхыдэр къэ­Iуэтэн зэрыхуейрщ. Гуры­Iуэгъуэщ мыбдеж зэгуэр пэ­жым политикэ мурадхэм ятещIыхьауэ трагъэуауэ щыта дамыгъэр щытехын зэры­хуейри. Псом хуэмыдэу ар цIыху лажьэншэ минищэхэм къатепсыха гуауэшхуэм ще­хьэлIам деж.
 А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу Урысейм и тхыдэр класс нэхъыжьхэм зэрыщрагъэджыну тхылъыщIэхэр щIэрыщIэу къыдагъэкIыжын хуей ­хъуащ. Апхуэдэу лъэIуащ Шэ­шэным и Iэтащхьэ Ка­дыров Рамзан. Упэплъэ зэ­рыхъу­нути, къаугъэр къызэ­рыкIар Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъ зыбжанэ щалъхуа щIыналъэхэм хабзэншагъэкIэ зэрырагъэкIар къэ­зыIуэтэж Iыхьэрщ. Абы къыханащ СССР-м и зэманым а Iуэхум теухуауэ къагъэсэбэпу щыта псалъэхэр: «Къэрэшей­хэр, къалмыкъхэр, шэшэнхэр, ингушхэр, балъкъэрхэр, кърым тэтэрхэр зэрып­хъуакIуэхэм ядэлэжьауэ ягъэбелджылахэр я лъабжьэу совет властым 1943 - 1944 гъэ­хэм а лъэпкъхэм я ­къэра­лы­гъуэ­хэр СССР-м къы­щытрахыжу зэрыщыту те­зыр тралъхьэну - залымы­гъэ­кIэ къуэкIыпIэ щIыналъэ­хэм ягъэIэпхъуэну - мурад ящIащ». ИужькIэ Iыхьэм къы­щыгъэлъэгъуащ «бан­дит­хэм, бийм дэлэжьахэм я мызакъуэу, цIыху лажьэншэ куэ­дыкIейм лей кIэлъызэрахьауэ». Шэшэным и Парламентым и унафэщI Даудов Магомед и телеграм-каналым зэритымкIэ, а щыуагъэр игъэзэкIуэжыну апхуэдэ ды­дэу быдэу и мурадщ Урысейм егъэджэныгъэмкIэ и ми­нистр Кравцов Сергей. Залымыгъэ зыкIэлъызэрахьа лъэпкъ­хэр щыпсэу щIына­лъэ­хэм я унафэщIхэр зы­хыхьа лэжьакIуэ гуп къызэригъэпэщакIэщ.
Зи гугъу тщIы Iыхьэр къит­хы­кIыжын зэрыхуейм шэч къытрихьэркъым Шэшэн Республикэм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и президент,  тхыдэдж Гапуров Шахрудини. Абы жеIэ:
- ЦIыху акъылым къезэ­гъыр­къым Шэшэн-Ингуш АССР-м и щIыналъэр бийм имыубыдыххауэ абы щыпсэу лъэпкъхэр нэмыцэхэм ядэ­лэжьауэ бгъэкъуэншэныр. Абы и закъуэкъым: шэшэнхэмрэ ингушхэмрэ фашизмэм пэщIэтын и лъэныкъуэ­кIэ къахьа ехъулIэныгъэхэр къалъытэри, 2017 гъэм УФ-м и Президентым и УказкIэ Грознэ ЗауэлI ЩIыхьым и ­къалэ» фIащащ. АтIэ епцIыжакIуэхэм я къалэм апхуэдэ пщIэ къыфIащынут?» Еджагъэшхуэм и фIэщ мэхъу ап­хуэдэ къэгъэлъэгъуэкIэр зэ­рып­цIым и мызакъуэу, атIэ икIи хьэгъэщагъэуи зэры­щы­тыр. Гушхуэныгъэ къызэрыпхилъхьэм и мызакъуэу, тхы­дэр увыфынущ щIалэгъуа­лэр къэзыгъэплъуи: «Апхуэдэ тхылъхэр традзэн ипэкIэ щIыналъэхэм щытрагъэп­сэлъыхьын хуейщ, щIэныгъэлIхэмрэ IэщIагъэлIхэмрэ зэреплъыр зрагъэщIэн папщIэ».
