Хар миллетни да миллетлигин ачыкълагъан аны ёз тили бла маданиятыдыла десек, ётюрюк болмаз. Ана тилибизде газетле, журналла, китапла чыкъгъан, бериуле баргъан къадарда, халкъыбызны тамбласы барды. Алай, жылдан-жылгъа, бу сферада ишлерге сюйюп келгенлени тилибизни билиулери бир кесек жарсытады. Быллай халны сылтаулары неде болгъаныны юсюнден сагъыш эте кетсенг, баш сылтауу юйюрде, экинчиден а, школда бла окъуу юйде болгъанларына тюшюнесе.

Барыбыз да билгенден, халкъыбызны тилге уста, аны жорукъларын билген адамла КъМКъУ-ну малкъар тилден бла адабиятдан бёлюмюн бошап чыкъгъандыла. Арт 20 жылгъа дери,  кёпле бери сюйюп бара эдиле. Аны сылтаулары бир ненча эдиле. Сёз ючюн, бу бёлюмню бошагъан къуру малкъар тилден бла литературадан специалистча бошамай окъуу юйню, аны бла бирге орус тилден бла адабиятдан да специалистча чыгъа эди. Дагъыда жашларыбыз аскер кафедрада окъуп, офицер чынла бла бошай эдиле окъууларын. Аланы кёбюсю бюгюнлюкде школлада устазла болуп да ишлейдиле. Алай 2000 жылда, къырал бийик билим бериу Болон системагъа кёчгенде, КъМКъУ-ну Филология факультетини орус-малкъар бёлюмю да жабылады. Студентлеге жаланда малкъар тилден бла адабиятдан дипломла берип башлайдыла. Аны бла бирге уа ары кирип билимли болургъа сюйгенлени саны да терк азаяды. Нек дегенде бийик республикадан тышында ол дипломладан хайыр чыкъмай къала эди.

Бир къауум жыл мындан алгъа уа, билим бериу Болон системадан тайгъан кезиуде, университетде орус-малкъар бёлюмню къайтаргъандыла. Ол а бизни миллетге, сёзюз, аламат саугъады. Аны магъаналыгъыны юсюнден къарачай-малкъар тилни кафедрасыны таматасы филология илмуланы доктору Кетенчиланы Мусса бла сёлешгенбиз.

- Кертиси бла да, ол бизге бек ахшы хапар болгъанды. Быйыл биз бу ыз бла бакалавриятны бошагъан студентлерибизге биринчи дипломларын бергенбиз. Халкъыбызны тилин, маданиятыбызны сакълауда бу затны магъанасы уллуду. Алгъынча, бизни бёлюмден миллетибизни тамблагъы кюнюню тутуругъу боллукъ специалистле чыгъарла, окъургъа келликлени саны да ёсер деп мурат этеме. Шёндю бир курсха 10 адамгъа жер бёлюнеди. Бизни бёлюмге кирир ючюн а, школну бошагъан кезиуде ЕГЭ-ни берген заманда орус адабиятдан экзаменни сайларгъа унутмазгъа керекди. Ансыз КъМКъУ-гъа филология бла байламлы окъуугъа кирир онг жокъду. Артда уа мында биз кесибиз да малкъар тилден бла литературадан экзамен алабыз. Жарсыугъа, ма бу арт жылгъа дери тюз школда келгенлерибиз бек аз эдиле. Быйыл бла  былтыр келген курсла  къууандырадыла. Асламында бизге университетни педагогикалы колледжни бошагъандан сора келедиле. Ала уа жыл санлары 22 жылдан атлагъанладыла. Окъуудан сора ишлерге да жюрюйдюле. Бир кесек къыйналадыла аны бла. Бизге да школдан сора келгенлени тюзетген тынчыракъды. 

- Арт заманда ёз тилибизде журналистика сферада ишлерге  адам тапхан къыйын болуп къалгъанды. Аны биз кюн сайын телевиденияда бла радиода ишлеген тенглерибизден эшитгенлей турабыз. Бютюнда эр кишиле бла байламлы хал осалды. Аны сылтауун сиз неде кёресиз?

- Билемисе, алгъын бизни бёлюмде жашла кёп болмасала да, бар эдиле. Сёз ючюн, сизни курсну юлгюге алайыкъ. Курсугъузну жарымы жашла болгъанлары эсимдеди. Орус-малкъар тил бёлюмню сайлау ол заманда аскер кафедраны ётер онг болгъаны бла бек байламлы эди. Аны бла бирге уа ала ана тиллерин да, аман-иги болса да, билип чыгъа эдиле. Бюгюнлюкде миллетибизни асламлы информация органларында ишлегенле 20-30 жыл мындан алгъа бизни дипломларыбызны алып чыкъгъанладыла. Бюгюнлюкде уа хал бир кесек башхаракъды. Университетде аскер кафедра жокъду. Аны себепли битеу Филология институтда окъуна 2-3 жашны кёрюрге боллукъу. Бизни бёлюмде уа, жарсыугъа, бири да жокъду. Энди уа кесигиз сагъыш этигиз, къайдан табыллыкъдыла кадрла.

- Арт жыллада тилибизде сёлешгенлени саны азая баргъаныны юсюнден кёп айтылады.  Жарсыула, сытаула да кёпдюле аны бла байламлы. Сиз а бу болумну къалай ангылаталлыкъсыз?

- Кёпле аны баш сылтауу аналадады дейдиле. Хау, ол шартха мен угъай демейме. Алай, келигиз, бу затха кенгирек къарайыкъ. Алгъын биз орус тилде сёлешиуню жаланда шахар школлада эшитиучю эдик. Бюгюнлюкде уа эл школларыбыздагъы сабийле да кеси тилибизде ахырсы бла да сёлеширге унамай тохтагъандыла. Миллетибизде бурундан бери «Эки динден бирин тутмагъан» деген сёз жюрюгенди. Аны магъанасын тилибиз бла байламлы бюгюннгю халгъа келишдиргенде уа, орус маданиятны, тилни да иги билмей, сора кесингикин да унутуу деп, алай болады. Алай, мени оюмума кёре, мен аны студентлерибизге да айтама, шёндю хар адам да юч тил билирге керекди: ана тилин, жашагъан къыралыны тилин эм тыш къыраллы да бирин.

     Малкъар тилни юсюнден айтханда уа, аны билген къадарда, сен дунияда кёп къыраллада апчырыкъ тюйюлсе. Энди уа тилни сабийлерибиз осал билип тебирегенлерини юсюнден темагъа къайта, аны сылтауу халкъны жашау турмушу болмагъанча тюрленнгенини юсюнден айтыргъа сюеме. Алгъын элледе адамла байламлыкъда жашай эдиле. Юйюрлени кеслерини аппалары бла аммалары болмагъанлыкъгъа, хоншуда, орамда ала бар эдиле. Сабийле бла ала ёз тилибизде сёлеше эдиле. Халкъыбыз тукъум - тукъум жашай эди элледе. Бир кюн болмаса да, башха кюн бир затха юйрене эдиле, адет-къылыкъны биле эдиле. Бюгюнлюкде уа хал тюрленипди. Жаш тёлю ата-ана бла жашаргъа сюймейдиле, шахаргъа жайылыпды. Хар бири да кеси уяларына жыйылып, абаданладан кери болургъа излейдиле. Сора кюн сайын сабий бла ёз тилингде сёлешип турмасанг а, ол къайдан билликди тилин?  Анала эрттен бла садикге элтип, ишге кетедиле. Андан сора школ. Ингирге арып келедиле. Юй жумушла башын аладыла. Олтуруп хапар айтыр онг болмаса, ушакъла бардырмасанг, сабийинг бла ол не этсин? Телевизорда, телефонлада да орус эм тыш къыраллы тилледе видеолагъа къарап турса, малкъар тилде къалай сёлеширикди? Жарсыугъа, ана тилибизде бериулеге къарар онгла да жокъдула. Кёп эллерибизде ёз тилибизде бериулени кёрмей ёсгенле да бардыла. Республикалы телевидениябыз, хоншу республиканыкъылача, спутник бла къарарча болса, бек иги атламгъа санарча эди аны. Алай, жарсыугъа, мен кесим арт кезиуде шахарда окъуна жашап да кёралмайма малкъар тилде бериулени.

Дагъыда школлада болумну алып къарагъанда, стандартла бла тийишлиликде, ана тиллени дерслери эки кереге аз болгъандыла. Ол да бек жарсытады. Битеу бу сагъынылгъан затла тилибизни артха барыууну сылтауларыдыла деп, таукел айталлыкъма.                           

Таппасханланы Аминат.