Апхуэдэ дыдэу йогупсыс шэшэн еджагъэшхуэ, тхыдэ щIэныгъэхэмкIэ кандидат Бугаев Абдулаи.
 «Тхыдэджхэм я дежкIэ «сэтей къащIащ» псалъэм къикIыр пэжыр къагъуэтауэщ. Арщ­хьэкIэ дауэ лъэпкъыр бийм зэрыдэлэжьэнур, и щIы­налъэр ямыубыдамэ? Нэ­мыцэхэм яIыгъыфар мы­хьэ­нэш­хуэ зимыIэ зы щIыпIэ цIыкIу закъуэщ. Аращ - къы­да­гъэкIыным и пэ къихуэу апхуэдэ тхылъхэм щIэныгъэлIхэр, жылагъуэм щыщ­хэр тегъэпсэлъыхьын хуейщ. Абы папщIэ зэIущIэшхуэхэри зэхуагъэсыпхъэщ. Сэ тхы­лъым зэтемыхуэныгъэ куэ­дыкIей къыщызгъуэтащ. ЯIэ­щIэгъупщыкIахэри, жамыIахэри, пэжу къамыIуэтахэри мащIэкъым».
Абыхэм тегъэщIапIэ ящI­хэмкIэ арэзы умыхъункIэ Iэмал иIэкъым. Жыжьэ дыIэ­бэнкъыми, ди республикэм щыщ Ташлы-Тала балъкъэр къуажэми фашистхэр дыхьакъым, ауэ адрей я лъэпкъэгъухэми хуэдэу, абы щып­сэухэри нэмыцэхэм ядэлэ­жьауэ ягъэкъуаншэри, я лъэпкъэгъухэм я гъусэу дашащ. ЕтIуанэрауэ, я къуа­жэхэр яубыдами, абы къикI­рэ зэрыпхъуакIуэхэм якъуэ­тауэ. Уи нэгу къыпхущIэгъэ­хьэнукъым зы лъэпкъ псо бийхэм якъуэувэну. Апхуэдэ зэи къэхъуркъым. ЕтIуанэрауэ, епцIыжакIуэ къызыхэмыкI лъэпкъ дунейм тетакъым икIи тетынукъым. Ауэ, пса­лъэ­жьым зэрыжиIэм хуэдэу, зы щIакъуэмэ, мэл гуп псом сыт и лажьэ? Абыхэми я закъуэкъым: Iэщэ яIыгъыу икIи псэемыблэжу фашистхэм япэщIэтахэр-щэ?
ЖытIэнщи, 1957-2014 гъэ­хэм япэщIыкIэ СССР-м, иужь­кIэ Урысей Федерацэм Кавказ Ищхъэрэм и лъэпкъ­хэр я лъахэм зэрырагъэкIар абыхэм кIэлъызэрахьа залымыгъэ бзаджэу къыщалъытащ икIи ахэр нэсу хей щIы­жыным ехьэлIа Iуэхуш­хуэхэр щызэфIагъэкIащ. АрщхьэкIэ ноби ящыгъупщэжакъым а лъэпкъхэм пIалъэ кIыхькIэ ягъэва бэлыхьыр.
Класс нэхъыжьхэм «Урысейм и тхыдэр» зэрыщрагъэ­джыну тхылъыр 2023 гъэм къыдэкIащ, куэдрэ елIэлIа иужькIэ. Иджы а зы напэкIуэцI закъуэм и зэранкIэ щIэрыщIэу традзэжын хуей хъунущ мелуан куэд хъууэ. Зы тхылъыр сом 40 нэхърэ нэхъыбэ имыуасэу ягъэувми, щIэрыщIэу къыдэгъэкIы­жы­ным ахъшэшхуэ зэрыте­кIуэдэнур белджылыщ. Ауэ арыншауэ хъунукъым.